Алесь Адамовіч. 1957 г. З асабістага фонду А. Адамовіча ў БДАМЛМ
Шкадую, што ў маёй малой мэдычнай энцыкляпэдыі, якая выйшла летась, не згаданы ніводзін з твораў Алеся Адамовіча. Як казаў адзін вэтэрынар (вечная яму памяць), «а слана дык я й не заўважыў»... Той факт, што зь людзей, якія забылі пра Адамовіча, ужо цяпер можна «составіть город», ясная справа, суцяшае мала, і горад гэты не заслугоўвае нічога, апрача ганьбы. Карацей, хто-хто, а Адамовіч быў бы вельмі дарэчы ў любым літаратурна-мэдычным выданьні. Яго можна цытаваць у кожным артыкуле — ад «Сьмерці» да «Эўтаназіі». Фізіялёгія і літаратура ў ягонай прозе спляліся так шчыльна, як каханкі ў апошнюю пампэйскую ноч: тут б’юцца сэрцы — жывыя і штучныя, пішацца незавершаная кніга з падзагалоўкам «з-пад кропельніцы», тут боль, жах, роспач, пакута, выжываньне, напружаная, на мяжы, праца ўсіх нэрваў і ўсіх залозаў, і гібель, і падрабязнасьці, да якіх ня кожны чытач гатовы.
Пахі падпаленых чалавечай плоці, скуры, сала, валасоў... Якія не замінаюць адной зь яго гераіняў і пасьля ўсяго перажытага смажыць мяса на кухні — але зь якім унутраным пачуцьцём яна гэта робіць? Чалавек тут голы, і часьцей за ўсё гэта чалавек сам-насам з «сорамам сьмерці», калі цела — апошняе, што ў яго застаецца. Ён і сам пісаў так, каб у кожным тэксьце давесьці арганізм да поўнай выпрацаванасьці. У Аляксандра Лукашука, аўтара надзвычай цікавага дасьледаваньня Адамовічавай творчасьці, які ці ня першы зьвярнуў увагу на гэтую скрайнюю фізіялягічнасьць, я вычытаў, што Адамовіч падчас працы моцна пацеў — так што нават дактары не маглі зразумець прычыну.
Алесь Адамовіч (3-ці ў 2-м шэрагу) у групе партызанаў атраду імя Кірава брыгады “Пархоменка”. Глускі раён, партызанскі лягер каля вёскі Крукаўшчына. Травень 1943 г. З асабістага фонду А. Адамовіча ў БДАМЛМ
«Зноў пра вайну, навошта?...» У апошнія гады свайго жыцьця ён, зноў і зноў пішучы пра немцаў і партызанаў, беспамылкова ўгадаў гэтае пытаньне-папрок, зьвернутае да яго тымі, хто пра Адамовіча неўзабаве забудзе. Сапраўды, навошта зноў, пасьля «Карнікаў» і вогненных вёсак? Самы просты адказ: таму што ўбачанае на свае вочы і аднойчы выказанае ўжо ня можа быць вернутае ў хаос ніколі. Гэта той асабісты досьвед, які робіць цябе часткаю пакаленьня — як маё пакаленьне сфармавала позьняя гарбачоўская перабудова, як апошняе зьляпілася з таго, што было: аська, лукашэнка і сounter strike. Адтуль гэтая наіўнасьць і злосьць, адтуль несупыннае жаданьне вярнуцца туды, у юнацтва, па нейкія забытыя там інструмэнты, безь якіх гэты сэйф з сучаснасьцю хрэн узломіш. Навошта? Таму што бяз той вайны не было б шасьцідзясятнікаў —
Алесь Адамовіч. 1960-я гг. З асабістага фонду А. Адамовіча ў БДАМЛМ
