Чытаць шмат каго зь беларускіх савецкіх паэтаў можна і з заплюшчанымі вачыма. Пагатоў, гэтыя паэты і самі былі б ня супраць, каб мы ветліва замружваліся там, дзе трэба. Такія правілы гульні. Прафэсійнаму сьляпому, якога так старанна выхоўвалі ў кожным беларускім чытачы нашыя акулісты ад літаратуры, зусім няцяжка заплюшчыць вочы на пэўныя вершы — было б жаданьне і трохі патрыятызму на рагавіцы. Можна, не адчуваючы дыскамфорту, праігнараваць узьнёслыя радкі пра леніна-сталіна, пра партыю і Маскву, можна не заўважаць чырвоны сьцяг, які рэгулярна ўсплывае ў беларускай літаратуры то плашчаніцаю, то гальштукам, то членскім білетам — непрамакальнымі рэчамі прыбітага да берагу за ста мэтраў адсюль тапельца. Можна прагарнуць з заплюшчанымі вачыма старонкі, дзе, быццам зь незакручанага крана, вечна будзе капаць замілаваная сьляза па вялікай расейскай мове, безь якой, як вядома, мы ўсе адразу ж памрэм у страшных пакутах, сутаргава хапаючы паветра высахлымі жабрамі. Можна. Бяда толькі ў тым, што калі вочы нарэшце адплюшчыць, ад паэта можа нічога і не застацца: кніжка скончылася. Аўтар, як высьвятляецца, пераважна з такіх вершаў і складаўся. Прыкладаў хапае — але чытацкія вочы ўсё адно мружацца; зь ветлівасьці, павагі ці проста ад страху перад люстэркам — пытаньне іншае.
На шчасьце, кнігі Максіма Танка можна разгортваць, не змушаючы сябе да гэткіх карысных практыкаваньняў, і сьмела ўчытвацца ў кожны радок. Бо нават калі прыбраць усё тое, што ён, шчыры камуніст, панапісваў пра леніна, партыю, сьцяг і Маскву (а гэтага хопіць на цэлую асобную кніжку), застанецца столькі сапраўднага і файнага, што і прафэсійны сьляпы міжволі празерыць. Танк — апраўданьне беларускай савецкай паэзіі, яе права так называцца. Філёзаф з партбілетам, думаньнік, наіўнасьць якога мяжуе з мудрасьцю, а местачковасьць часам дасягае маштабаў касмапалітызму — ці наадварот. Літаратар, разабрацца ў якім няпроста — а можа, і немагчыма.
Вільня, 1932 г. З асабістага фонду М. Танка ў БДАМЛМ
У прадмове да выпушчанага Саюзам застабільных пісьменьнікаў збору твораў Танка ёсьць цікавае спасыланьне на словы Ўладзімера Конана: маўляў, наш паэт Танк па ўзроўні не ніжэйшы за ляўрэатаў Нобэлеўскай прэміі, а за некаторых зь іх, можа, і вышэйшы. Тут чуваць хутчэй раздражнёнасьць Нобэлеўскім камітэтам, чым ацэнка Танка як паэта, але пагадзіцца зь ёй можна. Наогул жа, тая прадмова вытрыманая ў самых што ні ёсьць застабільных танах і больш нагадвае нейкі бясконцы прыпозьнены нэкралёг-панэгірык, напісаны паводле прынцыпу «пра нябожчыкаў або добра, або яшчэ лепш». Паводле яе, Танк быў «чалавек вялікага прыродна-гуманістычнага дару, незвычайнай зьместавай ёмістасьці і гарманічнасьці мастацкага таленту, рэдкай душэўна-псыхалягічнай арганізацыі, маральнай чысьціні і прыцягальнай сілы... гранічна сьціплы, сумленны, чулы, высакародны, дасьціпны, просты... таленавіты арганізатар нацыянальнага літаратурна-мастацкага працэсу... быў дзяржаўным чалавекам... рэдкі, унікальны чалавек, клапатлівы... жыў самымі сьветлымі думкамі і ідэямі, якімі можа жыць чалавек».
