КРЫТЫКА
У віленскім выдавецтве “Гудас” накладам 500 асобнікаў нядаўна пабачыла сьвет кніга гісторыка з Варшавы Юр’я Туронка “Людзі СБМ”, у якой распавядаецца пра Саюз беларускай моладзі, што дзейнічаў у Беларусі пад нямецкай акупацыяй у 1943-1944 гадах. Новую працу спадара Туронка рэцэнзуе крытык Анатоль Сідарэвіч.
ЮРЫ ТУРОНАК ЗАКРЫЎ ТЭМУ СБМ
Для нашага гісторыка Юр’я Туронка мінулы год быў вельмі шчодры. Мажліва, хто са слухачоў Свабоды ня ведае, і я мушу патлумачыць, што доктар Юры Туронак жыве і працуе ў Польшчы.
Дык вось, у мінулым годзе асобнаю кніжкаю ў перакладзе на беларускую выйшла ягоная манаграфія “Вацлаў Іваноўскі і адраджэньне Беларусі”, апублікаваная ў Варшаве яшчэ ў 1992 годзе. Выйшаў таксама ёмісты том над назовам “Мадэрная гісторыя Беларусі”, у які ўвайшлі й манаграфія пра Вацлава Іваноўскага, і іншыя працы гісторыка.
Доктару Туронку ня трэба было перапісваць свае публікацыі 1980-х і 1990-х гадоў. Асобныя зь іх можна было дапаўняць ці ўдакладняць новымі зьвесткамі, але мяняць канцэпцыю, падрабляцца пад новы час і новыя густы — было ня трэба. І гэта сьведчаньне іхняе навуковасьці.
Калі том “Мадэрная гісторыя Беларусі” рыхтавалі да друку, я й не здагадваўся, што ў Вільні мае выйсьці новая праца доктара Юр’я Туронка “Людзі СБМ”.
Новая кніга — гэта і дасьледаваньне тэмы, і разам з тым крыніцазнаўчая праца, бо да аўтарскага тэксту дададзеныя дакумэнты.
Пасьля працы доктара Туронка ўжо нельга будзе казаць, што Саюз беларускае моладзі стварылі акупанты, бо ідэя Саюзу сыходзіла ад беларусаў, а акупанты аж да траўня 1943 году не давалі гэтай ідэі рэалізавацца. Можна сказаць, што акупанты вымушаныя былі даць дазвол на стварэньне СБМ.
Пасьля манаграфіі доктара Туронка нельга сьцвярджаць, што адной з задач Саюзу беларускай моладзі было “ўключэньне юнакоў і юначак у апэратыўную групу “Нямеччына”, або, папросту кажучы, вэрбоўка і мабілізацыя беларускае моладзі на працу і службу ў Нямеччыне. Гэтыя палажэньні Статуту СБМ упісаныя ў Бэрліне, у Менску ўласнаручна выкасаваў генэральны камісар Беларусі Вільгельм Кубэ.
Ведама, ёсьць у новай манаграфіі спрэчныя мясьціны, але яны не датычаць галоўнага. Так, напрыклад, я не назваў бы разьдзел “Ідэалізм Кубэ і прагматызм Готбэрга”. На маю думку, якраз Кубэ трэба назваць прагматыкам, бо ён падыходзіў да маладзёвых праблем з пункту гледжаньня карысьці як для Нямеччыны, так і для Беларусі, дзе ён, Кубэ, быў галоўным чалавекам. Эсэсавец і паліцыянт Курт фон Готбэрг недалёка адскочыў ад свайго галоўнага шэфа Гайнрыха Гімлера. Ён, як і райхсфюрэр СС, быў ідэалягічна зашораны. Нацысцкая ідэалёгія брала верх над меркаваньнямі карысьці і выгады. І толькі стаўшы генэральным камісарам Беларусі, Готбэрг змушаны быў працягваць палітыку Кубэ, бо нацысцка-паліцыйны інструмэнтар быў калі ня цалкам, дык вельмі непрыдатным для працы з насельніцтвам.
Як пісаў Аляксандар Салжаніцын, Нямеччына магла набыць на Ўсходзе надзейных саюзьнікаў ужо ў першыя дні вайны, калі сотні тысяч чырвонаармейцаў здаваліся на ласку праціўніка. Для гэтага Гітлеру дастаткова было распусьціць калгасы і абвясьціць дзяржаўнасьць (няхай сабе і пад нямецкім патранатам) Беларусі, Украіны, Расеі, краінаў Балтыі. Але менавіта нацысцкая ідэалёгія, пісаў Салжаніцын, не дала Гітлеру й ягонаму атачэньню ўчыніць гэтыя прагматычны крокі. Вільгельм Кубэ быў адзін зь нямногіх прагматыкаў ў Нямецкай нацыянал-сацыялістычнай партыі.
У новай манаграфіі, як і ў кнізе “Беларусь пад нямецкай акупацыяй”, Юры Туронак паказвае, які моцны быў антысавецкі, антыбальшавіцкі патэнцыял у нашым народзе. Пра тое сьведчаць дзьве акцыі: вэрбоўка ў Беларускую краёвую абарону і ў дапаможную службу Люфтвафэ, інакш кажучы — у супрацьпаветраную абарону Нямеччыны. Нагадаю, што гэтыя акцыі праводзіліся ў 1944 годзе, калі ўсім было зразумела, што Гітлер прайграе вайну. Немцы не чакалі такога наплыву добраахвотнікаў у БКА. І ў памочнікі Люфтвафэ беларуская моладзь ішла ахвотна. Прымусу не было. Як паказвае доктар Туронак, савецкія і цяперашнія афіцыйныя гісторыкі лічаць за лепшае замоўчваць гэты факт. Акрамя таго, беларуская моладзь кавала зброю для Нямеччыны. Дырэкцыя знакамітага “Юнкерса” не магла нахваліцца кемлівасьцю беларускіх юнакоў і юначак.
Доктар Туронак у сваёй манаграфіі паказвае, чаму беларуская моладзь ахвотна ішла і ў БКА, і ў памочнікі Люфтвафэ, і кавала немцам зброю.
Аўтар даводзіць, што статут СБМ — пасьля таго, як яго падрэдагаваў Вільгельм Кубэ — за галоўную мэту ставіў ідэйнае выхаваньне моладзі ў беларускім патрыятычным духу. Вывучаючы гісторыю, моладзь магла пераканацца, што ні Расея, ні Польшча не зычаць Беларусі самастойнасьці, а заходнія дэмакратыі былі ў лепшым разе абыякавыя да лёсу нашага народу.
Магчыма, асобнага разьдзелу заслугоўвалі ксэнафобскія матывы ў выданьнях і вуснай прапагандзе СБМ. Але тэма патрабуе комплекснага разгляду, бо на ксэнафобію хварэлі і бальшавікі, а ў Амэрыцы буйным цьветам цьвіў расізм. Такі быў час.
