Аўтар сабраў матэрыял у тэматычныя разьдзелы: артаэпія, будова фразы, будова слова, формы слова, націск, выбар слова, выразы, фраземы, прыказкі.
Сёньня мы друкуем тры прыклады з розных разьдзелаў.
Заяўку на кнігу можна прысылаць ужо зараз — паведамце ў ёй паштовы адрас, на які можна даслаць кнігу. Прысылайце заяўку на адрас паштовая скрынка 111 Менск 5, індэкс 220005 электронны адрас — svaboda@rferl.org.
Ансамб[а]ль, дуб[а]ль, жан[а]р, кад[а]р, мэт[а]р, спэктак[а]ль
Для беларускай мовы канцавыя спалучэньні двух, трох або чатырох зычных гукаў, апошні зь якіх санорны [р] або [л’], не характэрныя. Такіх нетыповых спалучэньняў мова пазбаўляецца двума спосабамі: або перад гукамі [р] і [л’] узьнікае галосны [а] (ансамб[а]ль, монст[а]р, тэат[а]р), або словы набываюць канчатак -а (напрыклад, каляндра, лотра, майстра). У сучаснай літаратурнай мове пераважная бальшыня словаў з канцавымі спалучэньнямі зычных афармляецца паводле першага з названых спосабаў. Згодна з вымаўленчымі нормамі, паміж зычным / зычнымі ([б], [г], [д], [к], [м], [н], [п], [т], [ф], [кт], [мб], [нд], [нт], [ст] ды інш.), з аднаго боку, і гукамі [р] або [л’], з другога, павінна гучаць галосная ўстаўка — кароткі [а]: бінок[а]ль, дуб[а]ль, жан[а]р, зуб[а]р, кад[а]р, крэм[а]ль, літ[а]р, тыг[а]р, фільт[а]р, шыф[а]р, Аляксанд[а]р і г. д. Калі пры зьмене слова або ў вытворных словах спалучэньні апынаюцца перад галосным гукам, устаўны, натуральна, зьнікае: жан[а]р — у жа[нр]ы, мэт[а]р — сто мэ[тр]аў, фільт[а]р — філь[тр]аваць.
Як вядома, адпаведна нормам афіцыйнага беларускага правапісу ўстаўны гук у разьбіраных тут спалучэньнях на пісьме не адлюстроўваецца. Іншы падыход рэалізаваны ў клясычным (дарэформавым) беларускім правапісе: паводле яго ўстанаўленьняў, літара а заўсёды мае пісацца ў спалучэньнях -тар, -дар на месцы канцавых tr, dr у пазычаньнях (напрыклад, аркестар, монстар, скафандар, цыліндар, цэнтар; з выняткам нетрадыцыйных уласных назоваў, дзе спалучэньні tr, dr пішуцца нязьменна: Нотр-Дам, Сартр).
Але як бы мы ні пісалі, якой бы правапіснай традыцыі ні прытрымліваліся, памятайма пра вымаўленьне: ні ў якім разе няможна глытаць, «зьядаць» спалучэньні ‘зычны + галосны + [р] або [л’]’. Канцавыя гукі павінны прагаворвацца выразна, незалежна ад тэмпу нашага маўленьня.
Моладзевы, маладзёвы, маладзёжны
Які прыметнік ужываем, каб назваць тое, што мае дачыненьне да моладзі? Доўгі час у літаратурным маўленьні пераважала лексэма маладзёжны. Якога яна паходжаньня? Ці ад моладзі маладзёжны?
Відавочна, што не ад моладзі — ня мае беларуская мова такога суфікса -ёжн-. Прыметнікам маладзёжны папоўнілі нашую мову ў 30-я гг. мінулага стагодзьдзя — жыўцом узялі яго з расійскае мовы. Пра тое, што пазычанае слова не стасуецца з назоўнікам моладзь, ніхто тады не падумаў. Падумалі пра гэта людзі беларускае мовы ўжо лепшым часам. У 1980 — 90-я ў маўленчую і пісьмовую практыкі прыйшлі нарэшце суадносныя з назоўнікам моладзь словы моладзевы і маладзёвы. Гэтыя прыметнікі ўтварыліся паводле вельмі актыўнае ў беларускай мове мадэлі: да асновы назоўніка далучыўся тыповы суфікс.
