АНДРЭЙ СКУРКО: “МЫ ПРЫДУМАЛІ НОВЫ ТЭРМІН — АНТРАПАЭТНАТУРЫЗМ”
“Беларусь за 10 падарожжаў” — так называецца кніга вандроўных эсэяў, што выдадзеная нядаўна Інстытутам беларусістыкі ў Вільні ў сэрыі “Кнігарня Нашай Нівы”. Кніга цікавая маршрутам падарожжаў, якія пралеглі па ўзьмежжы Беларусі, поглядам на ўбачанае. А яшчэ тым, што яна напісаная двума аўтарамі, — зьява рэдкая ў беларускай літаратуры. З адным з аўтараў, галоўным рэдактарам тыднёвіка “Наша Ніва” Андрэем Скурком, гутарыць Валянціна Аксак.
Валянціна Аксак: “Спадар Скурко, у перадмове да кнігі напісана, што яна сталася вынікам вашага са спадаром Дыньком антрапаэтнатурызму. Што гэта такое, і чаму менавіта ён стаўся творчым імпульсам?”
Андрэй Скурко: “Мы са спадаром Дыньком шукалі нейкае слова, якое б магло ўвасобіць канцэпцыю, якую мы закладалі ў падмурак гэтай кнігі. Бо эсэі па выніках падарожжаў, звычайна, напісаныя традыцыйна, нават ёсьць чытацкае чаканьне, што яны будуць краязнаўчымі. У дадзеным выпадку нас цікавілі крыху іншыя рэчы, нас цікавілі не дэкарацыі, а менавіта само жыцьцё, самі людзі ў нашым часе. Таму нават калі наша падарожжа пралягала па сьвятых мясьцінах — гэта падарожжа да людзей. Каб выказаць нейкім чынам такую думку, мы і прыдумалі тэрмін — “антрапаэтнатурызм”.
Аксак: “Маршрутам вашых вандровак вы выбралі пэрыфэрыю Рэспублікі Беларусь. Ці азначае такі выбар, што вы згодныя з тым, што некалі сказаў пра сваю краіну Юзаф Пілсудкі: Польшча, маўляў, як абаранак — усё лепшае ляжыць на ейных ускрайках?”
Скурко: “Не, гэта толькі ў нейкай меры. А галоўнае вось што. Цэнтар Беларусі лепш дасьледаваны, і таму мы і шукалі якуюсьці іншую Беларусь, якую чытачы яшчэ ня ведаюць, альбо якія-небудзь такія прыкметы Беларусі. Напрыклад, у беларускіх Любавічах, каторыя сёньня ў Расеі, славуты цэнтар хасыдызму — быў і цяпер ёсьць. Гэтая пэрыфэрыйнасьць закладзеная ў канцэпцыю кнігі”.
Аксак: “З дзесяці эсэяў кнігі тры пазначаныя вашым прозьвішчам, два належаць пяру яшчэ аднаго яе аўтара, былога рэдактара “Нашай Нівы” Андрэя Дынька, а пяць падпісаныя двума прозьвішчамі. Як гэта — пісаць удвох адзін мастацкі тэкст? Раскрыйце творчую таямніцу”.
Скурко: “Ну, напрыклад, эсэ, прысьвечанае вандроўцы на радзіму Зянона Пазьняка, пісалася наступным чынам.
Андрэй Дынько працаваў з жыцьцёвай часткай, з сучаснасьцю, ну а я ўзяў на сябе, так бы мовіць, літаратурную частку. І гэтае эсэ складаецца з такіх слаёў: частка рэпартажу, пасьля ідзе аналіз паэмы Пазьняка “Вялікае Княства”, пасьля цытата нейкая. І наогул нам было цікава назіраць, як сучасныя Суботнікі адбіліся ў гістарычнай паэме, у якой можна знайсьці жывых рэальных пэрсанажаў”.
Аксак: “У сучаснай беларускай літаратуры ёсьць толькі адзін прыклад, калі кніжка мае двох аўтараў, ды і тое напачатку яна была ананімнай. Я маю на ўвазе паэму “Сказ пра Лысую гару”, на аўтарства якой цяпер прэтэндуюць два беларускія паэты. І праз тое між імі ўзьнікла спрэчка. Вы не баіцеся, што зь цягам часу ў вас можа ўзьнікнуць падобны творчы канфлікт?”
Скурко: “Не, абсалютна не баімся. Тут няма нейкага такога супрацьпастаўленьня або супастаўленьня амбіцыяў”.
Аксак: “А свой творчы дуэт вы будзеце працягваць?”
Скурко: “Як пачыналася нашае пісаньне супольных эсэяў? Андрэй Дынько стаў аўтамабілістам, і ў нас зьявілася магчымасьць езьдзіць у розныя цікавыя месцы не на цягніку ці аўтобусе, што дастаткова часта пакутліва бывае. Таму калі ўсе будуць здаровыя, будзе бэнзын і будзе час, то можна чакаць працягу. Пляны ёсьць, і такі спосаб пісаньня апраўдаў сябе”.
Аксак: “Ну тады на астатак гутаркі распавядзіце, калі ласка, які-небудзь цікавы эпізод з вашых вандровак, які па тых ці іншых прычынах не ўвайшоў у кнігу”.
Скурко: “Калі мы ехалі з Будслава празь Мядзел у Сьвір, быў вельмі гарачы дзень. Таму мы вырашылі прыпыніцца ля возера на пляжы і крыху пакупацца. Фатограф Андрэй Лянкевіч вельмі добра плавае, і ён заплыў далёка за буйкі. Тут раздаўся голас зь неба: плыві назад! Але ён, відаць, яго ня чуў. Голас зь неба паўтарыўся. Пасьля пад’ехала маторка, і Андрэя забралі. Я плаваю горш, таму з-за буйкоў запытаўся: а што такое? Мяне забралі таксама. Нас завезьлі на ратаўнічую базу. Там убачылі, што парушальнікі ў адэкватным стане. Мы пасьля доўга гаварылі з гэтымі людзьмі, яны расказвалі пра сваю працу. Усё скончылася добра”.
АЎТАР І ТВОР
ВАЛЕРЫЯ КУСТАВА: “ПАЭТЫ НЕПЕРАМОЖНЫЯ Ў СВАЁЙ ТВОРЧАСЬЦІ”
Валерыя Кустава першы зборнік “Кроў Сусьвету” выдала ў 1996 годзе, будучы вучаніцай 5 клясы. З тае пары пабачылі сьвет яшчэ дзьве кнігі таленавітай аўтаркі (адна зь іх — “Каб неба сагрэць…” — з прадмовай Рыгора Барадуліна). Сёньня Валерыя — студэнтка выпускнога курсу Беларускага дзяржаўнага ўнівэрсытэту культуры і мастацтваў па спэцыяльнасьці “кінадраматургія”. Там яна навучылася ня толькі пісаць сцэнары, але і “кахаць па-беларуску”. Асаблівасьцямі “нацыянальнага каханьня” паэтка падзялілася зь Міхасём Скоблам.
