Польскі паэт нумар адзін тлумачыць Свабодзе, чаму піша вершы

На мінулым тыдні ў рамках кніжнага кірмашу «Svět knihy 2018» у Празе адбылася сустрэча з польскім паэтам Адамам Загаеўскім. Сярод тэмаў, закранутых падчас 50-хвіліннай размовы паміж паэтам, ягоным чэскім перакладчыкам і аўдыторыяй, былі пытаньні адносна творчых імпульсаў і ролі паэзіі ў жыцьці паэта.

Прапаную чытачам рубрыкі «Варта» некалькі занатовак з гэтай сустрэчы з творцам, які цяперашнім часам лічыцца ці не самым вядомым з жывых польскіх паэтаў у сьвеце. І адначасова зьмяшчаю некалькі ягоных вершаў у беларускіх перакладах.

Адам Загаеўскі нарадзіўся 21 чэрвеня 1945 у Львове, адкуль ягоная сям’я ў тым самым годзе была вымушаная пераехаць у Польшчу. Першы паэтычны зборнік выдаў у 1972. У 1975 улады камуністычнай Польшчы наклалі забарону на публікацыю ягоных вершаў. У 1982 эміграваў у Францыю, адкуль езьдзіў чытаць лекцыі ва ўнівэрсытэтах у ЗША. У 2002 годзе вярнуўся ў Польшчу. Жыве ў Кракаве. Ляўрэат шматлікіх польскіх і эўрапейскіх літаратурных прэміяў і ўзнагарод. У апошнія гады букмэкеры нязьменна ставяць яго ў сьпіс найбольш імаверных кандыдатаў на Нобэлеўскую прэмію ў галіне літаратуры.

БЛЭЙК

Бачу Ўільяма Блэйка, які штодзень
знаходзіў анёлаў у кронах дрэў,
натыкаўся на Бога-Айца на сходах
сьціплага дома і на сьвятло ў брудным завулку.

Блэйка, які паміраў
з радасным сьпевам
у тлумным Лондане, месьце
прастытутак, адміралаў і цудаў.

Ўільяма Блэйка, гравёра, які цяжка працаваў,
але ня ў роспачы жыў, хоць і ў галечы,
і ўсё атрымліваў агністыя знакі
ад акіяну і зорнага неба,

і ня траціў надзею, бо надзея
нараджалася ўвесь час наноў, як дыханьне;
бачу тых, хто, як і ён, ішлі па ўсё цямнейшых вуліцах
да ружовай архідэі сьвітанку.

(Пераклад Сяргея Прылуцкага)

Размова з паэтам у Празе пачалася з працытаванага ягоным чэскім перакладчыкам сьцьвярджэньня аднаго польскага крытыка, што нібыта паэзія Адама Загаеўскага грунтуецца на настальгіі. Паэт не пагадзіўся:

«На шчасьце, аўтару неабавязкова ведаць, што ён робіць. Гэта адзін зь ягоных прывілеяў, у адрозьненьне ад крытыкаў, які існуюць дзеля таго, каб шукаць назвы. Я не зусім знаходжу сябе ў вызначэньні, што мая паэзія грунтуецца на настальгіі. Хутчэй за ўсё — на памяці. Але ўся паэзія, дый літаратура наогул, жыве памяцьцю. Цяперашні момант зусім не паддаецца спасьціжэньню. Аб будучыні ведаюць толькі футуролягі, напрыклад, Станіслаў Лем, хоць і ён часам памыляўся. Паэтам жа застаецца незвычайна багатае і разьлеглае рэчыва памяці…

Тое, што мяне захапляе ў пісаньні, гэта пошук момантаў азарэньня (momentów olśnienia). Часам гэта ўдаецца, часам не ўдаецца. Паводле маёй прыватнай тэорыі, паэзія імкнецца да азарэньня, да выхаду па-за межы шэрай рэчаіснасьці, да збудаваньня праз мову чагосьці іншага — шчасьця або смутку… Гэтыя два станы дзіўна падобныя адзін да аднаго… Значыць, калі б мне давялося пісаць пра сябе — на шчасьце, я ня мушу гэтага рабіць — дык я напісаў бы галоўным чынам пра момант азарэньня, які можна знаходзіць у розных матэрыялах памяці.»

ПАЭЗІЯ ЁСЬЦЬ ПОШУКАМ БЛЯСКУ

Паэзія ёсьць пошукам бляску.
Паэзія ёсьць каралеўскай дарогай,
якая вядзе нас найдалей.
Шукаем бляску аб шарай гадзіне,
апоўдні або ў комінах сьвітаньня,
нават у аўтобусе, у лістападзе,
калі побач дрэмле стары ксёндз.

Афіцыянт у кітайскім рэстаране заходзіцца ад плачу,
і ніхто не здагадваецца чаму.
Хто ведае, магчыма, што і гэта — пошук,
так як момант на беразе мора,
калі на гарызонце зьявіўся драпежны карабель
і спыніўся, зьнерухомеў надоўга.
Ды таксама моманты глыбокай радасьці

і незьлічоныя моманты неспакою.
Дазволь мне пабачыць, прашу.
Дазволь мне вытрымаць, кажу.
Вечарам падае халодны дождж.
На вуліцах і ў алеях майго гораду
бязгучна і жарсна працуе цемра.
Паэзія ёсьць пошукам бляску.

