Дзе наша свабода, Саша?

Раніцай 25 траўня 1989 года у Доме друку (яшчэ «старым», які на праспэкце) атрымаў я ад Алеся Лукашука прынесеную ім з друкарні ягоную кніжку «Зьдзек». Гэта была першая выдадзеная ў Беларусі кніжка пра сталінскія рэпрэсіі, першая кніжка Алеся, ды яшчэ - з прадмовай Васіля Быкава. Кожнай з гэтых нагодаў хапала, каб увечары адзначыць. «Сяргею – у дзень вызваленьня народаў Афрыкі» - напісаў Алесь мне на кнізе. Пэўна, раніцай ён зазірнуў у «Каляндар памятных датаў».

Увечары – адзначылі, але ні сам аўтар, ні госьці пра кнігу, здаецца, не гаварылі.

Я увогуле сумняюся, ці была ў той вечар у Савецкім Саюзе хоць адна інтэлігенцкая кампанія, дзе тэмай размовы было б нешта іншае, чым убачанае удзень па тэлевізары.

Бо ў Маскве распачаўся першы З'езд народных дэпутатаў СССР, што калі і не зрабіла гэты дзень вызваленьнем народаў Савецкаму Саюза, дык вельмі істотна на працэс паўплывала.

Зь першых імгненьняў трансьляцыі дзесяткі мільёнаў, якія сядзелі перад тэлеэкранамі ці радыёпрымачамі, былі шакаваныя нерэальнасьцю, па-просту фантастычнасьцю таго, што адбывалася ў Крамлёўскім палацы зьездаў. Калі б сказалі: «Гэта гуляюць акторы, гэта ўсё не па-сапраўднаму» - далібог, можна было б паверыць

Не пасьпеў старшыня сказаць уступнае слова, як нейкі дэпутат выйшаў на трыбуну і запатрабаваў правесьці рассьледаваньне красавіцкіх падзеяў у Тбілісі, дзе войскі забілі мірных пратэстоўцаў.

Але справа ня ў зьмесьце выступу (пра тбіліския падзеі пісалі некаторыя лібэральныя выданьні кшталту «Огонька» ці «Московских новостей») - нават калі б прамоўца ўзяў «Буквар» зачытаў алфавіт, ды хоць бы нават і ўрывак з «Праграмы КПСС» -- узьдзеяньня было б не нашмат меншым.

Бо дзесяцігодзьдзямі нішто ў сьценах Крамля не адбывалася зьнянацку. Кожны, хто выйшаў бы на трыбуну гэтага палацу па-за сцэнаром (а там з пачатку 1960-ых праходзілі з'езды КПСС) – адразу быў бы ўзяты пад ручкі і пакладзены ў псыхіятрычную клініку (і гэта было б самым мяккім пакараньнем), а іншым патлумачылі б, што ня вытрымаў таварыш радасьці бачыць зблізку правадыроў. Дарэчы, пра правадыроў: члены Палітбюро ўпершыню сядзелі не ў прэзыдыюме, а ў партэры, разам зь іншымі. І гэта таксама ўражвала.

А потым ўзьняўся яшчэ адзін дэпутат і прапанаваў сябе ў альтэрнатыву Гарбачову.

Тэлекамэры зафіксавалі эмоцыі ў залі – стрыманы сьмех, але вельмі кароткі: ну вось гэтага, канешне, выведуць. Не расстраляюць (пры Сталіне б, ясна, да сьценкі гада!), але – выведуць.

Не вывелі.

А яшчэ на трыбуну ўзьняўся акадэмік Сахараў.

«Зараз адключаць трансьляцыю» - упэўнена сказаў нехта з тых, з кім глядзелі тэлевізар.

Не адключылі. На наступны дзень зьезд працягваўся, і на Ленінскім праспэкце кожны трэці ішоў, прыклаўшы да вуха транзыстар – каб не ўпусьціць нейкае важнае слова! Зьезд імгненна дэвальваваў і прыгаданы «Огонёк», і «Московские новости» - бо слова, вымаўленае з дазволу Гарбачова журналістамі, імгненна набывала палітычную вагу. На вачах мільёнаў упершыню рабілася рэальная палітыка.

Напэўна, у Беларусі гэта быў найвышэйшы градус палітызацыі – шкада, яго не скарысталі дэпутаты зь Беларусі. Праўда, ніводнага кандыдата ад БНФ на тых выбарах не прапусьцілі: перш чым патрапіць у бюлетэні, трэба было прайсьці так званы «акруговы сход», дзе «прадстаўнікі грамадзкасьці» (вызначаныя райкамамі) выкрэсьлівалі ўсіх, хто быў зьвязаны з БНФ. Так зрабілі па некалькіх акругах з Пазьняком (ён безумоўна быў бы абраны). Так было і ў мяне ў Віцебску – хаця пасьля перамогі над АЭС вылучылі мяне калектывы найбуйнейшых прамысловых прадпрыемстваў, прычым я дзеля гэтага і пальцам, як кажуць, не паварушыў – зусім невядомыя мне людзі выявілі ініцыятыву. Такі вось быў энітузыязм.

У тыя дні, гледзячы тэлевізар, я думаў – што б я рабіў, калі б быў там, у той крамлёўскай залі? Ну ясна ж, не сядзеў бы моўчкі. Вунь эстонцы, латышы, літоўцы – хаця і мякка, але гнуць сваю лінію: сувэрэнітэт. Не, пра выхад з СССР пакуль не гучала, але пра сувэрэнітэт – гаварылася.

Потым я дзякаваў Богу, што мне пашанцавала ў крамлёўскай залі не апынуцца – бо маючы мандат народнага дэпутата СССР я хутчэй за ўсё, ня ўдзельнічаў бы ў выбарах у Вярхоўны Савет Беларусі і не спрычыніўся б да гістарычных падзеяў 91-га.

Хуткасьць, зь якой у траўні 89-га яшчэ ўчора нікому невядомыя асобы набылі «агульнасаюзную» папулярнасьць, велічыня гэтай папулярнасьці – былі параўнальныя хіба што з касманаўтамі першага, «гагарынскага» прызыву. Потым будуць казаць, што, у прынцыпе, іх прапановы былі трывіяльнымі – на ўзроўні базавага разуменьня дэмакратыі якім-небудзь «сярэднім» эўрапейцам.

Але тое – эўрапейцам.

А для савецкіх людзей гэта было – адкрыцьцём.

І вельмі важна, што тыя словы, элемэнтарныя словы пра дэмакратыю, былі сказаныя.

Гэта як у 2006 годзе, калі кандыдат у прэзыдэнты Аляксандар Казулін у прамым тэлеэфіры спытаўся - «Дзе грошы, Саша?». Ніхто не памятае выбарчую праграму Казуліна – але гэтыя словы запомнілі ўсе (а адрасат неўзабаве і прыпомніў іх апанэнту, турэмным зьняволеньнем). І тут справа ня толькі ў асабістай сьмеласьці, колькі ў рэалізаваным жаданьні пачуць нарэшце тое, што сам вымавіць ня можаш (ці ня хочаш, ці не дазваляюць). Свабодзе казаць і свабодзе слухаць.

У той дзень 25 траўня 1989-га савецкія людзі глытнулі столькі свабоды, колькі ніколі да гэтага ня мелі. З таго дня тэрыторыя свабоды штодня пашыралася, з розным імпэтам, але пашыралася, у Беларусі – аж да моманту, калі прыйшоў той, хто гэтую свабоду адабраў.