Лінкі ўнівэрсальнага доступу

У “Доме літаратара” Юрка Голуб, Валянцін Акудовіч, Анатоль Сідарэвіч


Радыё Свабода Новая перадача сэрыі “Дом літаратара” (эфір 20 кастрычніка).

ЛІТПРАЦЭС

ВАЛЯНЦІН АКУДОВІЧ: “ПРЭМІЮ НОБЭЛЯ БЕЛАРУСКІЯ ПІСЬМЕНЬНІКІ АТРЫМАЮЦЬ ЗА ЭСЭ”

Чарговае выданьне праекту “Кнігарня “Наша Ніва” склалі выбраныя эсэ пад назовам “Вясна народу”. У яго ўвайшлі тэксты дваццаці трох аўтараў, якія друкаваліся на старонках тыднёвіка “Наша Ніва” пераважна ў дзевяностыя гады мінулага стагодзьдзя. Гэта першы ў гісторыі беларускае літаратуры зборнік твораў у жанры, запачаткаваным чатырыста гадоў таму французам Мішэлем Мантэнем. Чаму беларускія літаратары старэйшага пакаленьня не пісалі эсэ? За што беларускія творцы могуць атрымаць Нобэлеўскую прэмію, і дзе вучаць валодаць гэтым жанрам? На гэтыя ды іншыя пытаньні Валянціны Аксак адказвае філёзаф Валянцін Акудовіч.

Валянціна Аксак: “Спадар Акудовіч, у свой час вы напісалі “Эсэ пра эсэ”. Вы ўвесь час прапагандавалі гэты жанр, увесь час казалі, што калі літаратар не напісаў эсэ, ён не напісаў нічога. Якія пачуцьці маеце, пабачыўшы кнігу беларускіх эсэ?”

Валянцін Акудовіч: “Я і прапагандыст, і агітатар гэтага жанру. І мне ён сапраўды тоесны. Я сам увесь эсэістычны, эсэістычны лад майго жыцьця, эсэістычны лад маіх думак, і мае адносіны да людзей, калі заўгодна, эсэістычныя. І таму кожны раз, калі я чытаю харошае эсэ, я цешуся. І я вельмі рады, што ўпершыню выйшаў цэлы зборнік эсэ. І абсалютна натуральна, што гэты зборнік выдала “Кнігарня “Наша Ніва”, бо фэномэн нашаніўскае эсэістыкі – гэта зыркі і вельмі істотны фэномэн нашай ня толькі літаратуры, а і інтэлектуальнай і сацыяльнай складовай жыцьця”.

Аксак: “У тым самым сваім эсэ вы напісалі, што беларускія пісьменьнікі старэйшага пакаленьня да гэтага часу не падступіліся да жанру эсэ. Скажыце, чаму, на вашу думку, эсэ як літаратурны жанр адсутнічаў у беларускай літаратуры да пачатку 1990-х гадоў?”

Акудовіч: “Эсэ – гэта свабода. Эсэ немагчыма напісаць, калі ўнутры цябе самога няма свабоды, эсэ цяжка пішацца, калі няма і свабоды вонках. А пісьменьнікі нашага старэйшага пакаленьня і нарадзіліся, і сфармаваліся ў несвабоднай краіне. І потым, калі свабода, хай сабе і з абмежаваньнямі, але вярнулася сюды, яны ўжо не змаглі вызваліцца самі зь сябе, з сваёй несвабоды. Несвабода ў іх ужо была ў крыві. Вонкавая свабода так і не змагла перамагчы тую іх унутраную несвабоду, якая была іхнім “я”.

Аксак: “З дваццаці трох аўтараў нашаніўскага зборніка эсэ толькі пяць асобаў, чый творчы талент узгадаваўся і расквітнеў за савецкім часам. Астатнія аўтары сьцьвярджаліся альбо ў памежны час, альбо ўжо ў незалежнай краіне. І, тым ня менш, з гэтых маладых творцаў сёньня лічаныя асобы па-ранейшаму пішуць эсэ. Чаму?”

Акудовіч: “Я маю вялікую трывогу з гэтага і працягваю ў сябе пытацца, чаму мой любімы жанр, жанр, які абсалютна неабходны любому грамадзтву, якое імкнецца да свабоды, кудысьці пачынае зьнікаць? Вы гляньце на 1990-я гады – цэлы шэраг бліскучых эсэістаў: Сяргей Дубавец, Уладзімер Арлоў, Адам Глобус, Ігар Бабкоў, Юрась Барысевіч, Леанід Дранько-Майсюк... А якія цудоўныя эсэ былі ў Алеся Разанава, Уладзімера Някляева! Гэты шэраг можна доўжыць і доўжыць. Прычым у кожнага зь іх было не па адным эсэ. І ўсё гэта цяпер кудысьці сыходзіць.