Прачытаўшы такое, нават неяк дзіўна становіцца, як ён наогул здолеў адысьці ў лепшы сьвет — пры гэткіх алімпійскіх перавагах над простымі сьмяротнымі; і чаму гэты дзяржаўны чалавек-анёл ня выставіў сьмерць за дзьверы свайго кабінэта, напісаўшы папярэдне на яе заяве кароткую рэзалюцыю: «Адмовіць»?
Мяркуючы па вершах Танка, сам ён такія панэгірыкі на свой адрас цярпець ня мог. Пачынаючы прыкладна з шасьцідзясятых гадоў, ён усё часьцей адгукаецца на бясконцыя паседжаньні і калектыўныя ўслаўленьні каго б ні было стомлена-іранічнымі радкамі.
«Учора, правёўшы 597-е пасяджэньне,
Абвяшчэньне я напісаў:
Мяняю сваю кватэру на Алімпе
На будан у лесе ці зямлянку...»
Максім Танк у час падарожжа па Эўропе. 1956 г. З асабістага фонду М. Танка ў БДАМЛМ
І пры гэтым ён прымае ўсеагульнае прызнаньне як належнае: нікуды не падзенешся, на Алімп ён мае поўнае права. Ён наогул паўстае ў тэкстах вельмі ўпэўненым у сабе і сваім дары. Ад яго дастаецца графаманам і наогул дурням ад літаратуры — і што б там ні казалі цяпер пра тое, што сам панятак «графаман» сваё аджыў, я ведаю, за што, і разумею Танка: за адсутнасьць уласнага голасу.
«Дзяржаўны быў чалавек»... А вось цяжка сказаць, на чыім ён быў бы цяпер баку: застабільным ці пятакалённым? Бо, як любы дзяржаўны чалавек, гатовы быў, калі трэба, атаясаміць радзіму зь дзяржавай. «Я не памылілася, скажа Радзіма, калісьці даверыўшы песьню яму» — піша ён сам пра сябе, паэт-даручэнец пры Радзіме па асабліва важных справах. Радзіма як найвышэйшы начальнік, загады якога выконваюцца безь пярэчаньняў. Такім Нобэлеўскую прэмію сапраўды не даюць, анархізму бракуе. Напэўна, у наш час яго абурала б подлая, безаглядная русыфікацыя, роўнай якой ня ведаў нават нават Савецкі Саюз эпохі росквіту Танка-паэта. Абурала б разбурэньне тых «шыбаў старых камяніц», пра якія ён пісаў некалі, што нават выціраць іх трэба асьцярожна — каб «ня сьцерці ценяў людзей, якія некалі ў тыя шыбы глядзелі». Незадоўга да сьмерці ён пісаў у адным зь вершаў, што баіцца зазіраць у геаграфічны атляс, каб не пабачыць там тэрыторыю з надпісам «Тут калісьці была Беларусь». Прадчуваў нешта. Цяпер нашая чарга баяцца геаграфіі ня менш, чым геапалітыкі.
І ўсё ж — перадусім паэт... Таго, хто гатовы зьдзіўляцца, Танк зьдзіўляе яшчэ ў юнацтве. Спачатку, ясная справа, сваім псэўданімам: трохі недарэчным і абсалютна незвычайным сярод жаласьлівых і бяскрыўдных, як кусьцікі на школьным стадыёне, імёнаў іншых жывых і мёртвых праграмных клясыкаў. Рэдкая, дарэчы, зьява: кароткі псэўданім Танка гучыць цяжка і грувастка. І ўжо затым — сваімі тэкстамі, якія з гэтым штучным псэўданімам ніяк не стасуюцца: Танк — паэт лірычны і задуменны, што б ні казаў пра тое, што ён уяўляе сябе громам і крыкам папярэджаньня. Паэт-наватар, які адшукаў для творчасьці тую форму, у якой ня цесна. Памятаю, як у васьмідзясятых нас зь сябрамі ўразіла тое, што на сьвеце ёсьць беларускія клясыкі, якія пішуць вэрлібрам. Узрушэньне! Пасьля бясконцых аднолькавых рымаванак Танкавы вольныя спробы гаварыць па-свойму гучалі так, як быццам у душным пакоі сярод аднастайнага мармытаньня пачуўся раптам нармальны, ясны чалавечы голас. Засталося разабраць, што ж ён гаворыць.
