Мінулую вайну ў сьвеце называюць другой усясьветнай, у Беларусі, як і ў Расеі, яна — Вялікая Айчынная. Беларускія улады напоўніцу выкарыстоўваюць юбілей вызваленьня ў сваіх палітычных мэтах, абуджаючы ў грамадзянах незалежнай краіны безнадзейна аджылы савецкі патрыятызм. Вызваленьне мусяць сьвяткаваць усе — ад прэзыдэнта да мастака. Пра тое, як гэта робіцца, і якія набыткі й страты мае ад падобных сьвятаў грамадзтва, мы гаворым з мастацтвазнаўцам Пётрам Васілеўскім.
(Міхась Скобла: ) “У сувязі з афіцыйным сьвяткаваньнем адбываюцца розныя небезьцікавыя падзеі. Скажам, гомельскія мастакі атрымалі заказы на партрэты вэтэранаў, а ў Нацыянальным мастацкім музэі адчынілася выстава “Мастакі й вайна”. Паспрабую сфармуляваць пытаньне коратка: падобная культура — гэта “культ ура” ці нешта большае?”
(Пётра Васілеўскі: ) “Кожная краіна мусіць паважаць даты сваёй слаўнай гісторыі. Перамога ў мінулай вайне робіць гонар беларускай нацыі, але тое, як гэтая перамога трактавалася доўгія гады, выклікае пэўныя пярэчаньні. Згадайце, перамога падавалася як вынік дзейнасьці камуністычнай партыі, што, вядома ж, зьяўляецца глупствам. На сёньняшні дзень мы паціху ад гэтага адыходзім, але існуе пэўная інэрцыя, ад якое вельмі цяжка пазбавіцца.
Я бачыў выставу, якая экспануецца ў Нацыянальным музэі, яна даволі цікавая, асабліва для прафэсійніка, бо там паказана, як цягам 1940-х, 1950-х, 1970-х гадоў зьмянялася стаўленьне мастакоў да вайны. Бо першыя мастакі самі былі ўдзельнікамі вайны. І, прыкладам, праца Ўладзімера Сухаверхава “За родную Беларусь” можна лічыць шэдэўрам афіцыёзу, бо там ёсьць і вобраз народу, і вобраз барацьбы. Такіх палотнаў увогуле ва ўсясьветнай гісторыі няшмат, яго можна разглядаць як твор мастацтва супраціву. А ўжо палатно Аляксандра Мазалёва “Ў партызанскім штабе” ўсур’ёз успрымаць немагчыма. Але час падобных выставаў праходзіць. І той дзяржзаказ, пра які вы казалі, таксама, думаю, апошні. Далей грамадзтву гэта будзе нецікава.
Вы бачылі, як адзначала Эўропа гадавіну высадкі ў Нармандыі? Зусім іншы падыход: нібы той жа вайсковы парад, але іначай зроблены. Мы таксама да гэтага прыйдзем.
Год таму, мне расказваў старшыня Саюзу мастакоў Уладзімер Басалыга, была ідэя правесьці разам зь немцамі досыць цікавую культурніцкую акцыю: у нашым Палацы мастацтва выставіць сучаснае мастацтва Нямеччыны й Беларусі, а ў Нацыянальным мастацкім музэі паказаць нямецкае й савецкае мастацтва 1930–40 гадоў. Бо ў той час і ў нас, і ў іх было прыблізна аднолькавае. Гэтай акцыяй можна было б паказаць, на што мы перахварэлі і што мы гэта ўсё пераадолелі. Але нашыя мастакі з вэтэранскага кантынгенту запярэчылі: “Ня будзем мы з гэтымі фашыстамі выстаўляцца!” І ідэя заглухла”.
(Скобла: ) “А шкада, падобная акцыя была б запатрабаванай. За савецкім часам мастацтва слугавала ідэалёгіі, якая была ну, прынамсі, зразумелай. Сёньня, як высьвятляецца, ідэалёгіі ў нас няма, а мастацтва афіцыйнае ёсьць. Дык каму ці чаму яно мае слугаваць?”