Вось жа, як ад слова дэталь маем прыметнік дэталёвы, ад хваля — хвалевы, ад фірма — фірмавы і фірмовы, так і ад моладзі — моладзевы і маладзёвы. Абедзьве формы паходжаньнем ад слова моладзь сёньня суіснуюць у маўленьні і на пісьме, яшчэ чакаючы пасьлядоўнай фіксацыі ў рознага тыпу слоўніках. Пры гэтым паступова, на працягу 2000-х, форма з захаваньнем націску на корані пачала пераважаць над формаю з суфіксальным націскам: усё часьцей чуем, гаворым, чытаем і пішам моладзевы.
Авечка, трус, конь — свойскія жывёліны
Як па-беларуску называем гадаваных, прыручаных чалавекам жывых істот? Ці выпадае называць іх хатнімі, або дамашнімі, ці дамовымі?
Не выпадае. Такое называньне штучнае, калькаванае — ад няведаньня традыцыйных моўных сродкаў. У нашай мове ёсьць шматзначны прыметнік свойскі — якраз ён характарызуе кожную жывёліну, якая пры чалавеку. Авечка, трус ці конь — гэта, кажучы па-беларуску, свойскія жывёліны. Качкі або козы могуць быць свойскія, але бываюць і дзікія, не прыручаныя чалавекам. Дарэчы, свойскімі можам называць яшчэ й культурныя расьліны, якія чалавек вырошчвае, даглядае (кветкі, напрыклад, або дрэвы могуць быць свойскія).
Пры нагодзе гаворкі пра свойскіх і дзікіх жывых істот дадам колькі словаў пра выкарыстаньне ў літаратурным маўленьні двух назоўнікаў — жывёла й жывёліна. У дыялектнай беларускай мове слова жывёла абазначае, як правіла, не адну жывую істоту, а некалькі ці мноства такіх істот — ужываецца, знакам тым, як зборны назоўнік. «Пайду пагляджу жывёлу», — скажа чалавек, маючы на ўвазе сваіх жывёлін. Жывёліна — гэта заўсёды адна асобіна. Думаю, варта ў літаратурнай мове ўлічваць гэтую аўтэнтычную розьніцу: выкарыстоўваць назоўнік жывёла ў зборным значэньні, а слова жывёліна — для называньня канкрэтнай жывой істоты.
Скажам па-беларуску: на падворку поўна свойскай жывёлы: куры, гусі, козы, карова, конь; сабака — свойская жывёліна; качкі бываюць свойскія й дзікія; зубар — дзікая жывёліна.
Сёньня мы друкуем тры прыклады з розных разьдзелаў.
Заяўку на кнігу можна прысылаць ужо зараз — паведамце ў ёй паштовы адрас, на які можна даслаць кнігу. Прысылайце заяўку на адрас паштовая скрынка 111 Менск 5, індэкс 220005 электронны адрас — svaboda@rferl.org.
ГУЧАНЬНЕ СЛОВА
Ансамб[а]ль, дуб[а]ль, жан[а]р, кад[а]р, мэт[а]р, спэктак[а]ль
Для беларускай мовы канцавыя спалучэньні двух, трох або чатырох зычных гукаў, апошні зь якіх санорны [р] або [л’], не характэрныя. Такіх нетыповых спалучэньняў мова пазбаўляецца двума спосабамі: або перад гукамі [р] і [л’] узьнікае галосны [а] (ансамб[а]ль, монст[а]р, тэат[а]р), або словы набываюць канчатак -а (напрыклад, каляндра, лотра, майстра). У сучаснай літаратурнай мове пераважная бальшыня словаў з канцавымі спалучэньнямі зычных афармляецца паводле першага з названых спосабаў. Згодна з вымаўленчымі нормамі, паміж зычным / зычнымі ([б], [г], [д], [к], [м], [н], [п], [т], [ф], [кт], [мб], [нд], [нт], [ст] ды інш.), з аднаго боку, і гукамі [р] або [л’], з другога, павінна гучаць галосная ўстаўка — кароткі [а]: бінок[а]ль, дуб[а]ль, жан[а]р, зуб[а]р, кад[а]р, крэм[а]ль, літ[а]р, тыг[а]р, фільт[а]р, шыф[а]р, Аляксанд[а]р і г. д. Калі пры зьмене слова або ў вытворных словах спалучэньні апынаюцца перад галосным гукам, устаўны, натуральна, зьнікае: жан[а]р — у жа[нр]ы, мэт[а]р — сто мэ[тр]аў, фільт[а]р — філь[тр]аваць.
