Забойства за беларускую мову

Абвінавачаны ў забойства Вадзім М. у зале суду

Пра матыў забойства ў стаўпецкай школе №2, які не прагучыць у судзе. Чытаючы новую кнігу Дзьмітрыя Гурневіча.

Сьцісла:

  • Адзінае, што вылучала вучня-ахвяру сярод іншых — яго беларуская мова.
  • Моўная тэма — табу для сьледзтва, пракуратуры, суду і публікі ў цэлым.
  • Шмат што ў нашым жыцьці адбываецца ў ілюзорным сьвеце. У тым ліку суды.
  • У прысудзе забойцу матыў злачынства будзе растлумачаны дапушчэньнямі, але ня фактамі.

Забіты ў Стоўпцах 11-клясьнік Саша Раманаў быў адзіным на ўсю школу вучнем, які сьвядома размаўляў па-беларуску. Забойца Вадзім М. з 10-й клясы ня быў зь ім знаёмы, але мэтанакіравана выбраў яго. Ён зарэзаў настаўніцу ў сваёй клясе, пасьля па калідоры скіраваўся ў клясу Сашы, прайшоў некалькі партаў з вучнямі і, стаўшы ў Раманава ззаду, ударыў нажом у сонную артэрыю.

Унікальны факт беларускамоўнасьці ахвяры ў гэтай справе такі самы неабвержны, як факт забойства. Іншых фактаў няма.

Усе іншыя прычыны і матывы, пра якія кажуць сьледчыя і назіральнікі, усяго толькі дапушчэньні, ніводнае зь якіх не зьяўляецца фактам.

Напрыклад, пра «зайздрасьць да вучня з заможнай сям’і», які мае добрыя дачыненьні з бацькамі і выглядае ўвесь такім разумным і прадзьвінутым. А хіба ён адзін такі на ўсю школу? Пагатоў яны не былі знаёмыя. Хіба не знайшлося б такіх у клясе ў Вадзіма, каб можна было на іх здаволіць сваю дзікую зайздрасьць, сьцьвердзіць сваю вышэйшасьць?

І потым, пры ўсім разрыве ў даходах прадпрымальніка Раманава-бацькі і бацькі Вадзіма чыста функцыянальна кожная сям’я жыве ў сваім доме, мае машыну, і ў кожнага сына — свой пакой, дзе ўсё, патрэбнае для вучобы і адпачынку, на месцы. Так што зайздрасьць, можа, і аргумэнт, але ня факт.

Што Вадзім выпіваў? Дык у крыві нічога ня выяўлена. І проста так, выпіўшы, ня пойдзеш забіваць, калі ў цябе ў запасе няма псыхічнага расстройства. А экспэрты кажуць — няма.

Што Вадзіма пабівалі ў школе… Зь іншага боку, кажуць, што трэніраваны, моцны целам хлапец і нажом махаў хвостка, зь сілаю. Неяк інакш крыўдзілі? Абражалі? Не чуваць. Калі й ёсьць паказаньні, дык фактаў няма. Прынамсі, не Раманаў яго пабіваў і абражаў.

Што Вадзім начытаўшыся быў нейкіх суполак у сеціве? Хіба што антыбеларускіх.

Такім чынам, адзіны аб’ектыўны факт, які вылучаў Раманава аж настолькі, што магла закіпець беларусафобская кроў — беларуская мова. Але мова — тэма табу як для суду, так і для публікі.

На пахаваньні настаўніцы і вучня


Дзьмітры Гурневіч у сваёй кнізе моцна ўражаны, што сустрэў у Стоўпцах амаль татальную падтрымку забойцы і абыякавасьць да ахвяры. Забойства ніхто не апраўдвае, але адносіны менавіта такія.

Незалежныя журналісты таксама нібы пабойваюцца акцэнтаваць увагу на беларускамоўнасьці Раманава, бо загіпнатызаваныя гэтым табу. Калі тэма востра не стаіць у грамадзтве, значыць акцэнт можа выглядаць нацяжкай.

Але мы мусім разумець прыроду гэтага табу.

Пасьля масавых сталінскіх забойстваў нацыянальнай інтэлігенцыі ў людзях пасяліўся страх, які зь цягам часу ператварыўся ў гэтае самае табу. Для моладзі гэта ўвогуле незразумелая тэма. Чаму не гаворыш па-беларуску? Ніколі ня думаў пра гэта. Ніхто ня вучыць гаварыць і што гэта — твая законная мова. І ніхто не гаворыць. Толькі выскачкі, якім больш за ўсіх трэба. А мы жывем у Беларусі і як бы не ў Беларусі — у СНГ, у саюзнай дзяржаве, у адзінай мытнай прасторы. Рускае радыё на FM пад рознымі назвамі і рускі тэлевізар, вконтакте і однокласнікі, стоп майдан, стоп бэндэраўцы, крым наш…

Месца ў галаве ні на што іншае не застаецца. Бо ў галаве няспынна ідзе вайна. Памятаеце, як у Данецку проста голымі рукамі забівалі ўкраінцаў. Нянавісьць, пра якую кажа Сьвятлана Алексіевіч, проста разьлітая ў паветры. Дастаткова каталізатара.