(Васілеўскі: ) “Сёньня дзяржава ня можа кантраляваць культуру так эфэктыўна, як было магчыма ў савецкі час. У нас існуе моцны пласт нонканфармісцкай культуры, якая сілкуецца ад нацыянальнай ідэі, і даволі шырокая плынь камэрцыйнага мастацтва, зарыентаванага на патрэбы рынку, на эстэтычную абслугу нешматлікіх пакуль “новых беларусаў”. Мастакі і аднаго, і другога кірунку ад дзяржавы фактычна не залежаць — у тым сэнсе, што нічога ад яе ня просяць. Толькі б не перашкаджала”.
(Скобла: ) “У паэта Алеся Пісьмянкова, які, на вялікі жаль, нядаўна пайшоў з жыцьця, ёсьць радкі: “Для вас прыстойна, каб стаў я ў стойла, стаяў маўкліва і хрумстаў смачна, ківаў лісьліва і быў шчасьлівы, за корм удзячны”. Творцу, каб пазьбегнуць “стойла”, што трэба рабіць? Ці — чаго ня трэба рабіць?”
(Васілеўскі: ) “Як ладзіць стасункі зь дзяржаваю, кожны вырашае сам. Я нікому не судзьдзя. Пабыўшы пасьля разгону “ЛІМу” год беспрацоўным, я многа пра што падумаў... У жыцьці даводзіцца рабіць ня толькі тое, што даспадобы, і прафэсійнік мусіць хоць бы спрабаваць павярнуць на карысьць добрай справе неспрыяльную для сябе сытуацыю. Мне падаецца, што маральная прастора асобы мусіць вызначацца дзьвюма межамі: далей якой чалавек ня пойдзе, хоць яго азалаці, і за якую не адступіць, хоць яго забі. Калі чалавек для сябе вызначыў гэтыя межы, яго ў стойла не загоняць”.
(Скобла: ) “Культура — гэта супраціўленьне сьмерці, гэта той тайнапіс, з дапамогай якога чалавецтва перадае свой досьвед будучыні. Гэта спроба замацавацца ў вечнасьці. Адкуль жа ў сёньняшняй беларускай улады гэткае пагардлівае стаўленьне да культуры? Вось я тры дні запар глядзеў “Панараму” па БТ і не пабачыў ніводнага сюжэту пра культуру”.
(Васілеўскі: ) “Калісьці я меў размову з народным мастаком Леанідам Шчамялёвым, які тады акурат прыехаў з Італіі, і ён мне сказаў: “Ведаеш, кожны Папа Рымскі ведаў на пяцьсот гадоў наперад, што яму трэба. Сёньня мы глядзім на тое, што зроблена, да прыкладу, Мікелянджэла, на той жа сабор Сьвятога Пятра, на ягоную аздобу, і разумеем, як далёка людзі глядзелі наперад”. І я падумаў, што ўлада толькі тады пачынае клапаціцца пра культуру, калі яна сябе ўпэўнена адчувае. Калі яна разумее, што яна тут усур’ёз і надоўга, то пачынае рабіць сабе падпорку ў выглядзе культуры. Але калі ўлада адчувае сябе аднадзёнкай, ня ведае, што зь ёю будзе заўтра, яна на ўсялякі выпадак нішчыць усё, што падаецца ёй патэнцыйна небясьпечным, у тым ліку і культуру. Гэтак у свой час барбары зьнішчылі Рым, гэтак бальшавікі зьнішчылі культуру Расейскай імпэрыі. Гэтак паводзіцца й сёньняшняя беларуская ўлада. Калі бы яна была ўпэўненая, што яна надоўга, а не да наступнага рэфэрэндуму, яе стаўленьне да культуры было б зусім іншым”.
(Скобла: ) “Дык пажадайма нашай уладзе доўгага веку — дзеля росквіту культуры…”
(Васілеўскі: ) “Не. Рэч у тым, што калі культура будзе разьвівацца, яна яе папросту задушыць, гэтую ўладу. Дыктатура ня можа існаваць у культурным асяродку, толькі ў бескультур’і. Сёньняшняя беларуская ўлада хоча выжыць коштам таго, што спрабуе спыніць разьвіцьцё грамадзтва, а гэта немагчыма. Чым больш у нашай краіне вольных людзей, настроеных на творчасьць, тым больш у нас шанцаў аднавіць і дэмакратыю, і ўсе патрэбныя нам формы незалежнасьці”.