Задоўга да таго, як ён стаў начальнікам, вышэй за якога толькі Радзіма і ЦК, Танк ужо спрабаваў гаварыць па-свойму. Ёсьць адчуваньне, што рымы заўсёды яго скоўвалі, і па меры свайго разьвіцьця ён карыстаецца імі ўсё радзей і, здаецца, зьвяртаецца да іх у асноўным зь нейкіх афіцыйных нагодаў: каб не ўзьнікала сумневу ў яго палітычнай — і паэтычнай — ляяльнасьці. Гартаючы збор твораў, у пэўны момант заўважаеш: рымаванае, традыцыйнае ў Танка збольшага ўсё ж састарэла, а вось там, дзе ён пачуваўся вольным ад навязанай яму формы, Танк і цяпер чытаецца, і праз стагодзьдзе будзе — бо меў што сказаць.
На прыкладзе забытага цяпер верша «Жэтон» 1955 году добра відаць, як пакутліва шукаў ён свой лад мовы, свае інтанацыі. Ідэя і зьмест гэтага верша да 10-годзьдзя перамогі ня надта цікавыя — тут важныя толькі голас і кампазыцыя.
«Зь нержавеючага сплаву гэты быў жэтон адліты,
Нумар сем мільёнаў трыста сорак пяць.
Я знайшоў яго на полі, дзе шуміць, красуе жыта,
Дзе варожыя салдаты сном бясслаўным сьпяць».
Дужа някепска як на савецкага паэта, які піша да памятнай даты. Нержавеючы сплаў — і жыта. І з гэтага канфлікту матэрыі ўзьнікае рэчыва для верша. Але і гэта яшчэ ня ўсё: чатыры радкі, а як абачліва адразу расстаўленыя ўсе акцэнты — каб не заміналі потым вольнай рэфлексіі. Якім яшчэ сном могуць спаць варожыя салдаты — толькі бясслаўным. А далей кантраст раскрываецца, прыгожа і спакойна:
«Я яго зь пяску ачысьціў. Кім ты быў, забіты вораг?
Я хацеў бы знак твой родным адаслаць.
Ды ня знаю, як завешся, дзе сям’я і дзе твой горад,
Нумар сем мільёнаў трыста сорак пяць».
Выступ Максіма Танка на сустрэчы зь Міхасём Забэйдам-Суміцкім. Справа – Рыгор Шырма. Менск, травень 1963 г. З асабістага фонду М. Танка ў БДАМЛМ
Добра напісана. Шмат якія пазьнейшыя, знакамітыя вершы Танка будуць будавацца потым на падобных кантрастах. Думка, рух, лічбы нумару — як сымбаль калектыўнай ананімнасьці вайны і банальнасьці зла. «Горад» — «вораг»: адчуваецца, як працуе слых. Пазьней гэты самы верш знойдзе свой працяг у кароткім вэрлібры пад назваю «Trinke Blut» — пра тэўтонскі меч-крывасмок з такім надпісам. Там усё будзе выкшталцона і завершана, будзе ясная думка, апранутая ў пашыты дакладна па яе мерцы вобраз, і ня трэба будзе таропка вымучваць непатрэбныя рымы. Бо далей той «Жэтон» рассыпаецца ў пыл і паэзія ў ім зьнікае: невядома скуль зьяўляюцца нейкі генэрал фон Шпадэль, прозьвішча якога патрэбнае, каб няўклюдна зрымаваць зь ім «гадаў», і банда імпэрыялістаў, якая патаптала Танку ўсё жыта.
І ўсё ж важны крок да самога сябе зроблены. Чатырма гадамі пазьней Танк напіша, адчуваючы, што як ніколі блізкі да таго, каб знайсьці сваё:
«Даўно я перастаў баяцца
Непаслухмяных рыфм і слоў
І розных там заканадаўцаў
З вушамі, з норавам аслоў».
Гэта — яшчэ да канца не ўсьвядомлены аўтарам, але маніфэст. Пакуль яшчэ рымаваны. Абвяшчэньне прыходу новага Танка, які баіцца толькі аднаго: «Каб верш ня быў сьляпым, глухім... ». І каб жыцьцё верша не маўчала, як «мора на здымку фотарэпарцёра». Праз трыццаць гадоў Танк, нібы мімаходзь, заўважыць, што пайшоў правільнай дарогай.
«Калісьці хапала мне ямбаў, харэяў,
Адмераных, строгіх радкоў.