Як вядома, адпаведна нормам афіцыйнага беларускага правапісу ўстаўны гук у разьбіраных тут спалучэньнях на пісьме не адлюстроўваецца. Іншы падыход рэалізаваны ў клясычным (дарэформавым) беларускім правапісе: паводле яго ўстанаўленьняў, літара а заўсёды мае пісацца ў спалучэньнях -тар, -дар на месцы канцавых tr, dr у пазычаньнях (напрыклад, аркестар, монстар, скафандар, цыліндар, цэнтар; з выняткам нетрадыцыйных уласных назоваў, дзе спалучэньні tr, dr пішуцца нязьменна: Нотр-Дам, Сартр).
Але як бы мы ні пісалі, якой бы правапіснай традыцыі ні прытрымліваліся, памятайма пра вымаўленьне: ні ў якім разе няможна глытаць, «зьядаць» спалучэньні ‘зычны + галосны + [р] або [л’]’. Канцавыя гукі павінны прагаворвацца выразна, незалежна ад тэмпу нашага маўленьня.
БУДОВА СЛОВА
Моладзевы, маладзёвы, маладзёжны
Які прыметнік ужываем, каб назваць тое, што мае дачыненьне да моладзі? Доўгі час у літаратурным маўленьні пераважала лексэма маладзёжны. Якога яна паходжаньня? Ці ад моладзі маладзёжны?
Відавочна, што не ад моладзі — ня мае беларуская мова такога суфікса -ёжн-. Прыметнікам маладзёжны папоўнілі нашую мову ў 30-я гг. мінулага стагодзьдзя — жыўцом узялі яго з расійскае мовы. Пра тое, што пазычанае слова не стасуецца з назоўнікам моладзь, ніхто тады не падумаў. Падумалі пра гэта людзі беларускае мовы ўжо лепшым часам. У 1980 — 90-я ў маўленчую і пісьмовую практыкі прыйшлі нарэшце суадносныя з назоўнікам моладзь словы моладзевы і маладзёвы. Гэтыя прыметнікі ўтварыліся паводле вельмі актыўнае ў беларускай мове мадэлі: да асновы назоўніка далучыўся тыповы суфікс.
Вось жа, як ад слова дэталь маем прыметнік дэталёвы, ад хваля — хвалевы, ад фірма — фірмавы і фірмовы, так і ад моладзі — моладзевы і маладзёвы. Абедзьве формы паходжаньнем ад слова моладзь сёньня суіснуюць у маўленьні і на пісьме, яшчэ чакаючы пасьлядоўнай фіксацыі ў рознага тыпу слоўніках. Пры гэтым паступова, на працягу 2000-х, форма з захаваньнем націску на корані пачала пераважаць над формаю з суфіксальным націскам: усё часьцей чуем, гаворым, чытаем і пішам моладзевы.
ВЫБАР СЛОВА
Авечка, трус, конь — свойскія жывёліны
Як па-беларуску называем гадаваных, прыручаных чалавекам жывых істот? Ці выпадае называць іх хатнімі, або дамашнімі, ці дамовымі?
Не выпадае. Такое называньне штучнае, калькаванае — ад няведаньня традыцыйных моўных сродкаў. У нашай мове ёсьць шматзначны прыметнік свойскі — якраз ён характарызуе кожную жывёліну, якая пры чалавеку. Авечка, трус ці конь — гэта, кажучы па-беларуску, свойскія жывёліны. Качкі або козы могуць быць свойскія, але бываюць і дзікія, не прыручаныя чалавекам. Дарэчы, свойскімі можам называць яшчэ й культурныя расьліны, якія чалавек вырошчвае, даглядае (кветкі, напрыклад, або дрэвы могуць быць свойскія).
Пры нагодзе гаворкі пра свойскіх і дзікіх жывых істот дадам колькі словаў пра выкарыстаньне ў літаратурным маўленьні двух назоўнікаў — жывёла й жывёліна. У дыялектнай беларускай мове слова жывёла абазначае, як правіла, не адну жывую істоту, а некалькі ці мноства такіх істот — ужываецца, знакам тым, як зборны назоўнік. «Пайду пагляджу жывёлу», — скажа чалавек, маючы на ўвазе сваіх жывёлін. Жывёліна — гэта заўсёды адна асобіна. Думаю, варта ў літаратурнай мове ўлічваць гэтую аўтэнтычную розьніцу: выкарыстоўваць назоўнік жывёла ў зборным значэньні, а слова жывёліна — для называньня канкрэтнай жывой істоты.
Скажам па-беларуску: на падворку поўна свойскай жывёлы: куры, гусі, козы, карова, конь; сабака — свойская жывёліна; качкі бываюць свойскія й дзікія; зубар — дзікая жывёліна.