(Скобла: ) “Часта і з розных бакоў можна пачуць пра палітычную ізаляцыю Беларусі. Але разам з гэтым прыходзіць і ізаляцыя культуры. Гэта асабліва адчуваецца, калі праз асабістыя кантакты ці грамадзкія ініцыятывы трапляеш за мяжу, на нейкія культурніцкія форумы. Як на вашую думку, ці можа нацыянальная культура разьвівацца ў такіх умовах?”
(Васілеўскі: ) “Ізаляваць краіну цяжэй, чым ізаляваць рэжым, тым болей, што ніхто ў сьвеце такой мэты адносна Беларусі ня мае. Хіба што Расея, якая хацела б і палітычна, і культурна згарнуць Беларусь у свой бок, ліквідаваць заходні вэктар нашага разьвіцьця. Але сёньня ў культурніцкім сэнсе і сама Расея моцна вэстэрнізаваная... Так што Захад можа да нас прыйсьці з Усходу. Праўда, арыгінал заўжды лепей за аматарскую копію.
Культурная ізаляцыя ў нас была вельмі адноснай нават у час “жалезнай заслоны”. У так званым “сацыялістычным рэалізьме”, калі ўважліва прыгледзецца, знойдзеш водгульле ўсіх мастацкіх напрамкаў, якія ў 20 стагодзьдзі сьцьвердзіліся на Захадзе. Нешта падобнае адбываецца й сёньня. Каб ізаляваць нас ад сьвету, трэба сканфіскаваць у насельніцтва ўсе тэлевізійныя “талеркі” й кампутары, што немагчыма”.
(Скобла: ) “Чаму немагчыма? У Расеі Дума ўжо думае, як абмежаваць Інтэрнэт. А ў нас гэта ўсё можна зрабіць прасьцей і хутчэй — дырэктывай ці ўказам”.
(Васілеўскі: ) “Чалавека, які пасьля “жыгулёў” сеў у прыстойную іншамарку, назад загнаць можна толькі пад пагрозай сьмерці. Мы сёньня ўжо перайшлі тую мяжу, калі загнаць людзей у стойла немагчыма. Зрабіць гэта ўлада, мабыць, паспрабуе, ад яе можна чакаць чаго заўгодна, але павярнуць хаду гісторыі немагчыма. У сучасным сьвеце культуру ізаляваць таксама немагчыма, але нельга сказаць, што статус краіны і, галоўнае, нізкі жыцьцёвы ўзровень насельніцтва ніяк не адбіваецца на культурніцкіх кантактах з замежжам. Адбіваецца, і самым непрыемным чынам. Прынамсі, нашыя мастакі, што працуюць, дакладней, падпрацоўваюць у багатых краінах, успрымаюцца там не паўнамоцнымі прадстаўнікамі самабытнай нацыянальнай культуры, а толькі таннай і кваліфікаванай рабочай сілай”.
(Скобла: ) “І давайце закончым нашую гутарку тэмай, закранутай напачатку. Штодня Беларускае тэлебачаньне паказвае нам песьні ваеннай пары. Песьні выдатныя, але ніводнай па-беларуску, нават па-польску ёсьць, а па-беларуску — няма. Атрымліваецца, беларусы і не ваявалі. Няма ў вас адчуваньня, што ў нас чарговым разам крадуць і нашую ў тым ліку перамогу?”
(Васілеўскі: ) “Было бы дзіўна, каб сёньняшняя беларуская ўлада не паспрабавала скарыстаць гэтую дату для падмацаваньня адыходзячага ў нябыт савецкага патрыятызму. Нагадаць, што вось мы змагаліся за вялікую краіну, за вялікую ідэю. Хоць, уласна кажучы, мы змагаліся за сябе, мы былі пастаўленыя ў такія ўмовы, у якіх папросту не маглі не змагацца. Перамога ў мінулай вайне дае беларусам падставы называцца вялікай нацыяй. Але гаварыць трэба найперш пра трагедыю. Для мяне героямі той вайны ў аднолькавай ступені зьяўляюцца і партызаны, і байцы Беларускай краёвай абароны, бо і тыя, і другія змагаліся за Беларусь, толькі кожны за сваю. Гэта была наша грамадзянская вайна, але ўлада не дасьпела да яе гэткага ўспрыманьня. Я ўпэўнены, што прыйдзе час, і Плошча Перамогі будзе называцца Плошчай Згоды. А па чатырох баках помніка будуць стаяць чатыры постаці: беларус у форме Савецкай арміі, беларус у форме Войска Польскага, беларус у форме ангельскай, бо нашы хлопцы былі ў ангельска-беларускім дэсанце, і беларус у форме Беларускай краёвай абароны. А заместа ордэна Перамогі, які вянчае манумэнт, будзе ўсталяваны Крыж Эўфрасіньні Полацкай — як сымбаль беларускай нацыі”.