як не было б пазьней і тых, хто спачатку пасадзіў іх на параплаў сучаснасьці, а потым адтуль сьпіхнуў, галавою ўніз. Таму што для іх вайна так ніколі і ня скончылася, і дзікім падавалася жыць далей — і не змагацца. І — гэта таксама істотна — таму што ў апошнія гады яго жыцьця стала ўжо «можна», можна сказаць усё, што карцела, можна было нарэшце зрабіцца ясным, зрабіцца самім сабой, без агаворак, і пайсьці да канца. Апошні рашучы бой: нездарма яны, шасьцідзясятнікі, праклінаючы Сталіна, верылі ў Леніна, і мала хто прыйшоў урэшце да сапраўднай веры ў бога. Гэта была проста фізіялягічная патрэба ня ў ідалах, але ў ідэалах. «Мы — нехрысьці, на вось табе твой крыж, калі Ты такі!..» Заўжды было адчуваньне, што тады, пасьля распаду імпэрыі, шмат хто з савецкіх пісьменьнікаў з адчаем пабачыў: сымбіёз, у якім яны дзесяцігодзьдзямі жылі з цэнзурай, прывёў да таго, што бяз цэнзара ўжо неяк і ня пішацца. У выпадку Адамовіча ўсё было наадварот: адчуваючы, што хутка яго ня стане, ён напісаў свае самыя ясныя рэчы, тымі словамі, якімі заўжды хацеў. Ніякай двухсэнсоўнасьці — адна дакумэнтальная фантастыка, любімы жанр; азначэньне, якое толькі падаецца аксюмаранам, насамрэч гэтыя два словы ня больш узаемавыключальныя, чым «барацьба за мір».
Алесь Адамовіч раздае аўтографы вайскоўцам адной з частак Беларускай ваеннай акругі. 14 красавіка 1962 г. З асабістага фонду А. Адамовіча ў БДАМЛМ
«Із забывшіх меня можно составіть город»... Алесь Адамовіч — не празаік, ён — журналіст, усё жыцьцё пісаў публіцыстыку, не падымаючыся да халодных вышыняў, дзе жыве сапраўднае мастацтва: так кажуць у тым губэрнскім расейскім горадзе, недзе за Ўралам, у Ніжнебамбардзіроўску, Мачылаве-Сарціровачным, Сьвята-Зачысткаве, няважна, недзе там — а значыць, і ў Менску. Сапраўды, чыстай літаратуры ў яго мала, а калі яна пачынаецца, часам выглядае вымучанай нават у найлепшых кнігах. Кранальная аповесьць «Нямко» пра каханьне беларускай дзяўчыны і «харошага немца», якія здолелі выжыць сярод сьмерці і спусташэньня, сярод акупацыі і розных спэцатрадаў ды партызанскай рулеткі, слабая менавіта гэтым — аўтарскай падпарадкаванасьцю прыгожаму сюжэту, кінарэжысэрскім імкненьнем абавязкова выбіць сьлязу. Гэта цудоўная гісторыя — але як літаратура так сабе. Ці не паводле «Нямка» зьнялі потым фільм пад назваю «Транс цэпэліна»? — ці «Франц і Паліна», ня памятаю. Усё ж Адамовіч быў яшчэ і кінасцэнарыстам — і гэты від творчасьці адносіцца да літаратуры гэтаксама, як бардаўская песьня да музыкі. Але як толькі ў студыі гасьне асьвятленьне, у празаіка Адамовіча загараецца ягоная прыватная лямпа, вось гэтая — і чым яна ёсьць, калі не літаратурай:
Алесь Адамовіч (2-гі зьлева) на сустрэчы былых партызанаў на месцы былога лягеру каля вёскі Зубарэвічы. Кастрычніцкі раён, 1965 г. З асабістага фонду А. Адамовіча ў БДАМЛМ
«Лямпа — зіхоткі мэталічны шар на тонкай трынозе, шкло з крута разьдзьмутымі шчокамі, падтрыманае зьнізу ўзорыстым венчыкам. Як толькі змрок выпаўзае зь цёмных куткоў, запаўняючы спальню, кухню і ўсю кватэру, і за вокнамі таксама пачынае цямнець, запальваецца, узгараецца Лямпа... Напачатку полымя ледзь трымаецца за чорны краёчак кнота, а павернуць зубчатае кольца, і сьвятло затапляе пакой — сьцены быццам рассунуліся, столь узьляцела. Калі блізка прысесьці, вуха пачуе шыпеньне, жывы шэпт Лямпы. „Шасьцілінейная“, — помню гэтае загадкавае слова, якое вымаўляецца з павагай нават калі яна, запыленая і забытая, стаяла на шафе, а са столі зьвісала пазначаная мухамі электрычная лямпачка на жорсткім перакручаным дроце. Начныя матылькі з крэйдавымі крылцамі... віліся цяпер вакол гэтых лямпачак».
