Слабадан Праляк пакончыў з жыцьцём у прамым тэлеэфіры, у зале пасяджэньняў Міжнароднага Гааскага трыбуналу па былой Югаславіі. Пачуўшы, што апэляцыйная калегія пацьвердзіла прысуд суду, які ў 2013 годзе прысудзіў яго да дваццацігадовага турэмнага зьняволеньня за ўчыненьне ваенных злачынстваў, былы начальнік Генэральнага штаба Харвацкага савету абароны (войска басьнійскіх харватаў) усклікнуў: «Слабадан Праляк — ня вайсковы злачынца! Я з пагардай адпрэчваю ваш прысуд! » і паднёс да вуснаў зь цёмнага шкла бутэлечку зь невядомай вадкасьцю. Празь некалькі гадзін лекары гааскай бальніцы пацьвердзілі паведамленьне пра сьмерць 72-гадовага зьняволенага.
Так, трагічна і тэатральна, завяршыўся апошні і самы доўгі судовы працэс за чвэрць стагодзьдзя дзейнасьці Гааскага трыбуналу. Абвінавачваньне супраць шасьцярых кіраўнікоў так званай Харвацкай Рэспублікі Герцэг-Босьнія пракуратура вылучыла ў 2004 годзе. Неўзабаве Праляк здаўся міжнароднаму правасудзьдзю — «абараняць сваё добрае імя ў судзе»; слуханьні па справе адкрыліся ў 2006-м, цягнуліся павольна, у рэшце ўсіх шасьцярых абвінавачаных асудзілі.
Ён ня ўсё сваё жыцьцё камандаваў войскамі — да пачатку ваенных канфліктаў у Харватыі і Босьніі і Герцагавіне Праляк, інжынер-электратэхнік па першай адукацыі, быў рэжысёрам: служыў у тэатрах Заграбу, Асіека, Мостару, сёе-тое нават ставіў для тэлебачаньня. Сапраўдную вядомасьць у былой Югаславіі ён здабыў пасьля пачатку сэрбскахарвацкага канфлікту ў 1991 годзе, сфармаваўшы добраахвотніцкі атрад з «інтэлектуалаў» і творчых работнікаў. Праляку хутка, па законах ваеннага часу, прысвоілі званьне генэрал-маёра, а потым, улічыўшы яшчэ і басьнійскае паходжаньне, камандзіравалі з Заграбу на малую радзіму. Такое вось уражаньне — шумнага інтэлігента, што надзеў ваенную форму, — ён зрабіў і на мяне ўвосень 1993 года ў Меджугор’і. Сардэчны ўсьмешлівы генэрал ахвотна цытаваў Дастаеўскага і згадваў Чэхава, але ад канкрэтных пытаньняў сыходзіў. Аддаваў перавагу казаць увогуле: пра патрыятызм і сьвятую абарону нацыянальных інтарэсаў (цяпер бы сказалі — «харвацкага сьвету») ад «сэрбскага і мусульманскага агрэсараў» паўсюль, дзе «сапраўднаму патрыёту» такая агрэсія толькі падаецца.
Празь месяц пасьля нашай сустрэчы пад стрэламі харвацкіх танкавых гармат у Мостары абрынуўся Стары мост, будынак дзіўнай прыгажосьці, выдатны помнік асманскай архітэктуры. Пракуратура трыбунала вінаваціла Праляка і ў гібелі Старога моста таксама, але наўпроставай адказнасьці не ўстанавілі. Акрамя таго, пацьвердзілася, што басьнійскія мусульмане выкарыстоўвалі мост для перакіданьня баявой падрыхтоўкі, і судзьдзі прыйшлі да высновы: хоць прымяненьне сілы было залішнім, гэты абʼект усё ж уяўляў сабой і ваенную мэту. Стары мост быў хай самым вядомым, але ўсяго толькі адным з дзясяткаў эпізодаў абвінавачваньня па справе IT-04-74-A, многія зь якіх не абудзілі ў судзьдзях ваганьняў па пытаньні аб тым, якім павінен быць вэрдыкт.
Але толькі вайна — здарылася, і Слабадан Праляк стаў яе генэралам, які ўчыніў злачынства.
Апошні ў жыцьці, самурайскі ўчынак Слабадана Праляка, узяты ў адрыве ад канкрэтнай сытуацыі, мог бы выклікаць павагу ці, прынамсі, спачуваньне — як любы экстрэмальны рух моцнай натуры, матываваны крайнім адчаем або адсутнасьцю сумневу ў сваёй слушнасьці. Асабістыя ўяўленьні аб гонару, зрэшты, далёка не заўсёды суадносяцца з правам. У зьняволеньні генэрал, падобна, толькі ўмацаваўся ў сваёй веры ў невінаватасьць. Але людзі, якія бывалі ў разбуранай мусульманскай вёсцы Ахмічы, жыхароў якой, ад старых да малых дзяцей, харвацкія ваенныя перабілі вясной 1993 году; людзі, якія ведаюць аб учыненых харватамі этнічных чыстках у даліне ракі Лашва, ды хоць бы тыя, хто гартаў шматтомныя матэрыялы працэсу, удзельнікам якога праходзіў Праляк, складуць пра карʼеру палкаводца канкрэтнае меркаваньне. У зоне адказнасьці начгенштабу зьдзяйсьняліся ваенныя злачынствы, пра якія ён ня мог ня ведаць і якія абавязаны быў прадухіліць (ці, калі прадухіліць ня змог, — павінен быў пакараць вінаватых), нават калі сам не аддаваў загадзя злачынных загадаў. Гэтыя загады — як частка кампаніі наўпроставага ваеннага ўмяшаньня Харватыі ў сытуацыю ў суседняй краіне — і «пацягнулі» ў выніку на дваццацігадовы турэмны тэрмін, дзьве траціны якога Слабадан Праляк, дарэчы, ужо пасьпеў адбыць, трымаючы сваю апошнюю безнадзейную абарону.
Магчыма, ва ўсім вінаватыя не прыроджаныя або набытыя якасьці характару, а нацыяналізм, прапаганда, вайна: гэта яны дэфармуюць уяўленьні пра дабро і зло, пра тое, як можна і належыць паступаць і чаго нельга ў самім сабе дапусьціць ні ў якім разе, гэта яны здольныя сказіць патрыятызм да яго супрацьлегласьці. Гэта яны — нацыяналізм, прапаганда, вайна — ператвараюць сымпатычных здаравенных барадачоў у абвінавачаных і асуджаных. Напэўна, каб не здарылася тая атрутная вайны, Слабадан Праляк не ляжаў бы цяпер у бальнічным моргу, нежывы, а з посьпехам і задавальненьнем ставіў бы Крлежа, Чэхава або Шэксьпіра. Але толькі вайна — здарылася, і Слабадан Праляк стаў яе генэралам, які ўчыніў злачынства.