Пасьля кнігі “Людзі СБМ” гісторыкам застаецца займацца толькі прыватнасьцямі, такімі тэмамі, як, напрыклад, СБМ у Вялейскай акрузе, СБМ у навучальных установах... З усяго, што я чытаў пра СБМ, манаграфія доктара Туронка вызначаецца шматбаковасьцю разгляду тэмы. Яна зьяўляецца завяршэньнем, вынікам дасюлешняга вывучэньня тэмы і на доўгі час застанецца дапаможнікам для гісторыкаў.
ЛІТПРАЦЭС
Пасьля трохгадовага перапынку зноў выходзіць часопіс “Тэксты”. Гэты літаратурны праект ажыцьцяўляецца нефармальнымі творчымі суполкамі “Другі фронт мастацтваў” і “Schmerzwerk”. З галоўным рэдактам часопіса “Тэксты” паэтам і мастаком Зьмітром Вішнёвым гутарыць нашая карэспандэнтка Валянціна Аксак.
Валянціна Аксак: “26 студзеня плянуецца прэзэнтацыя трэцяга нумару часопіса “Тэксты”. Першы ягоны нумар выйшаў яшчэ ў 2004 годзе. І тады анансавалася, што гэтае выданьне будзе выходзіць не радзей, чым раз на год. А з чым зьвязаная трохгадовая затрымка чарговага нумару?”
Зьміцер Вішнёў: “Як зазвычай гэта зьвязана з недахопам грошай. Гэта асноўная праблема. Безумоўна, вельмі шкада, што такая кепская ў нас пэрыядычнасьць. Ну але той нумар, які мы мяркуем прэзэнтаваць 26 студзеня, ён, я думаю, значна лепшы за папярэдні. Па-першае, аб’ём паболеў —250 старонак цяпер, па-другое, вокладка каляровая. Па-трэцяе, па зьмесьце, здаецца, не слабейшы, а магчыма і мацнейшы за папярэдні”.
Аксак: “Пакуль гаварыць пра зьмест, хочацца яшчэ крыху спыніцца на перыядычнасьці выданьня, дакладней, на асаблівасьцях гэтае вашае пэрыядычнасьці. Вось жа выходзіць трэці нумар выданьня, а затым другі. Гэта што — проста хуліганства ці жаданьне паарыгінальнічаць?”
Вішнёў: “Гэта, напэўна, нармальны літаратурны працэс. Усе прызвычаіліся, што пасьля трэцяга выходзіць чацьверты нумар, а мы думаем, што як выдадзім трэці, то потым выдадзім шосты, а потым другі нумар. Мне здаецца, гэтак значна цікавей”.
Аксак: “Добра, цяпер вернемся да зьместу нумару, які пазначаецца як трэці. Вось жа першы нумар і наогул выданьне анансавалася як выданьне маладых авангардовых нетрадыцыйных творцаў. Скажыце, калі ласка, ці не адступілі вы ад гэтае задумы ў фармаваньні трэцяга нумару?”
Вішнёў: “У нас узрост мае ўмоўнае значэньне. Ёсьць у “Тэкстах” аўтары, якім за шэсьдзесят гадоў, і аўтары, якім васямнаццаць гадоў. Самае галоўнае — гэта якасьць тэксту і яго зьмястоўнасьць. Вось некаторыя толькі імёны трэцяга нумару: Адам Глёбус, Ірына Шаўлякова. Шмат у ім драматургіі, шмат крытыкі, эсэістыкі, аналітыкі — тое, да чаго мы ішлі і прытрымліваліся ў першым нумары. Тое самае мы робім і цяпер. Чытач, які абазнаны ў сусьветнай літаратуры, імкнецца да сур’ёзных тэкстаў, а менавіта да аналітыкі, а ня толькі да хуліганства, знойдзе там свайго аўтара”.
Аксак: “Ці адкрываеце вы новыя імёны ў гэтым нумары?”
Вішнёў: “Я магу адразу назваць Маргарыту Аляшкевіч. Вельмі таленавітая дзяўчына. Як на мой погляд, — пэрспэктыўны крытык. Якраз нам такіх у беларускай літаратуры не хапае — ёсьць псэўдакрытыка, а такой сур’ёзнай крытыкі недахоп. І вось Маргарыта Аляшкевіч акрамя таго, што піша цікавыя вершы, яна яшчэ сапраўды піша някепскую крытыку. Каго яшчэ выдзеліць? Зьміцер Плян, які ўжо выдаў першую кнігу, але цяпер, мне здаецца, ён паўстае зусім ужо у новай ролі, стаў больш сур’ёзны паэт”.
Аксак: “У Беларусі цяпер існуе два пісьменьніцкія аб’яднаньні: Саюз беларускіх пісьменьнікаў, які ўлада не вітае, і больш за тое — усяляк перашкаджае ягонай дзейнасьці, і афіцыйны праўладны, створаны той жа ўладай Саюз пісьменьнікаў Беларусі. Скажыце, вы ў падборы аўтараў уважаеце на прыналежнасьць таго ці іншага творцы да аднаго з гэтых Саюзаў?”
Вішнёў: “Як на мой погляд, хоць з Гвінэі Бісау няхай да нас прыходзіць, калі ў яго будзе цікавы тэкст, зьмястоўны, то мы яго надрукуем. Я думаю, што прыналежнасьць да таго ці іншага саюзу ня грае ніякай ролі, мне здаецца, што калі чалавек таленавіты, яму наогул не патрэбны ніякі саюз. Для паэта каб напісаць верш, не патрэбны хтосьці, хто будзе стаяць за ягонай сьпінай. Калі ён увойдзе ў саюз, ён ня стане пісаць лепей або горай”.
Аксак: “Я ведаю, што і вы, Зьміцер, і многія аўтары трэцяга нумару вашага часопіса, зьяўляюцца сябрамі менавіта Саюзу беларускіх пісьменьнікаў. А ці ёсьць усё ж сярод вашых аўтараў сябры праўладнага Саюзу пісьменьнікаў Беларусі?”
Вішнёў: “Як гэта ня дзіўна, чамусьці няма. Я ня ведаю, чаму ня йдуць яны да нас, чаму ня хочуць друкавацца ў “Тэкстах”. Таму збольшага ў нас альбо сябры ніякага саюзу, альбо сябры менавіта Саюзу беларускіх пісьменьнікаў. А мы ўступілі ў гэты Саюз беларускіх пісьменьнікаў сапраўды, каб падтрымаць гэтую арганізацыю са сваімі літаратурнымі традыцыямі. Гэта быкаўскі саюз, таму я думаю, што гэта, безумоўна, быў грамадзянскі крок. Калі мы — больш за дзесяць чалавек адначасова — уступілі ў яго, мы хацелі падтрымаць каманду Алеся Пашкевіча, Міхася Скоблы, Барыса Пятровіча, якіх я вельмі паважаю”.