Алесь Адамовіч гутарыць з жыхарамі вёскі Брыцалавічы Асіповіцкага раёну ў час здымак фільму “Хатынь, пяць кілямэтраў” паводле сцэнару А. Адамовіча, рэжысэр Ігар Калоўскі. 1968 г. З асабістага фонду А. Адамовіча ў БДАМЛМ
Гэта ўрывак зь «Vixi», тэксту «з-пад кропельніцы», найлепшага, як па мне, напісанага Адамовічам. Тут ёсьць усё: літаратура і публіцыстыка, а галоўнае — ёсьць чараўніцтва, безь якога ўсе словы пішуцца ў нішто. Тут, у гэтай ці то споведзі, ці то ў допыце сябе самога, сваёй памяці, ці то ў разьвітаньні, а можа — проста ў спакойнай размове з намі, — самая вялікая канцэнтрацыя галоўных тэмаў Адамовіча. Любоў і нянавісьць, жыцьцё і сьмерць, і жыцьцё пасьля сьмерці, і жыцьцё да самога жыцьця. Вечныя тэмы, за якія публіцыст не бярэцца, бо ведае, што не адужае. І нават на ўзроўні проста словаў — Адамовіч пісьменьнік: здольны адчуваць нянавісьць сьпінай і глядзець ёй у вочы. І, дарэчы, ён — аўтар трэцяга, пасьля Стральцова і Адамчыка, вялікага апісаньня забойства і смаленьня вепрука. Вабіў беларускіх пісьменьнікаў сваёй магічнасьцю гэты рытуал, а чаму — тэма для асобнага дасьледаваньня. Магчыма, тым самым — таемствам сьмерці.
Алесь Адамовіч пад час творчай камандзіроўкі ў Сібір. 1971 г. З асабістага фонду А. Адамовіча ў БДАМЛМ
...Адамовіч — чалавек мёртвай эпохі, сышоў разам зь ёй і сёньня не запатрабаваны. І гэта таксама — голас з таго гораду, гораду забыцьця, які мы тут усё спрабуем пачуць, зь Вялікакатлецку, з Ракецінску-над-Ракой, з Фафудзева-Хрустальнага, а значыць — і зь Менску. Што ж, на першы погляд, немагчыма не пагадзіцца: здаецца, даўно няма імпэрыі, КПСС ляснула, межы адкрытыя, Чарнобылем не зарасьлі, міру-мір, а вайны нам ня нужна, гітлерюгенд па вуліцах ня ходзіць. Здаецца... А ці ж праўда — няма той імпэрыі? Ці праўда — свабода? І што, Чарнобыль у мінулым? І вайна не пагражае? І гітлерюгенд ня ходзіць, свае, паліцаі ХХІ стагодзьдзя? Толькі ідыёт будзе сьцьвярджаць, што ўсім гэтым сучасная Беларусь ня можа пахваліцца. Сьвет, у якім жыў Адамовіч, незадоўга да яго сьмерці здрыгануўся, зьмяніў накірунак — і потым пакаціўся назад, ды так імкліва, што цяпер Беларусі зноў не зашкодзіў бы такі пісьменьнік. І, пажадана, не ў Маскве і не ў Ніжнебамбардзіроўску.