(Пераклад Хрысьціны Граматовіч)

І яшчэ крыху пра ролю памяці ў паэтычнай творчасьці. Загаеўскі сказаў:

«Паэт заўсёды асуджаны на сваю памяць, на ўспаміны, больш ці менш адсунутыя ў часе. Я, прыкладам, напісаў шмат вершаў пра дзяцінства, то бок пра сівую мінуўшчыну… Але адначасова гэта не сівая мінуўшчына, таму што для мяне, як і для ўсіх нас, дзяцінства — гэта нешта вечна жывое. Дзяцінства — гэта агромністы рэзэрвуар шчасьця і няшчасьця. Дзяцінства — гэта прыклад мінуўшчыны, якая ніколі не памірае, якая прысутнічае ў нас увесь час.»

АНТОН БРУКНЭР

На сьвітаньні нізкія лугі пахнуць канюшынай.
Барокавыя касьцёлы гнятуць зямлю.
У тумане едуць мужыцкія калёсы і ціха скардзяцца гусі.
Дунай плыве па пляскатых камянях, практыкуецца
у вымоўнасьці, як нясьмелы Дэмастэн.
У тунэлях сена бяруцца навыперадкі мышы.
Хістаюцца лямпы ў цёмных дварах
і напалоханыя цені сунуцца па сьценах.
Вераб’і спрабуюць прамовіць чалавечым голасам.
Конская поўсьць склычаная, у стайнях жоўтая салома,
выпарваюцца рэкі выдыхаў, мерзнуць чырвоныя далоні.
Сьвет занадта матэрыяльны, густы, тоесны,
і ягоныя перамены нікуды не вядуць;
люстры ўжо змарыліся безупыннай праекцыяй
тых самых прадметаў, нават рэха заікаецца.
На парозе пабеленага дома стаіць хлопец
з брыдкім тварам і занадта моцным каркам —
ён добры і пабожны, але дзяўчатам не падабаецца.
На плячах невялікі клунак, цяжкія боты на нагах.
Кроплі вады спадаюць з даху дзіўным парадкам,
рыпіць калаўрот ля студні, крэслы гавораць шэптам.
Дзе мяжа між сфэрамі? Дзе вартаўнікі?
У чым падобныя дзьве розныя стыхіі, волава і кісларод,
інэртнасьць каменных муроў і музыка, якая бяжыць
без аддышкі, як быццам хацела вызваліцца ад кампаніі
габояў, валторнаў і трубаў, аднак жа яна зь імі
зьвязаная назаўжды, і бубны са зьвярынае скуры
будуць бегчы разам зь лёгкімі пікамі альтаў,
будуць плысьці быццам у рытме соннага танцу,
прыцягваныя другім берагам, нябачным і немым,
і ў тым задыханым бегу, які не абернецца ва ўцёкі,
зьнікне бліскучы Дунай і касьцёл зь дзьвюма вежамі ў Лінцы,
і нават вялізная Вена з залатым зернем кайзэра,
засаджаным у пладавітых садах, застанецца ззаду,
як быццам яна была зусім нязначным пунктам на мапе.
Антон Брукнэр пакідае родны дом.

(Пераклад Хрысьціны Граматовіч)

Я запытаўся ў паэта, з чыёй памяці і зь якога азарэньня ўзьнікаюць такія вершы, як, прыкладам, верш пра ангельскага паэта Ўільяма Блэйка або пра аўстрыйскага кампазытара Антона Брукнэра, жыцьці якіх не належыць жа да ягонай асабістай памяці. Загаеўскі адказаў:

«Ёсьць нешта такое, як памяць культуры… Я не магу жыць бяз музыкі, але адначасова ў мяне няма ні каліва таленту да яе. Я асуджаны толькі на слуханьне музыкі. Але гэта не найгоршы варыянт. Брукнэр — адзін з маіх найбольш улюбёных кампазытараў. Калі праз слуханьне вы ўвойдзеце ў такую творчасьць, дык у вас абуджаецца, так сказаць, няўласная памяць, зьвязаная з культурай — памяць культуры…»

Парадаксальна, хоць Загаеўскі ў камуністычнай Польшчы быў забаронены цэнзурай, ён не пісаў палітычных вершаў і не змагаўся сваёй творчасьцю з камунізмам. Чаму? Бо камунізм у Польшчы, лічыць паэт, як жывая ідэя памёр яшчэ ў 1950-х гадах. Камунізм існаваў далей у структурах дзяржаўнага прымусу, у газэтах, у школах, але не існаваў, падкрэсьлівае Загаеўскі, як жывая ідэя сярод людзей. Так што тыя з паэтаў, якія пісалі антыкамуністычныя вершы або змагаліся з камунізмам сваёй творчасьцю, насамрэч змагаліся з трупам.