АЎТАР І ТВОР
АНДРЭЙ ХАДАНОВІЧ: “МНЕ ХОЧАЦЦА ЗАЧАПІЦЬ ЗА ЖЫВОЕ НЕПАДРЫХТАВАНАГА ЧЫТАЧА”
Творчая вечарына паэта і перакладчыка Андрэя Хадановіча на мінулым тыдні з посьпехам прайшла ў менскім Палацы моладзі. Пісьменьнік прэзэнтаваў сваю новую кнігу “Сто лі100ў на tut.by”, якая на пачатку гэтага году пабачыла сьвет у выдавецтве “Логвінаў”. Пасьля вечарыны з паэтам сустрэўся Міхась Скобла.
Міхась Скобла: “Андрэй, твая вечарына адбывалася ў Палацы моладзі, і слухачамі ды гледачамі на ёй была пераважна таксама моладзь. Што павінен пісаць паэт, каб быць цікавым маладым чытачам-слухачам?”
Андрэй Хадановіч: “Любая спроба змадэляваць свайго чытача, маўляў для посьпеху трэба тое, тое і тое, на маю думку, несур’ёзная. Калі нават і ёсьць нейкія формулы натхненьня і посьпеху, то іх можна вывесьці заднім чынам, і яны будуць дзейнічаць толькі для аднаго верша, для адной кнігі. Другі верш і другая кніга будуць патрабаваць ужо іншых формаў. Але мяне, чым далей, тым болей, цікавіць чытач непадрыхтаваны, які не сканчаў філфакаў і ня меў нагоды прчытаць некалькі соцень ці тысячаў паэтычных кніжак. Мне б хацелася б зачапіць і яго за жывое. Хочацца некаторыя тэксты максымальна наблізіць да таго, як людзі гавораць. Гэта — як спроба нейкай новай шчырасьці. Як адказ на бачаньне сьвету сучасным, зацкаваным гэтым непамерна складаным жыцьцём, больш складаным, чым вытрымлівае чалавечая псыхіка, гарадзкім, пераважна маладым чалавекам”.
Скобла: “У свой час адзін вядомы палітык выказаўся ў тым сэнсе, што людзі, якія размаўляюць па-беларуску, больш нічога ня ўмеюць рабіць. А што ты ўмееш, апрача як размаўляць і вершы пісаць?”
Хадановіч: “Умею вазіць вазочак з маленькай дачкой, навучыўся закалыхваць яе, калі трэба пакласьці спаць. Гэта з апошніх набыткаў, не найгоршае, мабыць, умельства. Калісьці я займаўся спортам — веславаньнем, на жаль, усё менш часу для гэтага застаецца. Я і сёньня вельмі люблю цягацца па турыстычных паходах, у тым ліку па водных, у байдах па беларускіх рэчках. Што праўда, у таварыстве розных беларускамоўных гуманітарыяў, так што не зусім у адрыве ад літаратуры. Але з іншага боку, паглядзіце, колькі гуманітарыяў апрача таго, што вершы пішуць, яшчэ і веславаць умеюць”.
Скобла: “Ты не хаваеш, што пачынаў пісаць па-расейску. А што гэта такое — расейскамоўны паэт Хадановіч?”
Хадановіч: “Гэта студэнт расейскага філфаку БДУ. Калі я паступаў, да выбару было расейскае і беларускае аддзяленьні, прычым, на беларускае быў недабор, а на прэстыжнае расейскае — вялікі конкурс. Мне не хацелася ісьці ў войска, але не хацеў таксама ісьці на аддзяленьне зь недаборам. Такі снабісцкі стэрэатып быў. Таму паступіў на расейскае. Чытаў там пераважна расейскія тэксты, таму свае думкі ў дваццаць-дваццаць два гады перадаваў на паперы таксама па-расейску”.
Скобла: “А памятаеш свае ўласныя расейскія вершы?”
Хадановіч: “Уласных не памятаю, затое памятаю ўласныя цэнтоны. Па-расейску прыемней майстраваць з ужо гатовых цытатаў. Бо па-расейску, усімі стылямі, здаецца, сказана ўсё, што магчыма. Таму я не абцяжарваў сябе выдумляньнем новых словаў, чапляў цытатку да цытаткі і засоўваў гэта ў іншы кантэкст. Які кайф! З аднаго боку, зь 19 стагодзьдзя сьцягнеш Пушкіна, спалучаеш яго з блатным рамансам, на стыку стыляў атрымліваецца камічны эфэкт і г.д. Шмат чаго ў выніку маеш на халяву. Напрыклад, у 1999 годзе, калі ўсе лічылі дні да дня нараджэньня Пушкіна, у пэўны момант мне гэта надакучыла настолькі, што я напісаў: “У Лукоморья дуб зёлёный, учёный кот на дубе том, в танкистской форме, при погонах всё ходит по цепи кругом… Товарищ, верю до сих пор я, что не забудет нас страна, и на обломках Лукоморья напишут наши имена”. Гэта быў ці ня самы апошні мой расейскі тэкст”.
Скобла: “Твая кніга “Сто лі100ў на tut.by” вылучаная на атрыманьне прэміі Таварыства вольных літаратараў “Гліняны Вялес”. Для цябе важнае атрыманьне падобнай прэміі, ці — хацелася б адразу Дзяржаўную імя Кастуся Каліноўскага (якую, дарэчы, не ўручалі нікому ўжо 13 гадоў)?”
Хадановіч: “Атрыманьне прэміі — штука, безумоўна, прыемная і літаратару Хадановічу, і чалавеку Хадановічу. Калі прэмія мае яшчэ і грашовы эквівалент, то яшчэ і сямейнікі могуць пацешыцца з папаўненьня бюджэту. Калі, як з прэміяй Ганкураў у Францыі, гэта толькі гонар, таксама цудоўна. “Гліняны Вялес” на фоне іншых прэміяў — досыць сымпатычны, бо прэтэндуе на незалежнасьць. Любое атрыманьне ўзнагароды — гэта ўмоўнасьць. Ужо другі раз у сьпісе “велесантаў” мы сустракаемся з Валянцінам Акудовічам. Трэба будзе разам узяць кілішак і пасьмяяцца з гэтай нагоды. Мінулым разам абодва не атрымалі. Што будзе сёлета — ня ведаю. Асабіста мне здаецца, што кніга Акудовіча “Дыялёгі з Богам” — найлепшая кніга мінулага году і найбольш вартая прэміі”.
Скобла: “І ўсё ж жадаю стаць ляўрэатам “Глінянага Вялеса”. Існуе гэтак званы “закон трох пакаленьняў”, паводле якога нацыя з самай адсталай за тры людзкія пакаленьні можа дасягнуць свайго росквіту. На тваю думку, колькі пакаленьняў трэба для духоўнага росквіту беларускай нацыі?”