Алесь Адамовіч, Віктар Каваленка і Уладзімер Крывіцкі на першамайскай дэманстрацыі. Менск, 1972 г. Фота Івана Цішчанкі. З асабістага фонду А. Адамовіча ў БДАМЛМ
Наогул, ці можна лічыць састарэлым пісьменьніка, які заўжды ішоў насуперак, ці падлягае ўтылізацыі такая зьява, як нонканфармізм? А Адамовіч быў нонканфармістам — наколькі можна ўявіць сабе жывога савецкага нонканфарміста. Ці пасуе слова «састарэлы» да чалавека, які сказаў: «Як лёгка асуджаць іншых і як цяжка паварочваецца язык сказаць жорсткую праўду сабе, уласнаму народу?» Які не адмахваецца расчаравана ад улады: «хто ж ёй верыць» — а патрабуе ад яе праўды як чагосьці, на што ён мае прыроднае права. Які называе Вандэю Вандэяй — пры ўсёй сумнеўнасьці па-якабінску расстаўленых акцэнтаў гэта азначэньне ня толькі палітыка і грамадзяніна, але і паэта. І які ўжо зусім не па-якабінску ставіцца да заклеенага індульгенцыямі партызанскага тэрору. Які, як піша Сяргей Навумчык, «ішоў туды, куды іншыя ісьці баяліся». Дзе б ні знаходзіўся:
Алесь Адамовіч (у цэнтры) пад час горнай экскурсіі. Эльбрус, 1972 г. З асабістага фонду А. Адамовіча ў БДАМЛМ
«На зьезьдзе народных дэпутатаў СССР тэлекамэры выхоплівалі твары генэралаў, калі сьпікер абвяшчаў выступ дэпутата Адамовіча: Алесь Міхайлавіч яшчэ толькі ішоў да трыбуны, а вочы людзей у пагонах нібы прыкладаліся да прыцэлаў».
І тут ёсьць чаму пазайздросьціць. Літаратар, якога бяруць на прыцэл генэралы — добры літаратар, незалежна ад палітычных поглядаў. Ведаючы, што можна страціць усё, рабіць тое, што мусіш — і не баяцца. Мараль простая, як крок зь ценю.
Ня ўсе робяць яго сьвядома. Некаторыя проста нараджаюцца жывыя ў каралеўстве мёртвых. Дзяўчына Вэнэра, гераіня адной з апошніх аповесьцяў Адамовіча, імкліва губляе ўсё: савецкія «вызваліцелі» расстрэльваюць жыхароў яе вёскі, немцы спальваюць тых, хто застаўся, партызаны, якія яшчэ нядаўна бегалі за Вэнэрай, толькі б узнагародзіла позіркам, рабуюць яе, «народная» ўлада забірае дом, адзіны, што застаўся ў вёсцы, пакідаючы гаспадыню чымсьці кшталту непатрэбнай рэчы ва ўласнай хаце, яе прыніжаюць, гвалцяць, усяляк выбіваюць зь яе рэшткі жыцьця і ўрэшце за крадзеж шасьці бульбін асуджаюць на зьнікненьне. «Любое нараджэньне аплачана сьмерцю», — казаў Адорна. Вэнэры собіла нарадзіцца жывой у разгар культу сьмерці — ёй да канца помсьцяць за прыгажосьць і жыцьцё.
Алесь Адамовіч і Васіль Быкаў
...Няшмат людзей ведае, што знакамітая фраза «Рускія не здаюцца!» сваім існаваньнем абавязаная чыстакроўнаму адыгу Хусэну Андрухаеву. Хто яго ведае, якія дакладна матывы прымусілі маладога камандзіра з Каўказу пракрычаць менавіта гэтыя словы, калі ён, застаўшыся сам і абкружаны немцамі, рыхтаваўся ўзарваць сябе разам з парай-тройкай «фашысцкіх гадаў». Далібог, «Адыгейцы не здаюцца!» гучала б ня горш. Тым ня менш — вось такая прыпавесьць. Якая чамусьці прыгадваецца, калі думаеш пра тое, хто зь пісьменьнікаў да якой літаратуры належыць.