Міхась Скобла: “Валерыя, ваша першая кніга выйшла, калі вам было — проста неверагодна! — усяго дванаццаць гадоў. Па-мойму, гэты ваш “рэкорд” у беларускай літаратуры да гэтай пары непераўзыдзены. У колькі ж гадоў вы напісалі свой самы першы верш?”
Валерыя Кустава: “Пісаць я насамрэч пачала даволі позна. Спачатку за мной запісвалі мае бацькі. Прамаўляць нейкія дзіўныя сказы, як яны казалі, я пачала ў два-тры гады. А ў чатыры яны ўжо пачалі за мной занатоўваць”.
Скобла: “Вы ляжалі ў калысцы, над вамі стаяла маці і занатоўвала вершы?”
Кустава: “З калыскі я вылезла даволі рана — у шэсьць з паловай месяцаў пачала ўжо хадзіць. У мяне ўсё пачалося рана. У два гады я перанесла складаную хваробу, спынялася сэрца, я месяц знаходзілася ў рэанімацыі. Пасьля ўсяго ў мяне зьявіліся дзіўныя зацікаўленьні: космас, неба, Бог. Пагадзіцеся, падобнае дзяцей у такім узросьце нячаста цікавіць”.
Скобла: “Калісьці народны паэт Пімен Панчанка прысьвяціў верш вашай бабулі — знакамітай настаўніцы Юбко Валянціне Адамаўне. А сёньня ці задаволеная бабуля ўнучкай-паэткай?”
Кустава: “Сапраўды, Пімен Емяльянавіч Панчанка прысьвяціў маёй бабулі верш. Яна ў свой час працавала ў Доме літаратара, і я там прыктычна жыла. Бабуля знаёміла мяне з паэтамі, празаікамі, драматургамі. Але бабуля ніколі не чакала, што я сама пачну пісаць, ніколі не схіляла, не змушала мяне да гэтага. І яна была вельмі шчасьлівай, калі выйшла мая першая кніга, намнога больш шчасьліваю за мяне. Бо калі мне мама прынесла сыгнальны асобнік і ўзрушана прамовіла: “Паглядзі на сваю першую кнігу!”, я абыякава адмахнулася: “Хіба я яе не чытала?” А бабуля шчасьлівая і задаволеная і мною, і маім братам стрыечным, які стаў мастаком. Спраўдзіліся яе мары, хоць паўтаруся, яна нас да творчасьці не змушала”.
Скобла: “У мінулым годзе ў выдавецтве “Мастацкая літаратура” пабачыла сьвет ваша новая кніга пад назвай “Тамсама”. Некалькі пытаньняў, падказаных гэтай кнігай. Вы пішаце: “Паэты бездапаможныя, паэты непераможныя”. Дык калі, у якой сытуацыі яны непераможныя, а калі — бездапаможныя?”
Кустава: “Паэт, безумоўна, найбольш уражлівая істота на сьвеце. Яго найлягчэй параніць, закрануць. Паэт непераможны ў сваёй самасьці, у сваёй творчасьці, але яго вельмі лёгка незагойна параніць як чалавека”.
Скобла: “У вас ёсьць верш пад назвай “Францускае неба”, насельнікі якога: Вэрлен, Както, Рэмбо, Апалінэр, Бадлер. А вашае беларускае неба хто насяляе?”
Кустава: “Найперш гэта Янка Купала, Максім Багдановіч і Ўладзімер Караткевіч”.
Скобла: “У другім вашым вершы ёсьць радок-рэфрэн: “Кахай мяне па-беларуску”. А што азначае “кахаць па-беларуску”? Чым адметнае такое каханьне?”
Кустава: “Справа ў тым, што некалькі гадоў таму Таварыства беларускай мовы імя Скарыны ладзіла конкурс. Кожны прапаноўваў што-небудзь рабіць па-беларуску.
Калі якая-небудзь ідэя прымалася, дык мы месяц яе мусілі выконваць. І я напаўжартам прапанавала кахаць па-беларуску. Усім найбольш спадабалася мая прапанова, і ўсе мы месяц кахалі па-беларуску. Ёсьць пэўныя ўнівэрсаліі, якія нязьменныя ва ўсіх каханьнях: і ў францускім, і ў амэрыканскім, і гэтак далей. Як жа можна кахаць па-беларуску? Ну, найперш прызнавацца ў каханьні вершамі беларускіх паэтаў. Можна запрасіць каханага на вячэру і згатаваць для яго дранікі… Шмат чаго можна прыдумаць”.
Скобла: “Валерыя, даўняя спрэчка крытыкаў: ці існуе жаночая паэзія? А самі вы як лічыце?”
Кустава: “Калі паэтка піша і лічыць, што яе паэзія жаночая, дык няхай так і будзе. Ясеніна, на маю думку, можна лічыць паэткай, хоць ён свае вершы пісаў ад імя мужчыны. Імя не вызначае. Я яшчэ ў чатыры гады разумела, што пішу ад імя чалавека. Хоць інтымную лірыку я ўжо не пішу ад імя чалавека, бо там усё можна больш падрабязна выявіць. Таму лірыка мая — жаночага роду”.
Скобла: “А вы можаце адрозьніць: дзе вершы, напісаныя жанчынай, а дзе — мужчынам? Напрыклад: “Час — вар’ят, шалёнае таксі, толькі і ня мысьлю я аб спуску. Кажуць, што магілы зарасьлі? Памаўчы са мной па-беларуску?”
Кустава: “Я буду вельмі радая, калі гэта жанчына напісала”.
Скобла: “Адгадалі. Гэта Яўгенія Янішчыц. А наступны радок чый: “Прыпаўшы да зямлі, малітву шэпча ліст?”
Кустава: “Гэта мужчына”.
Скобла: “І яго завуць Леанід Галубовіч. А наступны радок каму належыць: “Адной сьлязой не дазавесься шчасьця?”
Кустава: “Мужчыну”.
Скобла: “А тут вы памыліліся. Гэта радок Іны Снарскай, беларускай паэткі, якая жыве ў Палтаве. Відаць, усё ж такі паэзія ня дзеліцца на роды. Валерыя, існуе многа формулаў, што такое пісаць вершы. Нагадаю адну зь іх, якая належыць Уладзімеру Някляеву: “Калі пісаць, дык толькі так пісаць — як бліскавіцу доўжыць бліскавіцай, як зь вены ў вену кроў пераліваць, пісаць — як спавядацца і маліцца”. Вам блізкае такое творчае крэда?”
Кустава: “Цалкам згодная. Я таксама хацела б працытаваць радкі Ўладзімера Някляева на гэтую ж тэму: “А вершы пішуць — як жывуць, як дыхаюць, як паміраюць”. Магу падпісацца пад гэтымі словамі, хоць, яны на жаль, належаць ня мне”.
Скобла: “Валерыя, вершы вы пішаце з трох-чатырох гадоў. А калі да вас прыйшло першае каханьне?”