Хадановіч: “Чым болей, тым лепей. У гэтым сэнсе добра жартавалі ангельцы. Што трэба для добрага газону? А нічога — часам паліваць і рэгулярна падстрыгаць. І гэтак сто ці дзьвесьце гадоў. Сто ці дзьвесьце гадоў — гэта болей, чым тры пакаленьні. Бяда беларусаў у тым, што яны інтэлігенты ў першым, у другім пакаленьні. Чым болей пакаленьняў чалавек выхоўваецца ў інтэлектуальнай сям’і, тым далейшы ён ад канфармізму. Ён тады нават не галавой, а вантробамі, эстэтыкай адчувае фальш, кіч, калгаснасьць тых спакусаў, якімі нас сёньня спакушаюць. Сёньня ўвесь дзяржаўны прапагандысцкі мэханізм працуе на нашае абкалгашваньне (маю на ўвазе эстэтычную зьяву). Усё, што мы сёньня чуем па тэлевізары, па дзяржаўным радыё, чытаем у дзяржаўных газэтах, — як бы мае на мэце скінуць інтэлектуальны баласт, пазбавіць нас ад яго. Піпл хавае адно прымітыўнае, і хай ён хавае яго і далей у дзесяцімільённай колькасьці. А розныя акулярыкі, якія любяць чытаць кніжкі, — гэта зьява падазроная, гэта “ня нашая” эстэтыка. Лепей і надзейней хлеб з сольлю, гармонік, прыпеўкі і раздача ўзнагародаў на “Дажынках”.
Скобла: “Калі б, крый Божа, цябе саслалі на бязьлюдную і безінтэрнэтную выспу, якія беларускія кнігі ты захапіў бы з сабою?”
Хадановіч: “Гэта будзе штосьці з Васіля Быкава і вельмі шмат з Уладзімера Караткевіча. Гэта будзе Максім Багдановіч, найлепшыя творы Ўладзімера Жылкі, Уладзімера Дубоўкі, Язэпа Пушчы, Рыгора Барадуліна, Алеся Разанава, апошнія тэксты Ўладзімера Някляева. Гэта можа быць кніга майго чэскага сябра Макса Шчура “Раньні збор”… А ёсьць яшчэ кніжкі ў Віктара Жыбуля, Джэці, Глеба Лабадзенкі… Так што за адзін раз усіх маіх улюбёных кніжак можна і не давесьці на тую выспу”.
АНДРЭЙ ХАДАНОВІЧ. З НОВЫХ ВЕРШАЎ
ЗАКЛІНАНЬНЕ СЬНЕГУ
1 Падпісацца на сьнег — не штодзённы, хаця б штотыднёвы, падпісацца да самай вясны — пэсымістам на зьдзіў, і чакаць, калі зьявіцца — белы, пушысты і новы, і сварыцца хадзіць на паштамт, бо наперад плаціў!
2 Бязь сьнегу нават пэйзажы робяцца ню. Чаканьне зімы, як п’есу, чытаем па ролях. Уночы прысьню, што крычу мінакам “лыжню!” і расьсякаю зь вінтоўкай… на лыжаролерах.
ПАРНАЯ ЛІЧБА
Дзяўчына прыходзіць у краму. Дзяўчына купляе рамонкавую гарбату, пакунак на дваццаць аднаразовых пакецікаў. Дзяўчына прыносіць пакунак дадому. Дзяўчына выцягвае пакецікі па адным, варожачы: “Кахае. Не кахае. Кахае. Не кахае. Кахае”. Хоць ведае, як бывае ў жыцьці з парнымі лічбамі. А што рабіць? Рамокавую гарбату на двацаць пяць пакецікаў зноў раскупілі іншыя дзяўчаты.
ПЛАКАЛІ, ЗНАЕМ!
Хлопчык трох гадоў крочыць побач з маці, а потым як зваліцца, як трахнецца аб асфальт! Каленка разьбітая ў кроў, але ня плача, трохгадовыя мужчыны ня плачуць, падымаецца, атрасаецца і незалежным тонам прамаўляе: “Ледзь ня ўпаў!”
Хлопчык чатырох гадоў ляжыць на апэрацыйным стале і вось-вось заплача, бо які ён ужо мужчына, калі цёця доктар корпаецца чымсьці жалезным яму ў пісі, дзякуй, хоць бацькоў не пусьцілі.
Хлопчык пяці гадоў дачакаўся смачнай перадачы у свой загарадны тубэркулёзны санаторый, і на радасьцях зьеў яе ўсю, вось толькі памыліўся шафаю, а потым дзяўчынка нешта шукала ў ёй, нічога не знайшла й заплакала, і хлопчык зь ёй за кампанію, бо хрэн зь імі, з апэльсінамі, у санаторыі карантын і бацькоў зноў не пусьцілі, вунь яны там, за акном, машуць яму рукамі, покуль ён жарэ чужую перадачу...
Бацька трохмесячнай дачкі па дарозе ў лязэрную клініку падслухоўвае размову.
Хлопчык трох гадоў крочыць побач з маці. “Мама, а ведаеш, ты таксама памрэш!” “Што ты такое вярзеш?! Ты што, хочаш, каб твая мама памерла?” “Не, я не хачу. Я проста нагадваю”.
Госпадзе, хай доктарка зь лязэрнай лінзаю не памыліцца, беражы ў дарозе ўсіх Тваіх разьдзяўбаеў, усіх сьляпых і тых, каму сёньня закапалі вочы.
АЧЧОТ-2006
Я ўваходзіў замест шалёнай вавёркі ў кола, гнаўся за трэцім зайцам і верыў, што карта ляжа. Блытаў паняткі “лажа” й “вышэйшая школа”; ведаў, што школа жыцьця — яшчэ большая лажа. Пару вясновых тыдняў жыў на адрэналіне. Пару сяброў-беларусаў ушчэнт абруселі. Спаў на двух’ярусных нарах — на шчасьце, ў Бэрліне; піў на ўручэньні прэмій — на жаль, не ў Брусэлі. Нехта пляткарыў, што быў пазбаўлены працы, ўлетку шукаў гарналыжных схілаў ля Сілічаў; злыя людзі гавораць: хварэў на пранцы; добрыя людзі кажуць, што доктар вылечыў. Не напісаў за год ні даноса, ні палітвязьню: прозаю ад рукі — не хапае трываньня. Не пайшоў 31 сьнежня ў лазьню, вось і пішу гэты вершык алоўкам у ваньне. Навагодні балянс падвесьці няцяжка: зноў адчуваю сябе ня хамам, але й ня панам, а хутчэй гатовым да выбуху, нібы пляшка з антысавецкім шампанам.
* * *
Каб Вы былі навучэнкай і лезьлі штодня пад колы, усяго за крок ад пешаходнага пераходу, я зьяўляўся б і Вас ізноў выратоўваў ля школы. Вы б мяне пачалі ненавідзець. Я рабіў бы сабе на шкоду.
Каб Вы былі наркаманкай і спраўна глыталі колы, я б даставаў Вас: ня трэба сядзець на колах! Вы пасылалі б мяне, а я — пасылаў Вас на ўколы, не крыўдуючы ані кроплі: Вы — хворая, я — нарколяг…
Каб Вы былі прэзыдэнтам — і найвышэйшыя колы абяцалі б усім, хто супраць, панізіць IQ і аклады — я пацягнуўся б на грэбаны выбарчы ўчастак да школы, плакаў бы й галасаваў супраць трэцяга тэрміну ўлады…
У віленскім выдавецтве “Гудас” накладам 500 асобнікаў нядаўна пабачыла сьвет кніга гісторыка з Варшавы Юр’я Туронка “Людзі СБМ”, у якой распавядаецца пра Саюз беларускай моладзі, што дзейнічаў у Беларусі пад нямецкай акупацыяй у 1943-1944 гадах. Новую працу спадара Туронка рэцэнзуе крытык Анатоль Сідарэвіч.