(Міхась Скобла: ) “У сувязі з афіцыйным сьвяткаваньнем адбываюцца розныя небезьцікавыя падзеі. Скажам, гомельскія мастакі атрымалі заказы на партрэты вэтэранаў, а ў Нацыянальным мастацкім музэі адчынілася выстава “Мастакі й вайна”. Паспрабую сфармуляваць пытаньне коратка: падобная культура — гэта “культ ура” ці нешта большае?”
(Пётра Васілеўскі: ) “Кожная краіна мусіць паважаць даты сваёй слаўнай гісторыі. Перамога ў мінулай вайне робіць гонар беларускай нацыі, але тое, як гэтая перамога трактавалася доўгія гады, выклікае пэўныя пярэчаньні. Згадайце, перамога падавалася як вынік дзейнасьці камуністычнай партыі, што, вядома ж, зьяўляецца глупствам. На сёньняшні дзень мы паціху ад гэтага адыходзім, але існуе пэўная інэрцыя, ад якое вельмі цяжка пазбавіцца.
Я бачыў выставу, якая экспануецца ў Нацыянальным музэі, яна даволі цікавая, асабліва для прафэсійніка, бо там паказана, як цягам 1940-х, 1950-х, 1970-х гадоў зьмянялася стаўленьне мастакоў да вайны. Бо першыя мастакі самі былі ўдзельнікамі вайны. І, прыкладам, праца Ўладзімера Сухаверхава “За родную Беларусь” можна лічыць шэдэўрам афіцыёзу, бо там ёсьць і вобраз народу, і вобраз барацьбы. Такіх палотнаў увогуле ва ўсясьветнай гісторыі няшмат, яго можна разглядаць як твор мастацтва супраціву. А ўжо палатно Аляксандра Мазалёва “Ў партызанскім штабе” ўсур’ёз успрымаць немагчыма. Але час падобных выставаў праходзіць. І той дзяржзаказ, пра які вы казалі, таксама, думаю, апошні. Далей грамадзтву гэта будзе нецікава.
Вы бачылі, як адзначала Эўропа гадавіну высадкі ў Нармандыі? Зусім іншы падыход: нібы той жа вайсковы парад, але іначай зроблены. Мы таксама да гэтага прыйдзем.
Год таму, мне расказваў старшыня Саюзу мастакоў Уладзімер Басалыга, была ідэя правесьці разам зь немцамі досыць цікавую культурніцкую акцыю: у нашым Палацы мастацтва выставіць сучаснае мастацтва Нямеччыны й Беларусі, а ў Нацыянальным мастацкім музэі паказаць нямецкае й савецкае мастацтва 1930–40 гадоў. Бо ў той час і ў нас, і ў іх было прыблізна аднолькавае. Гэтай акцыяй можна было б паказаць, на што мы перахварэлі і што мы гэта ўсё пераадолелі. Але нашыя мастакі з вэтэранскага кантынгенту запярэчылі: “Ня будзем мы з гэтымі фашыстамі выстаўляцца!” І ідэя заглухла”.
(Скобла: ) “А шкада, падобная акцыя была б запатрабаванай. За савецкім часам мастацтва слугавала ідэалёгіі, якая была ну, прынамсі, зразумелай. Сёньня, як высьвятляецца, ідэалёгіі ў нас няма, а мастацтва афіцыйнае ёсьць. Дык каму ці чаму яно мае слугаваць?”
(Васілеўскі: ) “Сёньня дзяржава ня можа кантраляваць культуру так эфэктыўна, як было магчыма ў савецкі час. У нас існуе моцны пласт нонканфармісцкай культуры, якая сілкуецца ад нацыянальнай ідэі, і даволі шырокая плынь камэрцыйнага мастацтва, зарыентаванага на патрэбы рынку, на эстэтычную абслугу нешматлікіх пакуль “новых беларусаў”. Мастакі і аднаго, і другога кірунку ад дзяржавы фактычна не залежаць — у тым сэнсе, што нічога ад яе ня просяць. Толькі б не перашкаджала”.