Кустава: “Яму было 27 гадоў, мне — 4. Яго звалі Багдан Андрусышын, Данчык, беларускі сьпявак з Амэрыкі. Калі ён упершыню прыехаў у Беларусь, я была шалёнай аматаркай ягонай творчасьці, я хадзіла на ўсе ягоныя канцэрты. Пасьля кожнай песьні я выносіла яму на сцэну па кветцы. Калі заканчваліся кветкі, я выносіла яму цукеркі. Калі заканчваліся цукеркі, я лезла да таты, да мамы ў кішэні і ўсё, што там знаходзіла, дарыла свайму куміру. Ну, трэба было неяк зьвярнуць на сябе ўвагу. Памятаю, ён тады сьпяваў: “Я гляджу на твае косы русыя…”
Скобла: “І вы адпусьцілі касу?”
Кустава: “Я адпусьціла дзьве касы! Абедзьве сьветла-русыя. І ніхто мяне ня мог пераўпэўніць, што песьня “Беларусачка” ахвяраваная ня мне... Потым мы з Данчыкам пачалі ліставацца. Ён мне дасылаў касэты, цукеркі, каляндарыкі з кацянятамі. Што можна дасылаць дзіцяці ў чатыры гады... А калі я пайшла ў першую клясу, то даслала Данчыку нізку сваіх вершаў, якая выйшла ў “ЛіМе” з прадмовай Алеся Разанава”.
Скобла: “Думаю, Данчык быў уражаны і вершамі, і прадмовай. Валерыя, скажыце, чалавек, які любіць і разумее вершы, ён шчасьлівы?”
Кустава: “Ён пакутна шчасьлівы. Разуменьне дадае болю і пакуты, але жыць без разуменьня ўсяго таго, што адбываецца вакол, нецікава і бессэнсоўна”.
ВАЛЕРЫЯ КУСТАВА. З НОВЫХ ВЕРШАЎ
БЕЛАРУСКІ ДАДЭСКАДЭН*, альбо КАЛІНОЎСКІ Ў ДЖЫНСАХ
Мэтро як жыцьцё: стаіш і глядзіш зноў у яміну цягніковую і прадчуваеш: ці ты кагосьці сьпіхнеш — ці табе ў лоб падковаю! — і сканаеш. Усё па-жыцьцёваму.
Мэтро як жыцьцё: стаіш і глядзіш... ...цягнік — вунь — уцёк разрэзаўшы ціш!
Толькі чутны крамольны перагрук цягніковы: “Не хапіла няўмольна галоўнай падковы...”
А мэтро як жыцьцё: стаіш і глядзіш... Ня ўмееш сказаць — і ціха гуньдзіш.
“Выбачайце, спадар, ці выходзіце на наступнай?..” А спадар прачынаецца і кажа: “А спросить по-человечески нельзя? Что за лажа?! Вообще сейчас в пятак дам!” Такі вось спадар. Ён адварочваецца і маўчыць прафэсійна-аглухла.
І ты каторы раз праяжджаеш сваю станцыю, наслухаўшыся абраз пра ўсю тваю (шматкроп’е) нацыю.
Ды ты ведаеш, што ўсё адно палезеш сёння на дах. Як Каліноўскі. У джудах.
* * *
Я губляю страты свае — зірні. Найраднейшага сябра не суцяшаюць пякельныя — на іх мяне спаляць! — мае вагні, што з далечыні і ўваччу так няўтульна палаюць.
Мо ад болю тупею, як нож стары. Вогнішчы, вогнішчы, вогнішчы ўсюдна! Да пары я згару. Ой, да пары... Я згару ад людзей... непрылюдна, няўклюдна...
Ад сябе я згару. Ой, ад сябе... Мяне ў сэрца — шыпамі, шыпамі, шыпамі!.. Я шалею шыкоўна: шыпшынна — журбе, суму — сьветла, і вусьцішна — вусьце і ціш... — з вамі… з вамі... з вамі...
А НА ДУБЕ ТЫМ...
А на дубе тым — верасьнёвы дым. Там зязюля ноч кувала, а на дубе тым.
А пад дубам тым, дзе гусьцее дым, дзеўка сьлёзкі пралівала, а пад дубам тым:
“Дзе ж, далёкі, ты, дзе твае сваты? Як цябе я цалавала, незабыўны ты!..
Наш сасьнёны сын — сонцам залатым... Сэрца скрухай гаравала — наш нязбытны сын...
Змучыў боль зусім, думкі ўсе аб ім: як на ручаньках люляла... Наш маленькі сын...
Шлях у нас адзін зь лёсам жорсткім, злым. Цемра моцу з жыцьцяў скрала — шлях у нас адзін.
А на дубе тым — жалудовы дым. Там зязюля ноч кувала, а на дубе тым...
* * *
Цябе пакінулі сілы?.. Ты зноўку хварэеш, мілы?.. Ты сёньня хварэеш на кнігі — найлепшых, мудрэйшых вярыгі. І ўчора хварэў таксама на Кафку і Мапасана. Наступствы хваробы — практычна на памяць уся антычнасьць!..
Мне трэба, відаць, стаць вершам тваім ці сваім — найлепшым, каб ты на мяне зірнуў, мой Гофман, мой коцік Мур!..
КРЫТЫКА
МІХАСЬ ТЫЧЫНА: “ЛЮДЗІ ПРЫДУМАНЫЯ, АЛЕ ГІСТОРЫЯ САПРАЎДНАЯ”
Алесь Наварыч. Літоўскі воўк: раман; Мн, Мастацкая літаратура, 2005. Стар. 285.
Раман Алеся Наварыча “Літоўскі воўк” чытаецца на адным дыханьні. Зь першых старонак мы апынаемся “у краі русалак і пярэваратняў”, пасярод экзатычных тыпаў палешукоў, якія нагадваюць “шылераўскіх разбойнікаў”. Яны цярпліва чакаюць, калі надыдзе інсурэкцыя, каб нарэшце пацешыцца ад душы зь яснавяльможных панкоў і падпанкаў, акупантаў і абскубантаў. А пакуль тое, прыкідваюцца блазнамі, дурнямі, дзівакамі, набіваюць, як кажуць, сабе цану й выйграюць час.
У гэтым перакуленым сьвеце лясоў і балотаў, пушчаў і прошчаў, зьвяроў і пачвараў “усё наадварот”. Чытач да апошняе старонкі ня ведае, хто ж знаходзіцца ў клетцы ў зьвярынцы: пан Ежы Ўрбановіч ці літоўскі воўк, і хто, — крыважэрны чалавек, якому ўсё мала паўстаньняў і рэвалюцый, ці бедны воўк-пад’ярак, — цапнуў неасьцярожнага гледача за руку. “I раптам, гледзячы на ваўка, зьвяругу, настаўнік убачыў зусiм не ваўка, а чалавека… Самога сябе ўбачыў… Разьвёў рукi ў бакi, i той чалавек рукi адставiў… Сiвы воўк зьнiк, а чалавек застаўся”.