ЦІ ВАРТА

Ці варта было чакаць у консульствах
моманту добрага настрою ў чыноўніцы
і на вакзале чакаць спозьненага цягніка,
пабачыць Этну зь яе японскім каптуром
і Парыж на сьвітаньні, калі з сутоньня выхіналі
канвэнцыянальныя карыятыды Асмана,
уваходзіць у танныя рэстараны,
дзе трыюмфальна пах часнок,
ці варта было ехаць падземкай
у падзямельлі немаведама якога гораду
і глядзець цені не сваіх продкаў,
ляцець малым самалётам над землятрусам
у Сіэтл, як страказа над пажарам, але таксама
тры месяцы амаль ня дыхаць,
амаль не існаваць, задаючы трывожныя пытаньні
забываючы пра незразумелае дзеяньне ласкі,
чытаць у газэтах пра здраду, пра забойства,
ці варта было думаць і памятаць, правальвацца
у глыбокі сон, дзе цягнуліся
шэрыя калідоры, купляць чорныя кнігі,
запісваць толькі паасобныя вобразы
з калейдаскопу багацейшага чым катэдра
у Сэвільі, якой я ня бачыў,
ці варта выехаць і вярнуцца, ці варта —
так не так не —
нічога ня выкрасьліць.

(Пераклад Яна Максімюка)

Калі паэт не хацеў ангажавацца палітычна ў змаганьне з камунізмам у Польшчы, дык чаму ён эміграваў на Захад?

«Я выехаў у Парыж дзеля жанчыны, якая стала маёй жонкай. Гэта быў такі рамантычны выпадак. Гэта ня быў вынік калькуляцыі. Зразумела, я пры нагодзе пакарыстаўся гэтым выездам: я вывучыў францускую мову, шмат прачытаў па-француску… Але галоўным матывам выезду за мяжу быў асабісты матыў. Наогул, калі я гляджу на сваё жыцьцё, дык мой выбар жыцьцёвага шляху ня быў вынікам калькуляцыі, а хутчэй вынікам выпадковасьці або неабходнасьці. Мне, прыкладам, трэба было паехаць у Амэрыку, каб зарабіць на жыцьцё, бо польскі паэт у Парыжы ня вельмі каб меў за што жыць…»

Адам Загаеўскі належыць да «традыцыйных» паэтаў, калі традыцыю разумець як нешта супрацьлеглае сучасным постмадэрністычным трэндам і модам у літаратуры. Інакш кажучы, паэт зьвяртае ўвагу перш за ўсё на сэнс у паэзіі, а не на фармаваньне паэтычнай мовы. І ён праграмна застаецца «апалітычным» творцам, бо бок піша пра сучаснасьць як пра таямніцу быцьця наогул, а не як пра вынік палітычных працэсаў.

Ды ўсё ж напісаўся яму і адзін верш пра палітычную рэчаіснасьць, калі ў Польшчы да ўлады прыйшла партыя «Права і справядлівасьць», якая пачала выразна руліць у бок аўтарытарызму. У 2016 годзе ў «Газэце выборчай» Загаеўскі апублікаваў вельмі зьедлівы паэтычны камэнтар да бягучай сытуацыі:

НЕКАЛЬКІ ПАРАДАЎ ДЛЯ НОВАГА ЎРАДУ

Мы маем новы ўрад.

У склад нашага ўраду ўваходзіць шмат бліскучых міністраў.

Адзін з нашых міністраў гаворыць па-ангельску.

Наш новы ўрад энэргічна ўзяўся за працу.

На жаль, ён недастаткова рашучы ў сытуацыі,
у якой усё яшчэ застаецца столькі непапраўных лібэралаў;
у некаторых гарадах іх нават болей,
чым традыцыйных каталіцкіх сем’яў.

Што яшчэ мог бы зрабіць наш урад?

Яму нельга кіравацца сэнтымэнтальнымі меркаваньнямі,
якія тыповыя для заходніх палітыкаў.

Належала б нейкай ноччу расстраляць некалькіх кінарэжысэраў,
не шкадуючы і жанчын.

Усіх прафэсараў канстытуцыйнага права
трэба пажыцьцёва інтэрнаваць.

Паэтаў можна пакінуць у спакоі,
і так ніхто іх не чытае.

Патрэбныя лягеры адасабленьня, але зь мяккім рэжымам,
каб не дражніць ААН.

Большасьць журналістаў належыць саслаць
на Мадагаскар.

Затое Вугоршчыну трэба далікатна ўзяць у шчыпцы
і ўсунуць на мапе паміж Польшчай і Нямеччынай,
а потым, калі ўжо абціхне рэакцыя міжнароднага
масонства, незаўважна ўкласьці Нямеччыну
паміж Гішпаніяй і Партугаліяй.

Урад сёньня не павінен залішне вагацца.

Трапілася гістарычная нагода.
Было б грэхам не пакарыстацца ёю.

(Пераклад Яна Максімюка)