ЮРЫ ТУРОНАК ЗАКРЫЎ ТЭМУ СБМ
Для нашага гісторыка Юр’я Туронка мінулы год быў вельмі шчодры. Мажліва, хто са слухачоў Свабоды ня ведае, і я мушу патлумачыць, што доктар Юры Туронак жыве і працуе ў Польшчы.
Дык вось, у мінулым годзе асобнаю кніжкаю ў перакладзе на беларускую выйшла ягоная манаграфія “Вацлаў Іваноўскі і адраджэньне Беларусі”, апублікаваная ў Варшаве яшчэ ў 1992 годзе. Выйшаў таксама ёмісты том над назовам “Мадэрная гісторыя Беларусі”, у які ўвайшлі й манаграфія пра Вацлава Іваноўскага, і іншыя працы гісторыка.
Доктару Туронку ня трэба было перапісваць свае публікацыі 1980-х і 1990-х гадоў. Асобныя зь іх можна было дапаўняць ці ўдакладняць новымі зьвесткамі, але мяняць канцэпцыю, падрабляцца пад новы час і новыя густы — было ня трэба. І гэта сьведчаньне іхняе навуковасьці.
Калі том “Мадэрная гісторыя Беларусі” рыхтавалі да друку, я й не здагадваўся, што ў Вільні мае выйсьці новая праца доктара Юр’я Туронка “Людзі СБМ”.
Новая кніга — гэта і дасьледаваньне тэмы, і разам з тым крыніцазнаўчая праца, бо да аўтарскага тэксту дададзеныя дакумэнты.
Пасьля працы доктара Туронка ўжо нельга будзе казаць, што Саюз беларускае моладзі стварылі акупанты, бо ідэя Саюзу сыходзіла ад беларусаў, а акупанты аж да траўня 1943 году не давалі гэтай ідэі рэалізавацца. Можна сказаць, што акупанты вымушаныя былі даць дазвол на стварэньне СБМ.
Пасьля манаграфіі доктара Туронка нельга сьцвярджаць, што адной з задач Саюзу беларускай моладзі было “ўключэньне юнакоў і юначак у апэратыўную групу “Нямеччына”, або, папросту кажучы, вэрбоўка і мабілізацыя беларускае моладзі на працу і службу ў Нямеччыне. Гэтыя палажэньні Статуту СБМ упісаныя ў Бэрліне, у Менску ўласнаручна выкасаваў генэральны камісар Беларусі Вільгельм Кубэ.
Ведама, ёсьць у новай манаграфіі спрэчныя мясьціны, але яны не датычаць галоўнага. Так, напрыклад, я не назваў бы разьдзел “Ідэалізм Кубэ і прагматызм Готбэрга”. На маю думку, якраз Кубэ трэба назваць прагматыкам, бо ён падыходзіў да маладзёвых праблем з пункту гледжаньня карысьці як для Нямеччыны, так і для Беларусі, дзе ён, Кубэ, быў галоўным чалавекам. Эсэсавец і паліцыянт Курт фон Готбэрг недалёка адскочыў ад свайго галоўнага шэфа Гайнрыха Гімлера. Ён, як і райхсфюрэр СС, быў ідэалягічна зашораны. Нацысцкая ідэалёгія брала верх над меркаваньнямі карысьці і выгады. І толькі стаўшы генэральным камісарам Беларусі, Готбэрг змушаны быў працягваць палітыку Кубэ, бо нацысцка-паліцыйны інструмэнтар быў калі ня цалкам, дык вельмі непрыдатным для працы з насельніцтвам.
Як пісаў Аляксандар Салжаніцын, Нямеччына магла набыць на Ўсходзе надзейных саюзьнікаў ужо ў першыя дні вайны, калі сотні тысяч чырвонаармейцаў здаваліся на ласку праціўніка. Для гэтага Гітлеру дастаткова было распусьціць калгасы і абвясьціць дзяржаўнасьць (няхай сабе і пад нямецкім патранатам) Беларусі, Украіны, Расеі, краінаў Балтыі. Але менавіта нацысцкая ідэалёгія, пісаў Салжаніцын, не дала Гітлеру й ягонаму атачэньню ўчыніць гэтыя прагматычны крокі. Вільгельм Кубэ быў адзін зь нямногіх прагматыкаў ў Нямецкай нацыянал-сацыялістычнай партыі.
У новай манаграфіі, як і ў кнізе “Беларусь пад нямецкай акупацыяй”, Юры Туронак паказвае, які моцны быў антысавецкі, антыбальшавіцкі патэнцыял у нашым народзе. Пра тое сьведчаць дзьве акцыі: вэрбоўка ў Беларускую краёвую абарону і ў дапаможную службу Люфтвафэ, інакш кажучы — у супрацьпаветраную абарону Нямеччыны. Нагадаю, што гэтыя акцыі праводзіліся ў 1944 годзе, калі ўсім было зразумела, што Гітлер прайграе вайну. Немцы не чакалі такога наплыву добраахвотнікаў у БКА. І ў памочнікі Люфтвафэ беларуская моладзь ішла ахвотна. Прымусу не было. Як паказвае доктар Туронак, савецкія і цяперашнія афіцыйныя гісторыкі лічаць за лепшае замоўчваць гэты факт. Акрамя таго, беларуская моладзь кавала зброю для Нямеччыны. Дырэкцыя знакамітага “Юнкерса” не магла нахваліцца кемлівасьцю беларускіх юнакоў і юначак.
Доктар Туронак у сваёй манаграфіі паказвае, чаму беларуская моладзь ахвотна ішла і ў БКА, і ў памочнікі Люфтвафэ, і кавала немцам зброю.
Аўтар даводзіць, што статут СБМ — пасьля таго, як яго падрэдагаваў Вільгельм Кубэ — за галоўную мэту ставіў ідэйнае выхаваньне моладзі ў беларускім патрыятычным духу. Вывучаючы гісторыю, моладзь магла пераканацца, што ні Расея, ні Польшча не зычаць Беларусі самастойнасьці, а заходнія дэмакратыі былі ў лепшым разе абыякавыя да лёсу нашага народу.
Магчыма, асобнага разьдзелу заслугоўвалі ксэнафобскія матывы ў выданьнях і вуснай прапагандзе СБМ. Але тэма патрабуе комплекснага разгляду, бо на ксэнафобію хварэлі і бальшавікі, а ў Амэрыцы буйным цьветам цьвіў расізм. Такі быў час.