Гэта ўжо не адбiтак у люстэрку, а куды больш складаная оптыка. Багрымава “ў ваўкалака абярнуся”, карнавальнае пераапрананьне, — сьвядома абраны беларусамі стыль паводзінаў у сьвеце. Менавiта гэтая манэра трымацца пасярод чужакоў дапамагае недаверлiвай “пінскай шляхце” дэзарыентаваць “ворагаў беларушчыны”, а ў зьвязку з гаворкаю пра раман заблытаць сюжэт. На вачах чытача, які з часоў Уладзімера Караткевіча звык да падобнага роду дзівосаў, адбываецца працэс травэстацыі: выпісаны з Масквы настаўнік Арыстоклій Дастоеўскі ператвараецца ў кіраўніка паўстанцаў Артура Буевіча, а “пазаўчарашні ангелец”, — у Кастуся Каліноўскага.
“Прынцып натуры”, якога трымаецца “чалавек прыроды”, увесь час нагадвае аб сабе. Пэрсанажы самараскрываюцца: адным спрыяе ў гэтым добрая кампанія (пан Ежы Ўрбановіч, расчуліўшыся, прызнаўся ў тым, што яго бацька Казімер быў у палку Панятоўскага, удзельнічаў у паходзе на Маскву і “загінуў за волю роднага краю”), шчодрыя напоі разьняволiлi i заўзятага служаку капiтана Фогеля, якi панёс жахлiвую ерась (“я — не масковец… калi мой дзед патрыёт, як вы дапускаеце, што я, iхнi крэўны сваяк, не магу быць патрыётам?.. Я разумею, што мы далучаныя да расейскай кароны… Што мы — забраны край… Думаю толькi адно — мы не палякi”).
Урэшце, мы становiмся сьведкамi таго, як набывае рэальныя абрысы “эдыпаў бунт” Алеся Наварыча, якi паўстае супраць свайго лiтаратурнага “бацькi” Ўладзiмера Караткевiча. “Бунт” гэты ня так асабiсты, колькi пакаленчы, накiраваны таленавiтымi “сынамi” супроць генiяльных “бацькоў”. Вынiкам такога супрацьстаяньня, як сьведчыць гісторыя, можа быць iнтэлектуальны i творчы заняпад, духоўна-маральнае спусташэньне, адсутнасьць пазытыўных iдэяў.
Лiтаратурныя алюзii, апэляцыя да клясыкi, наагул лiтаратурнасьць — усё гэта аздабляе раман Наварыча, падвышае ягоны iнтэлектуальны ўзровень. Шылер, Мiцкевiч, Пушкiн, Купэр, Крашэўскi, Дастаеўскi, Колас, Караткевiч — гэтыя iмёны ўвесь час нагадваюць чытачу, што ёсьць лiтаратура, а ёсьць жывое жыцьцё, ёсьць — сьвет фантазii, а ёсьць — рэальны сьвет. Наратар не стамляецца нагадваць чытачу пра гэтае фундамэнтальнае адрозьненьне: “Калi чытач думае, што ўсё: цiкаванне за пакаёўкай Ганнай, захоп яе, лупцаваньне адбывалiся так, як выкладзена вышэй, ён памыляецца. Такiя жарсьцi, а галоўнае — такiм чынам, могуць адбывацца толькi ў раманах. Насамрэч усё было ня гэтак”.
А як “усё” было насамрэч? У рэальным сьвеце жывых людзей? Што бярэ верх — “зьвярынае” цi “людзкае”? Што такое “апантанасьць”, “паляўнiчы азарт”, “збройнае рушаньне”, “пачуцьцё самапавагi”, “шлях на волю”, “дарагi крышталь каханьня”, “жаноцкiя таямнiцы-драбнiцы”? Чалавеку, каб адбыцца, патрэбная свабода. Парыў да яе нараджае герояў, а героi рухаюць гiсторыю.
Але цi ўсе народжаныя быць героямi? I што рабiць у такiх варунках негероям? Артур Буевiч, “прафэсiйны падбухторшчык”, зрабiў свой маральны выбар: пра ягоную “каханку” мала сказана, але верагодней за ўсё, гэта таксама, як i ў Кастуся Калiноўскага, Беларусь.
Зрабiла свой выбар i Аксана Ўрбановiч: ратуючы мужа, “здраднiка i калябаранта”, якога яна ўсё ж кахае, гэтая эмансыпаваная маладзіца ўскладвае на сябе, “у iмя любовi да айчыны, дабраахвотна i без прымусу”, абавязкi паўстанцкага павятовага камiсара. Аднак што рабіць падчас грамадзкага забурэньня такiм натурам, як паляўнiчы Ясь Кавалец, мараю якога было адшукаць таямнiчую неруш у пушчы (“Тут зьверына хаваецца”). Менавіта ён ратуе зьненавiджанага вакольным людам “лiтоўскага ваўка”? Што рабіць Ежы Ўрбановiчу, з ягонаю “мiлатою да Божага сьвету”, з ягоным “пагляджу, на чыiм баку будзе сiла”, i з ягонаю паталягiчнаю рэўнасьцю, якая змушае гэтага добрага гаспадарнiка, “карсiканца” і “камiсара на пяць хвiлiн”, парушаць кодэкс шляхецкасьцi? Што рабiць пану Бароўскаму, птушатнiку, якi прачытаў жандарам цэлую арнiталягiчную лекцыю, каб даць час уцячы з пасткi сыну-паўстанцу, якi жыве, як эвангельская птушка: ня сее, ня жне, але заўсёды сыты? У вершы Натальлi Арсеньневай “Мэта жыцьця” сярод магчымых варыянтаў згадваецца i такi: “Мэта жыцьця — захаваць жыцьцё”. Не жыцьцё баязьліўцы, а Жыцьцё наогул.
У беларуса ёсьць ўлюбёны спосаб, каб выйсьцi з нявыкрутнага становiшча, генiяльна ўвасоблены ў многiх творах Караткевiча й таленавiта апiсаны Наварычам у разьдзеле “Апошнi наезд”. Шляхта i сяляне, кiруючыся спрадвечнай мудрасьцю “гуртом i бацьку добра бiць” (“адныя Пратасавiцкiя за Буевiча, iншыя — за Дубойскага. Адныя — каталiкi, другiя — праваслаўныя, а трэцiя ўвогуле ў Бога ня вераць, а карчам пакланяюцца”), ратуюць кiраўнiка паўстанцаў Артура Буевiча з рук жандараў (“Грэц вам! Тут вам не Масковiя якая! Тут Эўропа”). Гэтак i жывуць браткi-беларусы век-вяком!
Гэтак i жывём! I будзем жыць! Алесь Наварыч згадвае мудраслоўе немца Георга Крысьцiяна Лiхтэнбэрга: “Больш чым золата, зьмянiў сьвет сьвiнец, i найболей — той, якi ў друкарскiх лiтарах, чым той, якi ў кулях…” У краiне, дзе заўжды славiўся подзьвiг “у імя” i дзе чалавечая асоба асацыявалася з “лягерным пылам”, “гарматным мясам”, пропаведзь iдэi Вацлава Гаўла “Сiла бясьсiльных”, маральнага супраціву гвалту актуальная, як нiколi.
Продкi глядзяць на нас са старонак гiстарычных раманаў, а мы глядзiм на iх “праз затуманенае тоўстае шкло”, плюшчачы, як дзецi, да болю нос, каб разгледзець мiнуўшчыну. Людзi прыдуманыя, але гiсторыя сапраўдная.