А зараз пішу ў рытме свайго арытмічнага сэрца».
Як высьвятляецца, у паэзіі арытмія — супрацьлегласьць анэміі. Танкавых вэрлібраў — адточаных амаль да дасканаласьці, напоўненых унутраным гудзеньнем, нібы ракавінкі, сьціснутых да такога стану, калі ў вершы не застаецца нават ніводнага лішняга гуку, ня кажучы ўжо пра лішняе слова — можна набраць сабе ў калекцыю столькі, што рызыкуеш не ўтрымаць усе іх у памяці.
«Ідзе сьляпец, асьцярожна
Пастуквае кавенькай,
Быццам баючыся,
Каб на яго стук
Зямля не адказала:
«Калі ласка...»
Максім Танк на Нарачы. Фота Міхася Лынькова. 1961 г. З асабістага фонду М. Танка ў БДАМЛМ
Гэта, як кажуць, найвышэйшы пілятаж. А такога ў Танка процьма — і гэта нячаста бывае, каб колькасьць не псавала якасьць. Вось жа, дзіўным чынам у дачыненьні да Танка гэтыя непаэтычныя словы «колькасьць» і «якасьць» гучаць неяк натуральна. Можа, таму, што паэт Танк любіў рэчы і ўводзіў іх у вершы спакойна, не баючыся зьмяшаць «нізкае» з «высокім». Бо нават адна прыватная кавенька можа размаўляць з цэлай зямлёй. Ня ведаю, які Танк быў чалавек, прадмовы звычайна хлусяць, але паэт ён дужа чалавечны. Дробныя клопаты чалавека не выклікаюць у яго агіды, проста чалавечая прырода такая. Празаічная страхоўка — ад няшчаснага каханьня. Звычайны каляндар — але з пазначаным у ім галоўным сьвятам: днём першага пацалунку Евы. Бусел прыходзіць на рынак у пошуках танных жабаў. Антычныя героі — у вёсцы Пількаўшчына. Робаты, футбол, лямпачкі... Тыгровыя шкуры Руставэлі ў камісійных магазінах. Кантрасты. Мадрыгал «на грудках і ножках Чыліты»...
Танк — цэлая чарада нетыповасьцяў. Пры ўсёй ягонай беларускасьці, уросласьці ў гэтую зямлю, сыстэма распазнаваньня «свой-чужы» для Танка не будавалася выключна на нацыянальным. Вершы сьведчаць, што Танк увесь сьвет лічыў сваім, набыткаў ягоных не цураўся — і карыстаўся напоўніцу з эўрапейскай і сусьветнай культуры, досыць вольна ў іх пачуваючыся. Па колькасьці прамых і прыхаваных алюзій ён, відаць, абсалютны чэмпіён у беларускай савецкай паэзіі. Ён, заварожаны фізыкамі лірык, бывае, заварочвае нават туды, дзе чытачу без даведніка ня даць рады. Хто здольны з ходу патлумачыць, што за «візіі Лінке» зьяўляюцца ў вершы пад падманліва-лянівай назваю «Здарэньне ў самалёце»? Лінкей маецца на ўвазе — ці нейкі немец? Трэба зірнуць у інтэрнэтах. Яго пазьнейшыя вершы стракацяць цытатамі — тут табе і любімая ім лаціна, і француская, і нямецкая, і італійская, і гішпанская, і грэцкая, і польская, і розныя «мовы народаў СССР», і нават кітайская — у адным з позьніх тэкстаў нявіннае беларускае слова «Ай!» выкрываецца паэтам як замаскаванае кітайскае «люблю». Танк з сымпатыяй піша пра Японію, падсьвядома адчуваючы блізкасьць сваёй паэтыкі да традыцыйнай японскай — і нічога дзіўнага няма ў тым, што пад канец жыцьця ён сам пачынае пісаць хоку, да гэтага ўсё і ішло...
Калі ты нікому не жадаеш гора, павінен радавацца, што і цябе забудуць — напісаў ён некалі. Такое трэба пісаць тушшу на шаўковых стужках і вешаць над дзьвярамі сваёй кватэры, побач з папяровым ліхтарыкам. Шкада, што беларусы ня маюць герагліфічнага пісьма. Бо з радасьцю ў іх таксама праблемы.