(Скобла: ) “У паэта Алеся Пісьмянкова, які, на вялікі жаль, нядаўна пайшоў з жыцьця, ёсьць радкі: “Для вас прыстойна, каб стаў я ў стойла, стаяў маўкліва і хрумстаў смачна, ківаў лісьліва і быў шчасьлівы, за корм удзячны”. Творцу, каб пазьбегнуць “стойла”, што трэба рабіць? Ці — чаго ня трэба рабіць?”
(Васілеўскі: ) “Як ладзіць стасункі зь дзяржаваю, кожны вырашае сам. Я нікому не судзьдзя. Пабыўшы пасьля разгону “ЛІМу” год беспрацоўным, я многа пра што падумаў... У жыцьці даводзіцца рабіць ня толькі тое, што даспадобы, і прафэсійнік мусіць хоць бы спрабаваць павярнуць на карысьць добрай справе неспрыяльную для сябе сытуацыю. Мне падаецца, што маральная прастора асобы мусіць вызначацца дзьвюма межамі: далей якой чалавек ня пойдзе, хоць яго азалаці, і за якую не адступіць, хоць яго забі. Калі чалавек для сябе вызначыў гэтыя межы, яго ў стойла не загоняць”.
(Скобла: ) “Культура — гэта супраціўленьне сьмерці, гэта той тайнапіс, з дапамогай якога чалавецтва перадае свой досьвед будучыні. Гэта спроба замацавацца ў вечнасьці. Адкуль жа ў сёньняшняй беларускай улады гэткае пагардлівае стаўленьне да культуры? Вось я тры дні запар глядзеў “Панараму” па БТ і не пабачыў ніводнага сюжэту пра культуру”.
(Васілеўскі: ) “Калісьці я меў размову з народным мастаком Леанідам Шчамялёвым, які тады акурат прыехаў з Італіі, і ён мне сказаў: “Ведаеш, кожны Папа Рымскі ведаў на пяцьсот гадоў наперад, што яму трэба. Сёньня мы глядзім на тое, што зроблена, да прыкладу, Мікелянджэла, на той жа сабор Сьвятога Пятра, на ягоную аздобу, і разумеем, як далёка людзі глядзелі наперад”. І я падумаў, што ўлада толькі тады пачынае клапаціцца пра культуру, калі яна сябе ўпэўнена адчувае. Калі яна разумее, што яна тут усур’ёз і надоўга, то пачынае рабіць сабе падпорку ў выглядзе культуры. Але калі ўлада адчувае сябе аднадзёнкай, ня ведае, што зь ёю будзе заўтра, яна на ўсялякі выпадак нішчыць усё, што падаецца ёй патэнцыйна небясьпечным, у тым ліку і культуру. Гэтак у свой час барбары зьнішчылі Рым, гэтак бальшавікі зьнішчылі культуру Расейскай імпэрыі. Гэтак паводзіцца й сёньняшняя беларуская ўлада. Калі бы яна была ўпэўненая, што яна надоўга, а не да наступнага рэфэрэндуму, яе стаўленьне да культуры было б зусім іншым”.
(Скобла: ) “Дык пажадайма нашай уладзе доўгага веку — дзеля росквіту культуры…”
(Васілеўскі: ) “Не. Рэч у тым, што калі культура будзе разьвівацца, яна яе папросту задушыць, гэтую ўладу. Дыктатура ня можа існаваць у культурным асяродку, толькі ў бескультур’і. Сёньняшняя беларуская ўлада хоча выжыць коштам таго, што спрабуе спыніць разьвіцьцё грамадзтва, а гэта немагчыма. Чым больш у нашай краіне вольных людзей, настроеных на творчасьць, тым больш у нас шанцаў аднавіць і дэмакратыю, і ўсе патрэбныя нам формы незалежнасьці”.
(Скобла: ) “Часта і з розных бакоў можна пачуць пра палітычную ізаляцыю Беларусі. Але разам з гэтым прыходзіць і ізаляцыя культуры. Гэта асабліва адчуваецца, калі праз асабістыя кантакты ці грамадзкія ініцыятывы трапляеш за мяжу, на нейкія культурніцкія форумы. Як на вашую думку, ці можа нацыянальная культура разьвівацца ў такіх умовах?”