“Беларусь за 10 падарожжаў” — так называецца кніга вандроўных эсэяў, што выдадзеная нядаўна Інстытутам беларусістыкі ў Вільні ў сэрыі “Кнігарня Нашай Нівы”. Кніга цікавая маршрутам падарожжаў, якія пралеглі па ўзьмежжы Беларусі, поглядам на ўбачанае. А яшчэ тым, што яна напісаная двума аўтарамі, — зьява рэдкая ў беларускай літаратуры. З адным з аўтараў, галоўным рэдактарам тыднёвіка “Наша Ніва” Андрэем Скурком, гутарыць Валянціна Аксак.
Валянціна Аксак: “Спадар Скурко, у перадмове да кнігі напісана, што яна сталася вынікам вашага са спадаром Дыньком антрапаэтнатурызму. Што гэта такое, і чаму менавіта ён стаўся творчым імпульсам?”
Андрэй Скурко: “Мы са спадаром Дыньком шукалі нейкае слова, якое б магло ўвасобіць канцэпцыю, якую мы закладалі ў падмурак гэтай кнігі. Бо эсэі па выніках падарожжаў, звычайна, напісаныя традыцыйна, нават ёсьць чытацкае чаканьне, што яны будуць краязнаўчымі. У дадзеным выпадку нас цікавілі крыху іншыя рэчы, нас цікавілі не дэкарацыі, а менавіта само жыцьцё, самі людзі ў нашым часе. Таму нават калі наша падарожжа пралягала па сьвятых мясьцінах — гэта падарожжа да людзей. Каб выказаць нейкім чынам такую думку, мы і прыдумалі тэрмін — “антрапаэтнатурызм”.
Аксак: “Маршрутам вашых вандровак вы выбралі пэрыфэрыю Рэспублікі Беларусь. Ці азначае такі выбар, што вы згодныя з тым, што некалі сказаў пра сваю краіну Юзаф Пілсудкі: Польшча, маўляў, як абаранак — усё лепшае ляжыць на ейных ускрайках?”
Скурко: “Не, гэта толькі ў нейкай меры. А галоўнае вось што. Цэнтар Беларусі лепш дасьледаваны, і таму мы і шукалі якуюсьці іншую Беларусь, якую чытачы яшчэ ня ведаюць, альбо якія-небудзь такія прыкметы Беларусі. Напрыклад, у беларускіх Любавічах, каторыя сёньня ў Расеі, славуты цэнтар хасыдызму — быў і цяпер ёсьць. Гэтая пэрыфэрыйнасьць закладзеная ў канцэпцыю кнігі”.
Аксак: “З дзесяці эсэяў кнігі тры пазначаныя вашым прозьвішчам, два належаць пяру яшчэ аднаго яе аўтара, былога рэдактара “Нашай Нівы” Андрэя Дынька, а пяць падпісаныя двума прозьвішчамі. Як гэта — пісаць удвох адзін мастацкі тэкст? Раскрыйце творчую таямніцу”.
Скурко: “Ну, напрыклад, эсэ, прысьвечанае вандроўцы на радзіму Зянона Пазьняка, пісалася наступным чынам.
Андрэй Дынько працаваў з жыцьцёвай часткай, з сучаснасьцю, ну а я ўзяў на сябе, так бы мовіць, літаратурную частку. І гэтае эсэ складаецца з такіх слаёў: частка рэпартажу, пасьля ідзе аналіз паэмы Пазьняка “Вялікае Княства”, пасьля цытата нейкая. І наогул нам было цікава назіраць, як сучасныя Суботнікі адбіліся ў гістарычнай паэме, у якой можна знайсьці жывых рэальных пэрсанажаў”.Аксак: “У сучаснай беларускай літаратуры ёсьць толькі адзін прыклад, калі кніжка мае двох аўтараў, ды і тое напачатку яна была ананімнай. Я маю на ўвазе паэму “Сказ пра Лысую гару”, на аўтарства якой цяпер прэтэндуюць два беларускія паэты. І праз тое між імі ўзьнікла спрэчка. Вы не баіцеся, што зь цягам часу ў вас можа ўзьнікнуць падобны творчы канфлікт?”
Скурко: “Не, абсалютна не баімся. Тут няма нейкага такога супрацьпастаўленьня або супастаўленьня амбіцыяў”.
Аксак: “А свой творчы дуэт вы будзеце працягваць?”
Скурко: “Як пачыналася нашае пісаньне супольных эсэяў? Андрэй Дынько стаў аўтамабілістам, і ў нас зьявілася магчымасьць езьдзіць у розныя цікавыя месцы не на цягніку ці аўтобусе, што дастаткова часта пакутліва бывае. Таму калі ўсе будуць здаровыя, будзе бэнзын і будзе час, то можна чакаць працягу. Пляны ёсьць, і такі спосаб пісаньня апраўдаў сябе”.
Аксак: “Ну тады на астатак гутаркі распавядзіце, калі ласка, які-небудзь цікавы эпізод з вашых вандровак, які па тых ці іншых прычынах не ўвайшоў у кнігу”.
Скурко: “Калі мы ехалі з Будслава празь Мядзел у Сьвір, быў вельмі гарачы дзень. Таму мы вырашылі прыпыніцца ля возера на пляжы і крыху пакупацца. Фатограф Андрэй Лянкевіч вельмі добра плавае, і ён заплыў далёка за буйкі. Тут раздаўся голас зь неба: плыві назад! Але ён, відаць, яго ня чуў. Голас зь неба паўтарыўся. Пасьля пад’ехала маторка, і Андрэя забралі. Я плаваю горш, таму з-за буйкоў запытаўся: а што такое? Мяне забралі таксама. Нас завезьлі на ратаўнічую базу. Там убачылі, што парушальнікі ў адэкватным стане. Мы пасьля доўга гаварылі з гэтымі людзьмі, яны расказвалі пра сваю працу. Усё скончылася добра”.
АЎТАР І ТВОР
ВАЛЕРЫЯ КУСТАВА: “ПАЭТЫ НЕПЕРАМОЖНЫЯ Ў СВАЁЙ ТВОРЧАСЬЦІ”
Валерыя Кустава першы зборнік “Кроў Сусьвету” выдала ў 1996 годзе, будучы вучаніцай 5 клясы. З тае пары пабачылі сьвет яшчэ дзьве кнігі таленавітай аўтаркі (адна зь іх — “Каб неба сагрэць…” — з прадмовай Рыгора Барадуліна). Сёньня Валерыя — студэнтка выпускнога курсу Беларускага дзяржаўнага ўнівэрсытэту культуры і мастацтваў па спэцыяльнасьці “кінадраматургія”. Там яна навучылася ня толькі пісаць сцэнары, але і “кахаць па-беларуску”. Асаблівасьцямі “нацыянальнага каханьня” паэтка падзялілася зь Міхасём Скоблам.
Міхась Скобла: “Валерыя, ваша першая кніга выйшла, калі вам было — проста неверагодна! — усяго дванаццаць гадоў. Па-мойму, гэты ваш “рэкорд” у беларускай літаратуры да гэтай пары непераўзыдзены. У колькі ж гадоў вы напісалі свой самы першы верш?”