Пасьля кнігі “Людзі СБМ” гісторыкам застаецца займацца толькі прыватнасьцямі, такімі тэмамі, як, напрыклад, СБМ у Вялейскай акрузе, СБМ у навучальных установах... З усяго, што я чытаў пра СБМ, манаграфія доктара Туронка вызначаецца шматбаковасьцю разгляду тэмы. Яна зьяўляецца завяршэньнем, вынікам дасюлешняга вывучэньня тэмы і на доўгі час застанецца дапаможнікам для гісторыкаў.
ЛІТПРАЦЭС
Пасьля трохгадовага перапынку зноў выходзіць часопіс “Тэксты”. Гэты літаратурны праект ажыцьцяўляецца нефармальнымі творчымі суполкамі “Другі фронт мастацтваў” і “Schmerzwerk”. З галоўным рэдактам часопіса “Тэксты” паэтам і мастаком Зьмітром Вішнёвым гутарыць нашая карэспандэнтка Валянціна Аксак.
Валянціна Аксак: “26 студзеня плянуецца прэзэнтацыя трэцяга нумару часопіса “Тэксты”. Першы ягоны нумар выйшаў яшчэ ў 2004 годзе. І тады анансавалася, што гэтае выданьне будзе выходзіць не радзей, чым раз на год. А з чым зьвязаная трохгадовая затрымка чарговага нумару?”Зьміцер Вішнёў: “Як зазвычай гэта зьвязана з недахопам грошай. Гэта асноўная праблема. Безумоўна, вельмі шкада, што такая кепская ў нас пэрыядычнасьць. Ну але той нумар, які мы мяркуем прэзэнтаваць 26 студзеня, ён, я думаю, значна лепшы за папярэдні. Па-першае, аб’ём паболеў —250 старонак цяпер, па-другое, вокладка каляровая. Па-трэцяе, па зьмесьце, здаецца, не слабейшы, а магчыма і мацнейшы за папярэдні”.
Аксак: “Пакуль гаварыць пра зьмест, хочацца яшчэ крыху спыніцца на перыядычнасьці выданьня, дакладней, на асаблівасьцях гэтае вашае пэрыядычнасьці. Вось жа выходзіць трэці нумар выданьня, а затым другі. Гэта што — проста хуліганства ці жаданьне паарыгінальнічаць?”
Вішнёў: “Гэта, напэўна, нармальны літаратурны працэс. Усе прызвычаіліся, што пасьля трэцяга выходзіць чацьверты нумар, а мы думаем, што як выдадзім трэці, то потым выдадзім шосты, а потым другі нумар. Мне здаецца, гэтак значна цікавей”.
Аксак: “Добра, цяпер вернемся да зьместу нумару, які пазначаецца як трэці. Вось жа першы нумар і наогул выданьне анансавалася як выданьне маладых авангардовых нетрадыцыйных творцаў. Скажыце, калі ласка, ці не адступілі вы ад гэтае задумы ў фармаваньні трэцяга нумару?”
Вішнёў: “У нас узрост мае ўмоўнае значэньне. Ёсьць у “Тэкстах” аўтары, якім за шэсьдзесят гадоў, і аўтары, якім васямнаццаць гадоў. Самае галоўнае — гэта якасьць тэксту і яго зьмястоўнасьць. Вось некаторыя толькі імёны трэцяга нумару: Адам Глёбус, Ірына Шаўлякова. Шмат у ім драматургіі, шмат крытыкі, эсэістыкі, аналітыкі — тое, да чаго мы ішлі і прытрымліваліся ў першым нумары. Тое самае мы робім і цяпер. Чытач, які абазнаны ў сусьветнай літаратуры, імкнецца да сур’ёзных тэкстаў, а менавіта да аналітыкі, а ня толькі да хуліганства, знойдзе там свайго аўтара”.
Аксак: “Ці адкрываеце вы новыя імёны ў гэтым нумары?”
Вішнёў: “Я магу адразу назваць Маргарыту Аляшкевіч. Вельмі таленавітая дзяўчына. Як на мой погляд, — пэрспэктыўны крытык. Якраз нам такіх у беларускай літаратуры не хапае — ёсьць псэўдакрытыка, а такой сур’ёзнай крытыкі недахоп. І вось Маргарыта Аляшкевіч акрамя таго, што піша цікавыя вершы, яна яшчэ сапраўды піша някепскую крытыку. Каго яшчэ выдзеліць? Зьміцер Плян, які ўжо выдаў першую кнігу, але цяпер, мне здаецца, ён паўстае зусім ужо у новай ролі, стаў больш сур’ёзны паэт”.
Аксак: “У Беларусі цяпер існуе два пісьменьніцкія аб’яднаньні: Саюз беларускіх пісьменьнікаў, які ўлада не вітае, і больш за тое — усяляк перашкаджае ягонай дзейнасьці, і афіцыйны праўладны, створаны той жа ўладай Саюз пісьменьнікаў Беларусі. Скажыце, вы ў падборы аўтараў уважаеце на прыналежнасьць таго ці іншага творцы да аднаго з гэтых Саюзаў?”
Вішнёў: “Як на мой погляд, хоць з Гвінэі Бісау няхай да нас прыходзіць, калі ў яго будзе цікавы тэкст, зьмястоўны, то мы яго надрукуем. Я думаю, што прыналежнасьць да таго ці іншага саюзу ня грае ніякай ролі, мне здаецца, што калі чалавек таленавіты, яму наогул не патрэбны ніякі саюз. Для паэта каб напісаць верш, не патрэбны хтосьці, хто будзе стаяць за ягонай сьпінай. Калі ён увойдзе ў саюз, ён ня стане пісаць лепей або горай”.
Аксак: “Я ведаю, што і вы, Зьміцер, і многія аўтары трэцяга нумару вашага часопіса, зьяўляюцца сябрамі менавіта Саюзу беларускіх пісьменьнікаў. А ці ёсьць усё ж сярод вашых аўтараў сябры праўладнага Саюзу пісьменьнікаў Беларусі?”
Вішнёў: “Як гэта ня дзіўна, чамусьці няма. Я ня ведаю, чаму ня йдуць яны да нас, чаму ня хочуць друкавацца ў “Тэкстах”. Таму збольшага ў нас альбо сябры ніякага саюзу, альбо сябры менавіта Саюзу беларускіх пісьменьнікаў. А мы ўступілі ў гэты Саюз беларускіх пісьменьнікаў сапраўды, каб падтрымаць гэтую арганізацыю са сваімі літаратурнымі традыцыямі. Гэта быкаўскі саюз, таму я думаю, што гэта, безумоўна, быў грамадзянскі крок. Калі мы — больш за дзесяць чалавек адначасова — уступілі ў яго, мы хацелі падтрымаць каманду Алеся Пашкевіча, Міхася Скоблы, Барыса Пятровіча, якіх я вельмі паважаю”.