(Васілеўскі: ) “Ізаляваць краіну цяжэй, чым ізаляваць рэжым, тым болей, што ніхто ў сьвеце такой мэты адносна Беларусі ня мае. Хіба што Расея, якая хацела б і палітычна, і культурна згарнуць Беларусь у свой бок, ліквідаваць заходні вэктар нашага разьвіцьця. Але сёньня ў культурніцкім сэнсе і сама Расея моцна вэстэрнізаваная... Так што Захад можа да нас прыйсьці з Усходу. Праўда, арыгінал заўжды лепей за аматарскую копію.
Культурная ізаляцыя ў нас была вельмі адноснай нават у час “жалезнай заслоны”. У так званым “сацыялістычным рэалізьме”, калі ўважліва прыгледзецца, знойдзеш водгульле ўсіх мастацкіх напрамкаў, якія ў 20 стагодзьдзі сьцьвердзіліся на Захадзе. Нешта падобнае адбываецца й сёньня. Каб ізаляваць нас ад сьвету, трэба сканфіскаваць у насельніцтва ўсе тэлевізійныя “талеркі” й кампутары, што немагчыма”.
(Скобла: ) “Чаму немагчыма? У Расеі Дума ўжо думае, як абмежаваць Інтэрнэт. А ў нас гэта ўсё можна зрабіць прасьцей і хутчэй — дырэктывай ці ўказам”.
(Васілеўскі: ) “Чалавека, які пасьля “жыгулёў” сеў у прыстойную іншамарку, назад загнаць можна толькі пад пагрозай сьмерці. Мы сёньня ўжо перайшлі тую мяжу, калі загнаць людзей у стойла немагчыма. Зрабіць гэта ўлада, мабыць, паспрабуе, ад яе можна чакаць чаго заўгодна, але павярнуць хаду гісторыі немагчыма. У сучасным сьвеце культуру ізаляваць таксама немагчыма, але нельга сказаць, што статус краіны і, галоўнае, нізкі жыцьцёвы ўзровень насельніцтва ніяк не адбіваецца на культурніцкіх кантактах з замежжам. Адбіваецца, і самым непрыемным чынам. Прынамсі, нашыя мастакі, што працуюць, дакладней, падпрацоўваюць у багатых краінах, успрымаюцца там не паўнамоцнымі прадстаўнікамі самабытнай нацыянальнай культуры, а толькі таннай і кваліфікаванай рабочай сілай”.
(Скобла: ) “І давайце закончым нашую гутарку тэмай, закранутай напачатку. Штодня Беларускае тэлебачаньне паказвае нам песьні ваеннай пары. Песьні выдатныя, але ніводнай па-беларуску, нават па-польску ёсьць, а па-беларуску — няма. Атрымліваецца, беларусы і не ваявалі. Няма ў вас адчуваньня, што ў нас чарговым разам крадуць і нашую ў тым ліку перамогу?”
(Васілеўскі: ) “Было бы дзіўна, каб сёньняшняя беларуская ўлада не паспрабавала скарыстаць гэтую дату для падмацаваньня адыходзячага ў нябыт савецкага патрыятызму. Нагадаць, што вось мы змагаліся за вялікую краіну, за вялікую ідэю. Хоць, уласна кажучы, мы змагаліся за сябе, мы былі пастаўленыя ў такія ўмовы, у якіх папросту не маглі не змагацца. Перамога ў мінулай вайне дае беларусам падставы называцца вялікай нацыяй. Але гаварыць трэба найперш пра трагедыю. Для мяне героямі той вайны ў аднолькавай ступені зьяўляюцца і партызаны, і байцы Беларускай краёвай абароны, бо і тыя, і другія змагаліся за Беларусь, толькі кожны за сваю. Гэта была наша грамадзянская вайна, але ўлада не дасьпела да яе гэткага ўспрыманьня. Я ўпэўнены, што прыйдзе час, і Плошча Перамогі будзе называцца Плошчай Згоды. А па чатырох баках помніка будуць стаяць чатыры постаці: беларус у форме Савецкай арміі, беларус у форме Войска Польскага, беларус у форме ангельскай, бо нашы хлопцы былі ў ангельска-беларускім дэсанце, і беларус у форме Беларускай краёвай абароны. А заместа ордэна Перамогі, які вянчае манумэнт, будзе ўсталяваны Крыж Эўфрасіньні Полацкай — як сымбаль беларускай нацыі”.