Валерыя Кустава: “Пісаць я насамрэч пачала даволі позна. Спачатку за мной запісвалі мае бацькі. Прамаўляць нейкія дзіўныя сказы, як яны казалі, я пачала ў два-тры гады. А ў чатыры яны ўжо пачалі за мной занатоўваць”.
Скобла: “Вы ляжалі ў калысцы, над вамі стаяла маці і занатоўвала вершы?”
Кустава: “З калыскі я вылезла даволі рана — у шэсьць з паловай месяцаў пачала ўжо хадзіць. У мяне ўсё пачалося рана. У два гады я перанесла складаную хваробу, спынялася сэрца, я месяц знаходзілася ў рэанімацыі. Пасьля ўсяго ў мяне зьявіліся дзіўныя зацікаўленьні: космас, неба, Бог. Пагадзіцеся, падобнае дзяцей у такім узросьце нячаста цікавіць”.
Скобла: “Калісьці народны паэт Пімен Панчанка прысьвяціў верш вашай бабулі — знакамітай настаўніцы Юбко Валянціне Адамаўне. А сёньня ці задаволеная бабуля ўнучкай-паэткай?”
Кустава: “Сапраўды, Пімен Емяльянавіч Панчанка прысьвяціў маёй бабулі верш. Яна ў свой час працавала ў Доме літаратара, і я там прыктычна жыла. Бабуля знаёміла мяне з паэтамі, празаікамі, драматургамі. Але бабуля ніколі не чакала, што я сама пачну пісаць, ніколі не схіляла, не змушала мяне да гэтага. І яна была вельмі шчасьлівай, калі выйшла мая першая кніга, намнога больш шчасьліваю за мяне. Бо калі мне мама прынесла сыгнальны асобнік і ўзрушана прамовіла: “Паглядзі на сваю першую кнігу!”, я абыякава адмахнулася: “Хіба я яе не чытала?” А бабуля шчасьлівая і задаволеная і мною, і маім братам стрыечным, які стаў мастаком. Спраўдзіліся яе мары, хоць паўтаруся, яна нас да творчасьці не змушала”.
Скобла: “У мінулым годзе ў выдавецтве “Мастацкая літаратура” пабачыла сьвет ваша новая кніга пад назвай “Тамсама”. Некалькі пытаньняў, падказаных гэтай кнігай. Вы пішаце: “Паэты бездапаможныя, паэты непераможныя”. Дык калі, у якой сытуацыі яны непераможныя, а калі — бездапаможныя?”
Кустава: “Паэт, безумоўна, найбольш уражлівая істота на сьвеце. Яго найлягчэй параніць, закрануць. Паэт непераможны ў сваёй самасьці, у сваёй творчасьці, але яго вельмі лёгка незагойна параніць як чалавека”.
Скобла: “У вас ёсьць верш пад назвай “Францускае неба”, насельнікі якога: Вэрлен, Както, Рэмбо, Апалінэр, Бадлер. А вашае беларускае неба хто насяляе?”
Кустава: “Найперш гэта Янка Купала, Максім Багдановіч і Ўладзімер Караткевіч”.
Скобла: “У другім вашым вершы ёсьць радок-рэфрэн: “Кахай мяне па-беларуску”. А што азначае “кахаць па-беларуску”? Чым адметнае такое каханьне?”
Кустава: “Справа ў тым, што некалькі гадоў таму Таварыства беларускай мовы імя Скарыны ладзіла конкурс. Кожны прапаноўваў што-небудзь рабіць па-беларуску.
Калі якая-небудзь ідэя прымалася, дык мы месяц яе мусілі выконваць. І я напаўжартам прапанавала кахаць па-беларуску. Усім найбольш спадабалася мая прапанова, і ўсе мы месяц кахалі па-беларуску. Ёсьць пэўныя ўнівэрсаліі, якія нязьменныя ва ўсіх каханьнях: і ў францускім, і ў амэрыканскім, і гэтак далей. Як жа можна кахаць па-беларуску? Ну, найперш прызнавацца ў каханьні вершамі беларускіх паэтаў. Можна запрасіць каханага на вячэру і згатаваць для яго дранікі… Шмат чаго можна прыдумаць”.Скобла: “Валерыя, даўняя спрэчка крытыкаў: ці існуе жаночая паэзія? А самі вы як лічыце?”
Кустава: “Калі паэтка піша і лічыць, што яе паэзія жаночая, дык няхай так і будзе. Ясеніна, на маю думку, можна лічыць паэткай, хоць ён свае вершы пісаў ад імя мужчыны. Імя не вызначае. Я яшчэ ў чатыры гады разумела, што пішу ад імя чалавека. Хоць інтымную лірыку я ўжо не пішу ад імя чалавека, бо там усё можна больш падрабязна выявіць. Таму лірыка мая — жаночага роду”.
Скобла: “А вы можаце адрозьніць: дзе вершы, напісаныя жанчынай, а дзе — мужчынам? Напрыклад: “Час — вар’ят, шалёнае таксі, толькі і ня мысьлю я аб спуску. Кажуць, што магілы зарасьлі? Памаўчы са мной па-беларуску?”
Кустава: “Я буду вельмі радая, калі гэта жанчына напісала”.
Скобла: “Адгадалі. Гэта Яўгенія Янішчыц. А наступны радок чый: “Прыпаўшы да зямлі, малітву шэпча ліст?”
Кустава: “Гэта мужчына”.
Скобла: “І яго завуць Леанід Галубовіч. А наступны радок каму належыць: “Адной сьлязой не дазавесься шчасьця?”
Кустава: “Мужчыну”.
Скобла: “А тут вы памыліліся. Гэта радок Іны Снарскай, беларускай паэткі, якая жыве ў Палтаве. Відаць, усё ж такі паэзія ня дзеліцца на роды. Валерыя, існуе многа формулаў, што такое пісаць вершы. Нагадаю адну зь іх, якая належыць Уладзімеру Някляеву: “Калі пісаць, дык толькі так пісаць — як бліскавіцу доўжыць бліскавіцай, як зь вены ў вену кроў пераліваць, пісаць — як спавядацца і маліцца”. Вам блізкае такое творчае крэда?”
Кустава: “Цалкам згодная. Я таксама хацела б працытаваць радкі Ўладзімера Някляева на гэтую ж тэму: “А вершы пішуць — як жывуць, як дыхаюць, як паміраюць”. Магу падпісацца пад гэтымі словамі, хоць, яны на жаль, належаць ня мне”.
Скобла: “Валерыя, вершы вы пішаце з трох-чатырох гадоў. А калі да вас прыйшло першае каханьне?”
Кустава: “Яму было 27 гадоў, мне — 4. Яго звалі Багдан Андрусышын, Данчык, беларускі сьпявак з Амэрыкі. Калі ён упершыню прыехаў у Беларусь, я была шалёнай аматаркай ягонай творчасьці, я хадзіла на ўсе ягоныя канцэрты. Пасьля кожнай песьні я выносіла яму на сцэну па кветцы. Калі заканчваліся кветкі, я выносіла яму цукеркі. Калі заканчваліся цукеркі, я лезла да таты, да мамы ў кішэні і ўсё, што там знаходзіла, дарыла свайму куміру. Ну, трэба было неяк зьвярнуць на сябе ўвагу. Памятаю, ён тады сьпяваў: “Я гляджу на твае косы русыя…”
Скобла: “І вы адпусьцілі касу?”