Тут, бадай, ёсьць некалькі прычынаў. Па-першае, тытаны той эпохі ўжо прытаміліся, а эсэ патрабуе вялікай энэргетыкі, парываньняў духу, адкрываньня для сябе новых інтэлектуальных сэнсаў. І мне здаецца, вось тыя аўтары, якіх я назваў, яны адкрылі ўсё тое, што можна адкрыць праз эсэ, і выявілі яго, і прытаміліся. Для выбуху эсэістыкі ці для таго, каб эсэістыка трымалася на высокім узроўні, патрэбны пэўныя эпохі. 90-я гады – гэта эпоха буры і націску, яна ўсё бурыла і ўсё стварала. Калі ўсё ўкладаецца ў нейкія формы, тады больш патрэбныя артыкулы, трактаты, аналітычныя роздумы”.

Аксак: “Вам належыць такое выслоўе: “Эсэ – гэта палігон свабоды”. Дык што – гэтая кніжка стала помнікам свабодзе?”

Акудовіч: “Зусім верагодна, што гэтая кніга і ёсьць помнікам таму часу, калі мы жыва парываліся да свабоды. Свабода нараджаецца ў сэрцы, а памірае на плошчы. Выгавараная, яна пакінула пустату ўнутры нас. На гэтым пустым месцы эсэ не растуць, як не растуць кветкі на выпаленай зямлі”.

Аксак: “І, тым ня менш, я ведаю, што ў Беларускім калегіюме, дзе вы выкладаеце, вы вучыце сваіх студэнтаў пісаць эсэ...”

Акудовіч: “Я кажу студэнтам: “Мы будзем вучыцца пісаць эсэ, за якое можна атрымаць Нобэлеўскую прэмію. Іосіф Бродзкі атрымаў Нобэлеўскую прэмію не за вершы, а менавіта за эсэ”. Таму мы і вучымся пісаць эсэ, бо я спадзяюся, што тыя маладыя людзі, якія прыходзяць у Беларускі калегіюм, калі-небудзь атрымаюць Нобэля менавіта за эсэ”.

АЎТАР І ТВОР

ЮРКА ГОЛУБ: “ЗАЦЯТЫЯ ВУСНЫ НА КЛЮЧ – ПРОСТАЯ МОВА”

Адметна называючы свае кнігі, Юрка Голуб нібы падкрэсьліваў уласную далучанасьць да неба: “Сын небасхілу”, “Гром на зялёнае гольле”, “Дрэва навальніцы”, “Поруч з дажджом”... Але як бы высока ні заводзілі творцу “нябесныя сьцежкі”, ён мусіць займацца й зямнымі справамі. А зямныя справы такія, што паэта напярэдадні шасьцідзесяцігодзьдзя (нарадзіўся 20 кастрычніка 1947 году) “папрасілі звольніцца” з рэдакцыі “Гродзенскай праўды”, дзе ён працаваў амаль трыццаць гадоў. Неафіцыйная прычына – нязгода Голуба ўступіць у прыўладны Саюз пісьменьнікаў Беларусі. З паэтам сустрэўся Міхась Скобла.

Міхась Скобла: “Вы столькі гадоў рыхтавалі ў “Гродзенскай праўдзе” літаратурную старонку. А перад вамі літкансультантам у гэтай абласной газэце быў Васіль Быкаў. На каго ж сёньня вы пакінулі гарадзенскіх паэтаў?”

Юрка Голуб: “Думаю, што яны нядрэнна пачуваюцца й без маёй апекі. Але нялішне будзе сказаць, што пры мне, апрача штомесячнай літстаронкі, выходзіла пры газэце й кніжная сэрыя “Галасы”. Усяго выйшлі чатыры выпускі – паэзія, проза. Так што быў шырокі прастор для таго, каб літаратарам-землякам выходзіць да свайго чытача, які заўсёды зь нецярпеньнем чакаў іхніх твораў”.

Скобла: “Пачатковец прыходзіў у “Гродзенскую праўду” да Васіля Быкава, нёс свае творы Юрку Голубу. Была нейкая літаратурная школа, была традыцыя. А што цяпер, гэта ўсё перапынілася?”