АЎТАР І ТВОР
АНДРЭЙ ХАДАНОВІЧ: “МНЕ ХОЧАЦЦА ЗАЧАПІЦЬ ЗА ЖЫВОЕ НЕПАДРЫХТАВАНАГА ЧЫТАЧА”
Творчая вечарына паэта і перакладчыка Андрэя Хадановіча на мінулым тыдні з посьпехам прайшла ў менскім Палацы моладзі. Пісьменьнік прэзэнтаваў сваю новую кнігу “Сто лі100ў на tut.by”, якая на пачатку гэтага году пабачыла сьвет у выдавецтве “Логвінаў”. Пасьля вечарыны з паэтам сустрэўся Міхась Скобла.
Міхась Скобла: “Андрэй, твая вечарына адбывалася ў Палацы моладзі, і слухачамі ды гледачамі на ёй была пераважна таксама моладзь. Што павінен пісаць паэт, каб быць цікавым маладым чытачам-слухачам?”
Андрэй Хадановіч: “Любая спроба змадэляваць свайго чытача, маўляў для посьпеху трэба тое, тое і тое, на маю думку, несур’ёзная. Калі нават і ёсьць нейкія формулы натхненьня і посьпеху, то іх можна вывесьці заднім чынам, і яны будуць дзейнічаць толькі для аднаго верша, для адной кнігі. Другі верш і другая кніга будуць патрабаваць ужо іншых формаў. Але мяне, чым далей, тым болей, цікавіць чытач непадрыхтаваны, які не сканчаў філфакаў і ня меў нагоды прчытаць некалькі соцень ці тысячаў паэтычных кніжак. Мне б хацелася б зачапіць і яго за жывое. Хочацца некаторыя тэксты максымальна наблізіць да таго, як людзі гавораць. Гэта — як спроба нейкай новай шчырасьці. Як адказ на бачаньне сьвету сучасным, зацкаваным гэтым непамерна складаным жыцьцём, больш складаным, чым вытрымлівае чалавечая псыхіка, гарадзкім, пераважна маладым чалавекам”.
Скобла: “У свой час адзін вядомы палітык выказаўся ў тым сэнсе, што людзі, якія размаўляюць па-беларуску, больш нічога ня ўмеюць рабіць. А што ты ўмееш, апрача як размаўляць і вершы пісаць?”
Хадановіч: “Умею вазіць вазочак з маленькай дачкой, навучыўся закалыхваць яе, калі трэба пакласьці спаць. Гэта з апошніх набыткаў, не найгоршае, мабыць, умельства. Калісьці я займаўся спортам — веславаньнем, на жаль, усё менш часу для гэтага застаецца. Я і сёньня вельмі люблю цягацца па турыстычных паходах, у тым ліку па водных, у байдах па беларускіх рэчках. Што праўда, у таварыстве розных беларускамоўных гуманітарыяў, так што не зусім у адрыве ад літаратуры. Але з іншага боку, паглядзіце, колькі гуманітарыяў апрача таго, што вершы пішуць, яшчэ і веславаць умеюць”.
Скобла: “Ты не хаваеш, што пачынаў пісаць па-расейску. А што гэта такое — расейскамоўны паэт Хадановіч?”
Хадановіч: “Гэта студэнт расейскага філфаку БДУ. Калі я паступаў, да выбару было расейскае і беларускае аддзяленьні, прычым, на беларускае быў недабор, а на прэстыжнае расейскае — вялікі конкурс. Мне не хацелася ісьці ў войска, але не хацеў таксама ісьці на аддзяленьне зь недаборам. Такі снабісцкі стэрэатып быў. Таму паступіў на расейскае. Чытаў там пераважна расейскія тэксты, таму свае думкі ў дваццаць-дваццаць два гады перадаваў на паперы таксама па-расейску”.
Скобла: “А памятаеш свае ўласныя расейскія вершы?”
Хадановіч: “Уласных не памятаю, затое памятаю ўласныя цэнтоны. Па-расейску прыемней майстраваць з ужо гатовых цытатаў. Бо па-расейску, усімі стылямі, здаецца, сказана ўсё, што магчыма. Таму я не абцяжарваў сябе выдумляньнем новых словаў, чапляў цытатку да цытаткі і засоўваў гэта ў іншы кантэкст. Які кайф! З аднаго боку, зь 19 стагодзьдзя сьцягнеш Пушкіна, спалучаеш яго з блатным рамансам, на стыку стыляў атрымліваецца камічны эфэкт і г.д. Шмат чаго ў выніку маеш на халяву. Напрыклад, у 1999 годзе, калі ўсе лічылі дні да дня нараджэньня Пушкіна, у пэўны момант мне гэта надакучыла настолькі, што я напісаў: “У Лукоморья дуб зёлёный, учёный кот на дубе том, в танкистской форме, при погонах всё ходит по цепи кругом… Товарищ, верю до сих пор я, что не забудет нас страна, и на обломках Лукоморья напишут наши имена”. Гэта быў ці ня самы апошні мой расейскі тэкст”.
Скобла: “Твая кніга “Сто лі100ў на tut.by” вылучаная на атрыманьне прэміі Таварыства вольных літаратараў “Гліняны Вялес”. Для цябе важнае атрыманьне падобнай прэміі, ці — хацелася б адразу Дзяржаўную імя Кастуся Каліноўскага (якую, дарэчы, не ўручалі нікому ўжо 13 гадоў)?”
Хадановіч: “Атрыманьне прэміі — штука, безумоўна, прыемная і літаратару Хадановічу, і чалавеку Хадановічу. Калі прэмія мае яшчэ і грашовы эквівалент, то яшчэ і сямейнікі могуць пацешыцца з папаўненьня бюджэту. Калі, як з прэміяй Ганкураў у Францыі, гэта толькі гонар, таксама цудоўна. “Гліняны Вялес” на фоне іншых прэміяў — досыць сымпатычны, бо прэтэндуе на незалежнасьць. Любое атрыманьне ўзнагароды — гэта ўмоўнасьць. Ужо другі раз у сьпісе “велесантаў” мы сустракаемся з Валянцінам Акудовічам. Трэба будзе разам узяць кілішак і пасьмяяцца з гэтай нагоды. Мінулым разам абодва не атрымалі. Што будзе сёлета — ня ведаю. Асабіста мне здаецца, што кніга Акудовіча “Дыялёгі з Богам” — найлепшая кніга мінулага году і найбольш вартая прэміі”.
Скобла: “І ўсё ж жадаю стаць ляўрэатам “Глінянага Вялеса”. Існуе гэтак званы “закон трох пакаленьняў”, паводле якога нацыя з самай адсталай за тры людзкія пакаленьні можа дасягнуць свайго росквіту. На тваю думку, колькі пакаленьняў трэба для духоўнага росквіту беларускай нацыі?”