Кустава: “Я адпусьціла дзьве касы! Абедзьве сьветла-русыя. І ніхто мяне ня мог пераўпэўніць, што песьня “Беларусачка” ахвяраваная ня мне... Потым мы з Данчыкам пачалі ліставацца. Ён мне дасылаў касэты, цукеркі, каляндарыкі з кацянятамі. Што можна дасылаць дзіцяці ў чатыры гады... А калі я пайшла ў першую клясу, то даслала Данчыку нізку сваіх вершаў, якая выйшла ў “ЛіМе” з прадмовай Алеся Разанава”.
Скобла: “Думаю, Данчык быў уражаны і вершамі, і прадмовай. Валерыя, скажыце, чалавек, які любіць і разумее вершы, ён шчасьлівы?”
Кустава: “Ён пакутна шчасьлівы. Разуменьне дадае болю і пакуты, але жыць без разуменьня ўсяго таго, што адбываецца вакол, нецікава і бессэнсоўна”.
ВАЛЕРЫЯ КУСТАВА. З НОВЫХ ВЕРШАЎ
БЕЛАРУСКІ ДАДЭСКАДЭН*, альбо КАЛІНОЎСКІ Ў ДЖЫНСАХ
Мэтро як жыцьцё: стаіш і глядзіш зноў у яміну цягніковую і прадчуваеш: ці ты кагосьці сьпіхнеш — ці табе ў лоб падковаю! — і сканаеш. Усё па-жыцьцёваму.
Мэтро як жыцьцё: стаіш і глядзіш... ...цягнік — вунь — уцёк разрэзаўшы ціш!
Толькі чутны крамольны перагрук цягніковы: “Не хапіла няўмольна галоўнай падковы...”
А мэтро як жыцьцё: стаіш і глядзіш... Ня ўмееш сказаць — і ціха гуньдзіш.
“Выбачайце, спадар, ці выходзіце на наступнай?..” А спадар прачынаецца і кажа: “А спросить по-человечески нельзя? Что за лажа?! Вообще сейчас в пятак дам!” Такі вось спадар. Ён адварочваецца і маўчыць прафэсійна-аглухла.
І ты каторы раз праяжджаеш сваю станцыю, наслухаўшыся абраз пра ўсю тваю (шматкроп’е) нацыю.
Ды ты ведаеш, што ўсё адно палезеш сёння на дах. Як Каліноўскі. У джудах.
* Дадэскадэн (беларускі адпаведнік — “тыгыдым”, “чух-чух”) — выгук галоўнага героя фільму Акіра Курасавы “Пад грукат трамвайных колаў”, які ўяўляў сябе кіроўцам трамваю.
* * *
Я губляю страты свае — зірні. Найраднейшага сябра не суцяшаюць пякельныя — на іх мяне спаляць! — мае вагні, што з далечыні і ўваччу так няўтульна палаюць.
Мо ад болю тупею, як нож стары. Вогнішчы, вогнішчы, вогнішчы ўсюдна! Да пары я згару. Ой, да пары... Я згару ад людзей... непрылюдна, няўклюдна...
Ад сябе я згару. Ой, ад сябе... Мяне ў сэрца — шыпамі, шыпамі, шыпамі!.. Я шалею шыкоўна: шыпшынна — журбе, суму — сьветла, і вусьцішна — вусьце і ціш... — з вамі… з вамі... з вамі...
А НА ДУБЕ ТЫМ...
А на дубе тым — верасьнёвы дым. Там зязюля ноч кувала, а на дубе тым.
А пад дубам тым, дзе гусьцее дым, дзеўка сьлёзкі пралівала, а пад дубам тым:
“Дзе ж, далёкі, ты, дзе твае сваты? Як цябе я цалавала, незабыўны ты!..
Наш сасьнёны сын — сонцам залатым... Сэрца скрухай гаравала — наш нязбытны сын...
Змучыў боль зусім, думкі ўсе аб ім: як на ручаньках люляла... Наш маленькі сын...
Шлях у нас адзін зь лёсам жорсткім, злым. Цемра моцу з жыцьцяў скрала — шлях у нас адзін.
А на дубе тым — жалудовы дым. Там зязюля ноч кувала, а на дубе тым...
* * *
Цябе пакінулі сілы?.. Ты зноўку хварэеш, мілы?.. Ты сёньня хварэеш на кнігі — найлепшых, мудрэйшых вярыгі. І ўчора хварэў таксама на Кафку і Мапасана. Наступствы хваробы — практычна на памяць уся антычнасьць!..
Мне трэба, відаць, стаць вершам тваім ці сваім — найлепшым, каб ты на мяне зірнуў, мой Гофман, мой коцік Мур!..
КРЫТЫКА
МІХАСЬ ТЫЧЫНА: “ЛЮДЗІ ПРЫДУМАНЫЯ, АЛЕ ГІСТОРЫЯ САПРАЎДНАЯ”
Алесь Наварыч. Літоўскі воўк: раман; Мн, Мастацкая літаратура, 2005. Стар. 285.
Раман Алеся Наварыча “Літоўскі воўк” чытаецца на адным дыханьні. Зь першых старонак мы апынаемся “у краі русалак і пярэваратняў”, пасярод экзатычных тыпаў палешукоў, якія нагадваюць “шылераўскіх разбойнікаў”. Яны цярпліва чакаюць, калі надыдзе інсурэкцыя, каб нарэшце пацешыцца ад душы зь яснавяльможных панкоў і падпанкаў, акупантаў і абскубантаў. А пакуль тое, прыкідваюцца блазнамі, дурнямі, дзівакамі, набіваюць, як кажуць, сабе цану й выйграюць час.
У гэтым перакуленым сьвеце лясоў і балотаў, пушчаў і прошчаў, зьвяроў і пачвараў “усё наадварот”. Чытач да апошняе старонкі ня ведае, хто ж знаходзіцца ў клетцы ў зьвярынцы: пан Ежы Ўрбановіч ці літоўскі воўк, і хто, — крыважэрны чалавек, якому ўсё мала паўстаньняў і рэвалюцый, ці бедны воўк-пад’ярак, — цапнуў неасьцярожнага гледача за руку. “I раптам, гледзячы на ваўка, зьвяругу, настаўнік убачыў зусiм не ваўка, а чалавека… Самога сябе ўбачыў… Разьвёў рукi ў бакi, i той чалавек рукi адставiў… Сiвы воўк зьнiк, а чалавек застаўся”.