Голуб: “Я спадзяюся, што ўсё ж знойдзецца нейкі пераемнік. Але пакуль яго няма. Новаму рэдактару ён, відаць, і не патрэбен, паколькі літстаронка ў абласной газэце, здаецца, не выходзіць. Але дакладна сьцьвярджаць не магу, бо кожны нумар не чытаю”.

Скобла: “Вы ўзначальваеце абласную арганізацыю Саюзу беларускіх пісьменьнікаў, у піку якому ўладамі створаны другі саюз, аддзяленьне яго існуе і ў Горадні. Туды перайшло нямала вашых калегаў з СБП. Як вам суіснуецца зь імі, і якія вашы адносіны да гэтых “перабежчыкаў”?”

Голуб: “Даволі далікатнае пытаньне. Мае адносіны да таго ці іншага пісьменьніка залежаць ад таго, што гэты пісьменьнік напісаў. Толькі паводле твораў я раблю нейкія высновы. Так што ад сяброў навастворанага саюзу я чакаю выдатных твораў. А канчатковыя акцэнты ў літаратуры расстаўляе час”.

Скобла: “Вы адзіны ў Беларусі паэт, які напісаў цэлую кнігу трыялетаў пад назвай “Зажураны камень”. Саджанец трыялету перасадзіў на беларускую глебу Максім Багдановіч. Чым прывабіла вас гэтае францускае вынаходзтва?”

Голуб: “Сваёй вытанчанасьцю, дакладнасьцю. Васьмю радкамі трыялету можна дастаць душэўныя глыбіні, крануць нейкія патаемныя мэмбраны душы чалавечай. Нездарма да гэтай формы зьвярнуўся Максім Багдановіч – паэт прыгожы, эстэтычна дасканалы. І добра, што ў яго шмат пасьлядоўнікаў. Сярод іх прыемна быць і мне”.

Скобла: “Дайце ўзор беларускага трыялету ад Юркі Голуба”.

Голуб: “Звычайна аўтар гаворыць, што для яго ўсе ўласныя вершы раўназначныя. Я тут парушу гэтае няпісанае правіла. “Трыялет каменя” – найбольш “прыбліжаны” да аўтара.

Калі я па сьцежцы ішоў І ўбачыў зажураны камень, Дык ён падказаў: “Уцякайма!” Калі я па сьцежцы ішоў. Відаць, падымалі рукамі Яго над маёю душой... Калі я па сьцежцы ішоў І ўбачыў зажураны камень”.

Скобла: “Мне здаецца, Максім Багдановіч падзячна паляпаў бы вас па плячы... Крытык Аляксандар Фядута назваў вас “Арфэем правінцыі”. А ці існуюць сталіцы й правінцыі ў літаратуры?”

Голуб: “Якая розьніца для чытача, што за адрас стаіць пад творам – Менск, Горадня ці назва невядомай вёсачкі? У Солах на Смаргоншчыне жыве й піша выдатныя вершы Мар’ян Дукса, у Белаазёрску на Берасьцейшчыне – Ніна Мацяш. Насамрэч, чытаеш іх творы, і ня хочацца ведаць, дзе яны напісаныя – на сталічным праспэкце ці ў правінцыйным завулку. Галоўнае – якасьць твору”.

Скобла: “У вашай “Балядзе Берштаўскай капэлі”мне запомніліся радкі: “Маўчаньне стаіць акапэльна – сьмяртэльна.” Ці зазнавалі вы творчыя крызісы, калі ня пішацца?”

Голуб: “Быў у мяне пэрыяд, калі я за некалькі гадоў не напісаў ніводнага верша, ніводнага радка. Вядома ж, на душы быў страшэнны дыскамфорт. І я ніяк ня мог даўмецца, чаму ня пішацца? І тут у расейскага паэта Яўгена Вінакурава я прачытаў пра аналягічную сытуацыю. Ён прызнаўся, што перастаў “мысьліць вобразамі”. Тое самае было і ў мяне. Але, дзякаваць Богу, крызіс мінуўся”.

ЮРКА ГОЛУБ. З БУДУЧАЙ КНІГІ “ДАЛЕЧ”

ПРОСТАЯ МОВА

Раса раскашуе, рудзець Загару маёва. Выносяцца гукі з грудзей – Простая мова.

У матчынай хусткі касьнік – Сусьвету абнова. Нясхільная звону казны Простая мова.

Будзіла будынкі бяда Грымотна, сурова. Ахоўвала краю будан Простая мова.