Людзі жывуць целам у Беларусі, а галавой у тэлевізары, у Расеі. Гэта вельмі няпростая поза, але за гады яны звыкліся стаяць такой літарай «зю», што лічаць яе нармальнай. А што, я як усе. Ужо тое, што шкадуюць забойцу, а не ахвяру — хіба ня моцны сыгнал, што поза, у якой стаім, мякка кажучы, ненармальная.

Вялікая частка жыцьця тутэйшых людзей — гэта імітацыя жыцьця. Імітацыя суду, СМІ, палітыкі, культуры, адукацыі, адміністраваньня, арміі… Гэта ілюзорны сьвет. Людзі хочуць простых адказаў, але ў ілюзорным сьвеце ня можа быць простае лёгікі, простыя адказы там заўсёды хлусьня, — пра што пісала Ганна Арэнт, тлумачачы, чаму культурная нямецкая нацыя за Гітлерам так расчалавечылася.


У мяне часта пытаюцца: чаму размаўляю па-беларуску? Адказваю: бо я беларус. Хіба ня простая лёгіка? А рэакцыя звычайна — разрыў шаблона: Дык і мы ж беларусы. — А з чаго гэта відаць?

Ці заўважылі вы, якімі тэмпамі русіфікуецца беларуская правінцыя? У моладзі, якая спрэс рускамоўная, ужо не пачуеш нават беларускага акцэнту. А тут зьяўляецца беларускамоўны, які адкрыта парушае ўсеагульнае негалоснае табу, разбурае твой ілюзорны сьвет, выклікае кагнітыўны дысананс.

Забойца Вадзім з тых беларусаў, якія за Польшчай былі палякамі. У такім асяродку да беларушчыны ставіліся як да адзнакі ніжэйшае касты, і выхадцы з такога асяродку рабіліся іншы раз квазірускімі, бо заўсёды арыентаваліся на «мэтраполію» — калісьці на Варшаву, пасьля на Маскву.

У выніку атрымалася дзіўная трагедыя на мяжы двух сьветаў — рэальнага і ілюзорнага. Расеец паводле сьвядомасьці і беларус паводле крыві забівае беларуса паводле сьвядомасьці і расейца паводле крыві.

Вы скажаце, калі гэта забойства за мову, пры чым тут забітая настаўніца? Настаўніца гісторыі, яна ж арганізатарка краязнаўчых алімпіядаў, нябось не пра Тамбоў дзецям расказвала і не пра цара Пятра, і не пра паход Суворава ў Альпы. Тут на Стаўпеччыне была свая гісторыя, якая ня мела дачыненьня да гісторыі Расеі. І вось вам два складнікі нацыянальнай сьвядомасьці: мова і гісторыя.

Калі сказаць, што Вадзім забіў Сашу за мову, больш, нібыта, і казаць нічога ня трэба. Усё адразу выглядае проста і ясна. Але з гэтага боку аналізаваць сытуацыю ніхто ня будзе, нягледзячы на аб’ектыўны факт. Бо для публікі гэта азначае пачаць грамадзкую дыскусію пра позу «зю» і моўную палітыку ўладаў, пра сваё ўласнае таемнае табу, а для суду — прэцэдэнт. Зрэшты, не прэцэдэнт. Як мінімум, адзін выпадак мы ўжо апісалі — справу Алеся Юркойця, ад якога дэманстратыўна адвярнуўся суд.

Што ў выніку? У прысудзе мы пачуем што-небудзь пра жаданьне забойцы ўзвысіцца над іншымі, пра недахопы ў працы школы, пра тое, як сказаў Лукашэнка, што вінаватыя ўсе. А людзі, паслухаўшы, так нічога і не зразумеюць. Бо зь першага дня перакананыя, што «праўды нам ня скажа ніхто».

Меркаваньні, выказаныя ў блогах, перадаюць погляды саміх аўтараў і не абавязкова адлюстроўваюць пазыцыю рэдакцыі.

Кніга Дзьмітрыя Гурневіча «Забойства ў цэнтры Эўропы» на svaboda.org

Праз гісторыю горада Стоўпцы, мясцовыя легенды і меркаваньні стаўпецкіх людзей журналіст Радыё Свабода спрабуе зразумець матывы злачынства, якое скаланула ўсю Беларусь.

Частка 1. «Банальнасьць зла» ў транзытным горадзе Стоўпцы

Частка 2. Пахаваньне настаўніцы

Частка 3. Пахаваньне вучня

Частка 4. Чумная зямля

Частка 5. Шляхі ахвяраў і забойцы ў школу № 2

Частка 6. Дом, дзе вырас забойца

Частка 7. Школьнік з аватаркай Шапэнгаўэра

Частка 8. Бацька пра сына: «Я ня мог ім надыхацца»

Частка 9. Чаму шкадуюць забойцу

Частка 10. Ганна Арэнт супраць Лукашэнкі

Частка 11. Як жыхары Стоўпцаў шукалі прычыну трагедыі

Частка 12. Кароткая гісторыя Беларусі

Частка 13. Месца злачынства

Частка 14. Альтэрнатыўныя вэрсіі трагедыі ў Стоўпцах

Частка 15. «Ад зайздрасьці ідуць самыя вялікія праблемы»

Частка 16. Горад у дэпрэсіі, бо людзі ў сабе

Частка 17. Стаўпецкі антыдэпрэсант