Адамовіч — не беларускі пісьменьнік, ён быў расейскамоўны, за найвышэйшых аўтарытэтаў уважаў Пушкіна ды Талстога, барада якога вылазіць шмат у якіх тэкстах Адамовіча: Леў Мікалаевіч паўсюль, у любой сытуацыі, у любым перажываньні і канфлікце, прымушае згадваць пра сябе, «куды ні сунься!..» Не беларускі: так кажуць у стольным градзе Сьвята-Бздуравым, у Пусіну-на-Зоне, і нават у правінцыйным Безчучмецку — а значыць, і ў Менску. Але пры гэтым Алесь Адамовіч сказаў пра «не сваю вайну» беларусаў ня менш за Кастуся Акулу. Толькі ў Акулы героі ваяўнічыя і паваяваць ня супраць, галоўнае, каб за сябе — у Адамовіча яны, са зьдзіўленьнем гледзячы на зброю, бессэнсоўна гінуць на гэтай чужой для іх вайне, якую Адамовіч называе «крыжовым паходам дзяцей», перадаючы прывітаньне Вонэгуту. Адамовіч — крытык і дасьледчык беларускай літаратуры і, па шчырасьці, проста немагчыма ўявіць яго ў наш час на якімсьці тутэйшым тутбаі з псэўданавуковымі апраўданьнямі русыфікацыі і іншымі славеснымі экзэмамі, якія ён радасна дэманструе ўдзячнай аўдыторыі. Так што аргумэнт «беларус па крыві» даўно ўжо не працуе — ці мала хто па крыві. Тут усе па крыві, як казала адна цётка ў паліклініцы, з мачой — у 401-ы.
Пра ўяўную «небеларускасьць» і ў той самы час прыродную беларускасьць Адамовіча напісаў у свой час Сяргей Дубавец, які быў укладальнікам кнігі «Vixi», дзе апошнія творы Адамовіча выйшлі па-беларуску. Прапанаваўшы, між іншага, каб расейскамоўныя творы пісьменьніка выходзілі з пазнакай «Перевод с белорусского»:
«Можа быць, дзеля адпаведнасьці і зьберажэньня сапраўдных культурных скарбаў, трэба, каб такі радок зьявіўся і пад творамі Адамовіча. „Перевод с белорусского“. Гэта выглядала б як аднаўленьне гістарычнай справядлівасьці, выпраўленьне памылак, тым больш, пераклад гэтых трох аповесьцяў на беларускую мову не ўспрымаецца інакш як адваротны. Быццам Адамовіч і пісаў па-беларуску, пасьля пераклалі на расейскую, а пасьля — зноў на мову арыгіналу».
...Пішуць, у васьмідзясятых Адамовіч запусьціў ва ўжытак панятак «звышлітаратура» — і дагэтуль не зусім ясна, што ён меў на ўвазе. Чытаючы яго, можна хіба здагадвацца: звышлітаратура мусіла сказаць больш за літаратуру звычайную, заснаваную на звыклых прыёмах, звышлітаратура мусіла зрабіцца чымсьці большым за словы. Напазычаўшы зброі ў журналістыкі і кіно, яна мусіла ўзяць на сябе функцыю калі не Інстытуту праўды, то рэвалюцыйнага Канвэнту дакладна. І біць, біць, біць, абпальваць, тузаць, сыпаць соль на самыя балючыя раны, не даваць забыцца, не дараваць злу. Калі мастацкая выдумка аказваецца слабой — чалавек дасьць веры фактам, лічбам і сьведчаньням. Дакумэнтам — якія, калі іх няма, варта выдумаць.
Але звышлітаратура патрабуе звышчытача. І (вось тут і пачынаецца фантастыка) таму яна сама яго выхоўвае — каб потым штодня мучыць сэрца, дзерці памяць, абпальваць душу... і страшна нават сказаць, што яна робіць з такім атрафіраваным і сумнеўным органам, як сумленьне.