Патрапіў у пекла сатрап, У жорсткія ловы. Кавадла – радзіма сярпа. Простая мова.

Дарэмна ламаў ураган Вясёлку на дровы. Зубры са стажком на рагах – Простая мова.

Зракліся замовы ануч, Дзе з шэптамі змова. Зацятыя вусны на ключ – Простая мова.

АКТОР

Сплываў пясок сыпучых дзён. Клярнэт курочыў ціш карэнна. Актор, на вольніцу жадзён, У ногі кленчыў Мэльпамэне.

Мяняла сцэна хор і ўбор, І ён мяняў наноў аблічча, І паўставала, як дакор, Нямое сцэны акалічнасьць.

Двайное дно, як двойчы два, Трымае на выпадак сцэна. А ён сябе ёй аддаваў І меў надзею: моцных цэняць.

І падымаў на глум кулак, І нёс пяшчоту срэбнай ноце, І рагатаў, як ваўкалак, І да крыві зьдзіраў пазногці.

І паваліўся напавал, Душа адрынула кудысьці. Заслоны грымнуўся абвал, А з-пад яго ня маюць выйсьця.

ДАЛЕЧ

Перакулена зброя, збан Выліў волава, зьзялі пырскі. Каб завесьці надзею ў зман, Сталі дрэвы ўсясьветным прыскам.

Зьнік варон езуіцкі збор, Атрасалі з таполяў лямант. Ён жадзёбна разьдзёр бугор. А палянам пакінуў плямы.

Горыч згорнута. Далячынь Заручыла сябе наперад, Далучылася да лучын І на попел спаліла пер’е.

БУРШТЫН

Яго шпурляў на дно пасат, І зь дзікім морам узаемна Бурштын прымала, як пасаг, І шаравала сухазем’е.

Ён, бездыханны, падаў ніц, Над ім курочыліся воды. А чайкі пёркам бліскавіц Яму расьпісвалі свабоду.

Аднойчы прагная рука Яго заціснула ў рыштоку – Зусім ня так, калі друкар Абмацваў літару на вока.

І лёс упоперак залёг. Няволя губіць цемрай кальва. Зьбіваюць птушку за палёт. Бурштын у схроне закавалі.

Ды схрон закрэсьлены на скон, Дзе ў змроку гвалт беспакараны, Бо б’е з бурштынаў буйны звон – Сьвятляк туды замураваны.

КРЫТЫКА

АНАТОЛЬ СІДАРЭВІЧ. НА ВОСЬМАЙ СТАРОНЦЫ “ЛІТАРАТУРЫ І МАСТАЦТВА”

“Газэта творчай інтэлігенцыі” – так пазначана над лягатыпам “ЛіМу”. Газэта, ex definitio, адрасаваная літаратурна-мастацкай, культурнай эліце краіны, людзям, якія адрозьніваюць вершы ад вершаванак. Ex definitio, друкавацца ў такой газэце павінны адмыслоўцы высокае клясы. Некалі й сапраўды аматары й графаманы баяліся пераступіць парог “ЛіМу”, бо там з пытаньнем “La poesie?” іх сустракаў незабыўны Рыгор Бярозкін, бо там былі рэдактары Алесь Жук, Анатоль Вярцінскі, Уладзімер Някляеў і Алесь Пісьмянкоў. Дэбют у “ЛіМе” часьцей за ўсё быў пропускам у вялікую літаратуру. Згадаем хоць бы імёны Яўгеніі Янішчыц і Алеся Разанава.

Сёлета пасьля працяглага перапынку я быў выпісаў “ЛіМ” на трэці квартал. І не было ў ім восьмай (паэтычнай!) старонкі, на якой я не натыкаўся б на падборкі з банальшчынай, прыблізнымі рымамі й вершаванкамі.

Калі памру, Ці на вайне загіну, Ці шляхам іншым Выйду на спачын, Які я сьлед пасьля сябе пакіну, Які ўспамін?

Гэткі опус невядомага мне Ўладзімера Сітухі зьмешчаны на восьмай старонцы “Літаратуры і мастацтва” за 14 верасьня. Аўтар узяўся за высокую матэрыю, але думка яго банальная і верш неахайны (чаго вартыя радкі “ці шляхам іншым выйду на спачын”). Як пасьмейваецца ў такіх выпадках Мікола Аўрамчык, “глыбака, браце, і высака”.