Хадановіч: “Чым болей, тым лепей. У гэтым сэнсе добра жартавалі ангельцы. Што трэба для добрага газону? А нічога — часам паліваць і рэгулярна падстрыгаць. І гэтак сто ці дзьвесьце гадоў. Сто ці дзьвесьце гадоў — гэта болей, чым тры пакаленьні. Бяда беларусаў у тым, што яны інтэлігенты ў першым, у другім пакаленьні. Чым болей пакаленьняў чалавек выхоўваецца ў інтэлектуальнай сям’і, тым далейшы ён ад канфармізму. Ён тады нават не галавой, а вантробамі, эстэтыкай адчувае фальш, кіч, калгаснасьць тых спакусаў, якімі нас сёньня спакушаюць. Сёньня ўвесь дзяржаўны прапагандысцкі мэханізм працуе на нашае абкалгашваньне (маю на ўвазе эстэтычную зьяву). Усё, што мы сёньня чуем па тэлевізары, па дзяржаўным радыё, чытаем у дзяржаўных газэтах, — як бы мае на мэце скінуць інтэлектуальны баласт, пазбавіць нас ад яго. Піпл хавае адно прымітыўнае, і хай ён хавае яго і далей у дзесяцімільённай колькасьці. А розныя акулярыкі, якія любяць чытаць кніжкі, — гэта зьява падазроная, гэта “ня нашая” эстэтыка. Лепей і надзейней хлеб з сольлю, гармонік, прыпеўкі і раздача ўзнагародаў на “Дажынках”.
Скобла: “Калі б, крый Божа, цябе саслалі на бязьлюдную і безінтэрнэтную выспу, якія беларускія кнігі ты захапіў бы з сабою?”
Хадановіч: “Гэта будзе штосьці з Васіля Быкава і вельмі шмат з Уладзімера Караткевіча. Гэта будзе Максім Багдановіч, найлепшыя творы Ўладзімера Жылкі, Уладзімера Дубоўкі, Язэпа Пушчы, Рыгора Барадуліна, Алеся Разанава, апошнія тэксты Ўладзімера Някляева. Гэта можа быць кніга майго чэскага сябра Макса Шчура “Раньні збор”… А ёсьць яшчэ кніжкі ў Віктара Жыбуля, Джэці, Глеба Лабадзенкі… Так што за адзін раз усіх маіх улюбёных кніжак можна і не давесьці на тую выспу”.
АНДРЭЙ ХАДАНОВІЧ. З НОВЫХ ВЕРШАЎ
ЗАКЛІНАНЬНЕ СЬНЕГУ
1 Падпісацца на сьнег — не штодзённы, хаця б штотыднёвы, падпісацца да самай вясны — пэсымістам на зьдзіў, і чакаць, калі зьявіцца — белы, пушысты і новы, і сварыцца хадзіць на паштамт, бо наперад плаціў!
2 Бязь сьнегу нават пэйзажы робяцца ню. Чаканьне зімы, як п’есу, чытаем па ролях. Уночы прысьню, што крычу мінакам “лыжню!” і расьсякаю зь вінтоўкай… на лыжаролерах.
ПАРНАЯ ЛІЧБА
Дзяўчына прыходзіць у краму. Дзяўчына купляе рамонкавую гарбату, пакунак на дваццаць аднаразовых пакецікаў. Дзяўчына прыносіць пакунак дадому. Дзяўчына выцягвае пакецікі па адным, варожачы: “Кахае. Не кахае. Кахае. Не кахае. Кахае”. Хоць ведае, як бывае ў жыцьці з парнымі лічбамі. А што рабіць? Рамокавую гарбату на двацаць пяць пакецікаў зноў раскупілі іншыя дзяўчаты.
ПЛАКАЛІ, ЗНАЕМ!
Хлопчык трох гадоў крочыць побач з маці, а потым як зваліцца, як трахнецца аб асфальт! Каленка разьбітая ў кроў, але ня плача, трохгадовыя мужчыны ня плачуць, падымаецца, атрасаецца і незалежным тонам прамаўляе: “Ледзь ня ўпаў!”
Хлопчык чатырох гадоў ляжыць на апэрацыйным стале і вось-вось заплача, бо які ён ужо мужчына, калі цёця доктар корпаецца чымсьці жалезным яму ў пісі, дзякуй, хоць бацькоў не пусьцілі.
Хлопчык пяці гадоў дачакаўся смачнай перадачы у свой загарадны тубэркулёзны санаторый, і на радасьцях зьеў яе ўсю, вось толькі памыліўся шафаю, а потым дзяўчынка нешта шукала ў ёй, нічога не знайшла й заплакала, і хлопчык зь ёй за кампанію, бо хрэн зь імі, з апэльсінамі, у санаторыі карантын і бацькоў зноў не пусьцілі, вунь яны там, за акном, машуць яму рукамі, покуль ён жарэ чужую перадачу...
Бацька трохмесячнай дачкі па дарозе ў лязэрную клініку падслухоўвае размову.
Хлопчык трох гадоў крочыць побач з маці. “Мама, а ведаеш, ты таксама памрэш!” “Што ты такое вярзеш?! Ты што, хочаш, каб твая мама памерла?” “Не, я не хачу. Я проста нагадваю”.
Госпадзе, хай доктарка зь лязэрнай лінзаю не памыліцца, беражы ў дарозе ўсіх Тваіх разьдзяўбаеў, усіх сьляпых і тых, каму сёньня закапалі вочы.
АЧЧОТ-2006
Я ўваходзіў замест шалёнай вавёркі ў кола, гнаўся за трэцім зайцам і верыў, што карта ляжа. Блытаў паняткі “лажа” й “вышэйшая школа”; ведаў, што школа жыцьця — яшчэ большая лажа. Пару вясновых тыдняў жыў на адрэналіне. Пару сяброў-беларусаў ушчэнт абруселі. Спаў на двух’ярусных нарах — на шчасьце, ў Бэрліне; піў на ўручэньні прэмій — на жаль, не ў Брусэлі. Нехта пляткарыў, што быў пазбаўлены працы, ўлетку шукаў гарналыжных схілаў ля Сілічаў; злыя людзі гавораць: хварэў на пранцы; добрыя людзі кажуць, што доктар вылечыў. Не напісаў за год ні даноса, ні палітвязьню: прозаю ад рукі — не хапае трываньня. Не пайшоў 31 сьнежня ў лазьню, вось і пішу гэты вершык алоўкам у ваньне. Навагодні балянс падвесьці няцяжка: зноў адчуваю сябе ня хамам, але й ня панам, а хутчэй гатовым да выбуху, нібы пляшка з антысавецкім шампанам.
* * *
Каб Вы былі навучэнкай і лезьлі штодня пад колы, усяго за крок ад пешаходнага пераходу, я зьяўляўся б і Вас ізноў выратоўваў ля школы. Вы б мяне пачалі ненавідзець. Я рабіў бы сабе на шкоду.
Каб Вы былі наркаманкай і спраўна глыталі колы, я б даставаў Вас: ня трэба сядзець на колах! Вы пасылалі б мяне, а я — пасылаў Вас на ўколы, не крыўдуючы ані кроплі: Вы — хворая, я — нарколяг…
Каб Вы былі прэзыдэнтам — і найвышэйшыя колы абяцалі б усім, хто супраць, панізіць IQ і аклады — я пацягнуўся б на грэбаны выбарчы ўчастак да школы, плакаў бы й галасаваў супраць трэцяга тэрміну ўлады…