Гэта ўжо не адбiтак у люстэрку, а куды больш складаная оптыка. Багрымава “ў ваўкалака абярнуся”, карнавальнае пераапрананьне, — сьвядома абраны беларусамі стыль паводзінаў у сьвеце. Менавiта гэтая манэра трымацца пасярод чужакоў дапамагае недаверлiвай “пінскай шляхце” дэзарыентаваць “ворагаў беларушчыны”, а ў зьвязку з гаворкаю пра раман заблытаць сюжэт. На вачах чытача, які з часоў Уладзімера Караткевіча звык да падобнага роду дзівосаў, адбываецца працэс травэстацыі: выпісаны з Масквы настаўнік Арыстоклій Дастоеўскі ператвараецца ў кіраўніка паўстанцаў Артура Буевіча, а “пазаўчарашні ангелец”, — у Кастуся Каліноўскага.
“Прынцып натуры”, якога трымаецца “чалавек прыроды”, увесь час нагадвае аб сабе. Пэрсанажы самараскрываюцца: адным спрыяе ў гэтым добрая кампанія (пан Ежы Ўрбановіч, расчуліўшыся, прызнаўся ў тым, што яго бацька Казімер быў у палку Панятоўскага, удзельнічаў у паходзе на Маскву і “загінуў за волю роднага краю”), шчодрыя напоі разьняволiлi i заўзятага служаку капiтана Фогеля, якi панёс жахлiвую ерась (“я — не масковец… калi мой дзед патрыёт, як вы дапускаеце, што я, iхнi крэўны сваяк, не магу быць патрыётам?.. Я разумею, што мы далучаныя да расейскай кароны… Што мы — забраны край… Думаю толькi адно — мы не палякi”).
Урэшце, мы становiмся сьведкамi таго, як набывае рэальныя абрысы “эдыпаў бунт” Алеся Наварыча, якi паўстае супраць свайго лiтаратурнага “бацькi” Ўладзiмера Караткевiча. “Бунт” гэты ня так асабiсты, колькi пакаленчы, накiраваны таленавiтымi “сынамi” супроць генiяльных “бацькоў”. Вынiкам такога супрацьстаяньня, як сьведчыць гісторыя, можа быць iнтэлектуальны i творчы заняпад, духоўна-маральнае спусташэньне, адсутнасьць пазытыўных iдэяў.
Лiтаратурныя алюзii, апэляцыя да клясыкi, наагул лiтаратурнасьць — усё гэта аздабляе раман Наварыча, падвышае ягоны iнтэлектуальны ўзровень. Шылер, Мiцкевiч, Пушкiн, Купэр, Крашэўскi, Дастаеўскi, Колас, Караткевiч — гэтыя iмёны ўвесь час нагадваюць чытачу, што ёсьць лiтаратура, а ёсьць жывое жыцьцё, ёсьць — сьвет фантазii, а ёсьць — рэальны сьвет. Наратар не стамляецца нагадваць чытачу пра гэтае фундамэнтальнае адрозьненьне: “Калi чытач думае, што ўсё: цiкаванне за пакаёўкай Ганнай, захоп яе, лупцаваньне адбывалiся так, як выкладзена вышэй, ён памыляецца. Такiя жарсьцi, а галоўнае — такiм чынам, могуць адбывацца толькi ў раманах. Насамрэч усё было ня гэтак”.
А як “усё” было насамрэч? У рэальным сьвеце жывых людзей? Што бярэ верх — “зьвярынае” цi “людзкае”? Што такое “апантанасьць”, “паляўнiчы азарт”, “збройнае рушаньне”, “пачуцьцё самапавагi”, “шлях на волю”, “дарагi крышталь каханьня”, “жаноцкiя таямнiцы-драбнiцы”? Чалавеку, каб адбыцца, патрэбная свабода. Парыў да яе нараджае герояў, а героi рухаюць гiсторыю.
Але цi ўсе народжаныя быць героямi? I што рабiць у такiх варунках негероям? Артур Буевiч, “прафэсiйны падбухторшчык”, зрабiў свой маральны выбар: пра ягоную “каханку” мала сказана, але верагодней за ўсё, гэта таксама, як i ў Кастуся Калiноўскага, Беларусь.
Зрабiла свой выбар i Аксана Ўрбановiч: ратуючы мужа, “здраднiка i калябаранта”, якога яна ўсё ж кахае, гэтая эмансыпаваная маладзіца ўскладвае на сябе, “у iмя любовi да айчыны, дабраахвотна i без прымусу”, абавязкi паўстанцкага павятовага камiсара. Аднак што рабіць падчас грамадзкага забурэньня такiм натурам, як паляўнiчы Ясь Кавалец, мараю якога было адшукаць таямнiчую неруш у пушчы (“Тут зьверына хаваецца”). Менавіта ён ратуе зьненавiджанага вакольным людам “лiтоўскага ваўка”? Што рабіць Ежы Ўрбановiчу, з ягонаю “мiлатою да Божага сьвету”, з ягоным “пагляджу, на чыiм баку будзе сiла”, i з ягонаю паталягiчнаю рэўнасьцю, якая змушае гэтага добрага гаспадарнiка, “карсiканца” і “камiсара на пяць хвiлiн”, парушаць кодэкс шляхецкасьцi? Што рабiць пану Бароўскаму, птушатнiку, якi прачытаў жандарам цэлую арнiталягiчную лекцыю, каб даць час уцячы з пасткi сыну-паўстанцу, якi жыве, як эвангельская птушка: ня сее, ня жне, але заўсёды сыты? У вершы Натальлi Арсеньневай “Мэта жыцьця” сярод магчымых варыянтаў згадваецца i такi: “Мэта жыцьця — захаваць жыцьцё”. Не жыцьцё баязьліўцы, а Жыцьцё наогул.У беларуса ёсьць ўлюбёны спосаб, каб выйсьцi з нявыкрутнага становiшча, генiяльна ўвасоблены ў многiх творах Караткевiча й таленавiта апiсаны Наварычам у разьдзеле “Апошнi наезд”. Шляхта i сяляне, кiруючыся спрадвечнай мудрасьцю “гуртом i бацьку добра бiць” (“адныя Пратасавiцкiя за Буевiча, iншыя — за Дубойскага. Адныя — каталiкi, другiя — праваслаўныя, а трэцiя ўвогуле ў Бога ня вераць, а карчам пакланяюцца”), ратуюць кiраўнiка паўстанцаў Артура Буевiча з рук жандараў (“Грэц вам! Тут вам не Масковiя якая! Тут Эўропа”). Гэтак i жывуць браткi-беларусы век-вяком!
Гэтак i жывём! I будзем жыць! Алесь Наварыч згадвае мудраслоўе немца Георга Крысьцiяна Лiхтэнбэрга: “Больш чым золата, зьмянiў сьвет сьвiнец, i найболей — той, якi ў друкарскiх лiтарах, чым той, якi ў кулях…” У краiне, дзе заўжды славiўся подзьвiг “у імя” i дзе чалавечая асоба асацыявалася з “лягерным пылам”, “гарматным мясам”, пропаведзь iдэi Вацлава Гаўла “Сiла бясьсiльных”, маральнага супраціву гвалту актуальная, як нiколi.
Продкi глядзяць на нас са старонак гiстарычных раманаў, а мы глядзiм на iх “праз затуманенае тоўстае шкло”, плюшчачы, як дзецi, да болю нос, каб разгледзець мiнуўшчыну. Людзi прыдуманыя, але гiсторыя сапраўдная.