Івана Карэнду я ня ведаю асабіста, але памятаю, што ягоны зборнік “Белы наліў” стаяў у вітрыне кожнага кіёску “Белсаюздруку”. У нумары “ЛіМу” за 28 верасьня аўтар вырашыў падняць тост за вёску і знайшоў да слова “тост” адпаведны рым.

Выбачайце, гарадзкія людзі: Я за вёску прапаную тост, Бо была яна, і ёсьць, і будзе Нашай славы і надзеі пост.

Вось на гэтым “пост” і спыняесься. Адразу родзяцца асацыяцыі з царкоўна-рэлігійным пастом. Потым згадваеш нешта армейскае. Але навошта славе і надзеі пост? Відавочна, што слова гэтае ўстаўлена “для рыму”. Маўчу пра немілагучнае “бо была”. А пачатак наступнае страфы і зусім зьбівае з тропу. “Кожны горад пачынаўся зь вёскі”, – піша аўтар. А вось і няпраўда, кажу я: мы ня чулі пра вёску Ерушалайм ці вёску Рым, нічога ня ведаем пра вёскі Полацак і Менск. Калі казаць карацей, то мы маем справу са звычайнай рымаванкай на зададзеную тэму.

Станіслава Валодзьку я ведаю і па публікацыях, і асабіста. Чытаю ў нумары за 21 верасьня ягоны твор “Вялікі камень”.

На ўскрайку поля роднага – валун, Я перад ім схіляю галаву, Я да яго зь любоўю гавару, Яму сьпяваю сёньня я хвалу. Яго Вялікасьць Камень – соль зямлі, На ім сядзеў я некалі малы, І мары, што ня збыцца не маглі, Як воблакі вялікія, плылі...

Гэтыя дзьве страфы можна было б выкарыстаць для асобнай нататкі на тэму “Як ня трэба пісаць вершы”. Пачаць хоць бы з радка “Яго Вялікасьць Камень – соль зямлі”. Да гэтага мы ведалі, што соль зямлі – людзі, чалавекі. Дый то ня ўсе, бо мы памятаем, што са словамі “Вы соль зямлі” Госпад Ісус Хрыстос зьвярнуўся ў Нагорнай казані да тых, хто прыйшоў да Яго. А тут соль зямлі – камень; і таму ён соль зямлі, што на ім у дзяцінстве сядзеў... ну, ня сам аўтар, а ягоны лірычны герой, мары якога плылі, “як воблакі вялікія”.

А вось яшчэ адзін узор падобнага вершаваньня. Прашу прабачэньня ў знаўцаў паэзіі за доўгую цытату:

Люблю паслухаць цішыню У глыбіні лясной, Глядзець, глядзець у вышыню, Чакаць чароўных сноў.

І думкі ў цішыні трымцяць, Ратуюць мой настрой. Вышэй любых вышынь ляцяць І падаюць расой.

Радкі гэтыя належаць жыхару Чэрвеню Генадзю Рымашэўскаму. Ён, як даведваемся з рэдакцыйнае “ўрэзкі”, – аўтар дзьвюх кніжак, друкаваўся ў калектыўных зборніках. І вось нарэшце дэбютаваў у “ЛіМе”. Пасьля гэткага дэбюту ня хочацца чытаць і тыя зборнікі.

Такое ўражаньне, што аматары й графаманы атрымалі ў “ЛіМе” сталую прапіску. І думаецца, што я маю тлумачэньне гэтае зьявы. Людзі з кругаглядам і густамі сельсавецка-местачковых чыноўнікаў, якія на дэмакратычнай хвалі дарваліся да ўлады, навязваюць сваё бачаньне мастацтва народу. Ідзе пасьлядоўная барацьба з элітарным, высокапрафэсійным. З элітарнай адукацыяй (таму зачыненыя Ліцэй і Эўрапейскі гуманітарны ўнівэрсытэт), з элітарным мастацтвам (радыёэфір запаланіла папса, у офісах вісяць наквэцаныя малявідлы), з элітарнай літаратурай. Не падняць чалавека да разуменьня й прадукаваньня высокіх мастацкіх каштоўнасьцяў, а апусьціць яго да свайго ўзроўню – вось такая цяпер “лінія” ўлады й тых, хто гэтую ўладу абслугоўвае. І восьмая старонка “ЛіМу” – яскравае таму сьведчаньне. Тры месяцы я ня мог пазбыцца ўражаньня, што атрымліваю ня самую лепшую, затое каляровую й тоўстую раённую газэту.
Ігар Лосік Кацярына Андрэева Ірына Слаўнікава Марына Золатава Андрэй Кузьнечык
XS
SM
MD
LG