Цяжка сказаць, ці жыве Пімен Панчанка дагэтуль у нашых сэрцах — пра гэта лепш спытацца ў літаратурных кардыёлягаў і іншых сярдзітых сарданапалаў, аматараў раздавіць прылюдна на траіх пляшачку непэнтэса. А вось у навушніках Панчанка дзе-нідзе сапраўды жыве і няблага пры гэтым пачуваецца. Адбылося гэта не ў апошнюю чаргу дзякуючы Лявону Вольскаму, які ня так даўно напісаў на словы Панчанкі песьню пад назвай «Мала сказаць: ненавіджу». «Біцца за праўду і выжыць, нібы салдат у баю!» — гучыць, як загад Вярхоўнага галоўнакамандуючага. Мала сказаць: ненавіджу савецкага паэта Панчанку, мала сказаць: прызнаю яго цудоўным вершатворцам, які быў шчыры нават у памылках. Ісьціна — нават не пасярэдзіне, яна недзе збоку, як сэрца. Там і паслухаем.
Пімен Панчанка. З фондаў БДАМЛМ
Вершы Панчанкі часта пакідаюць адчуваньне нелягічнасьці, а раз-пораз нават абсурднасьці. Таму іх прыемна чытаць пасьля строгай, як два плюс два і раз-два левай, фэльдфэбэльскай ваеннай паэзіі і суворай лірыкі. Гэтая нелягічнасьць — несьвядомая спроба паэта вырвацца за межы расьпісанай для яго партыйнай партытуры, гэты абсурд — вынік таго, што Панчанка, здаецца, ніколі ня мог выказацца да канца, заўсёды спыняўся ў сваіх тэкстах на паўдарозе, на паўслове, вымушаны быў паводзіцца і пісаць найперш абачліва, з аглядкай на цэнзуру, унутраную і зьнешнюю. Кожны ягоны тэкст — недапісаны, а значыць, і недачытаны. Адсюль — дзіўноты і пэўная крывізна яго на першы погляд роўнай і яснай паэзіі, дзе ўжо празь пяць хвілін адчуваеш сябе так, нібы трапіў у чарнавік.
***
Некаторыя вершы Панчанкі выклікаюць проста-ткі захапленьне выяўленымі ў іх фантасмагорыямі. Асабліва гэта тычыцца паэзіі Панчанкі пасьляваеннай пары. Бясспрэчным шэдэўрам тут выглядае ягоны верш «Дзяўчаты мыюць танк». Верш-загадка, верш-сюррэалістычная мроя.
«Дзяўчаты мыюць танк
Ля Дома афіцэраў...»
Яны мыюць, мыюць і пры гэтым:
«...Сьмяюцца без прычыны...»
Максім Танк і Пімен Панчанка. 1946 г. З фондаў БДАМЛМ
Калі ня памятаеце гэты верш, дык знайдзіце і перачытайце. Хаця б для таго, каб пераканацца, што ў вайны, можа, і не жаночае аблічча, але і мір — толькі ілюзія, дзяўчына на танку. Гэта вельмі дзіўны верш. Нягледзячы на сваю ўяўную простасьць, ён дасягае ў канцы эфэкту падману зроку. Здаецца, нічога незычайнага не апісваецца: ну, мыюць, ну, сьмяюцца... Але дзіва: толькі што яны сядзелі там, асядлаўшы доўгую рулю, са сваімі анучамі і вёдрамі — і вось ужо пуста, і няма ніякага танка, толькі сонца і пляц, і гучыць невядома адкуль русалчын нябачны сьмех. У свой час гэты немудрагелісты верш настолькі ўразіў мяне і знаёмых мне чытачоў Панчанкі, што і цяпер, шпацыруючы сонечнай летняй раніцай па цэнтры Менску і назіраючы, як жанчыны ва ўніформе скрабуць эўравокны нейкага офісу, міжволі мармычаш сабе пад нос: «Дзяўчаты мыюць банк ля Дома афіцэраў...» Гэты верш спарадзіў калісьці шмат пародый: «Дзяўчаты мыюць панка ля Дома афіцэраў...» (побач якраз была Панікоўка) — а іншыя ня надта прыстойныя.
Пімен Панчанка выступае на Дэкадзе беларускай літаратуры ў Маскве. Студзень-люты 1949 г. З фондаў БДАМЛМ
Чаму шмат якія вершы Панчанкі ствараюць такі нечаканы эфэкт? Бо ў раскрыцьці навязанай яму ня надта цікавай тэмы паэт знайшоў сапраўды арыгінальны вобраз — але паасьцярожнічаў пайсьці за ім, аддацца яму, як дзяўчына танку, да канца, даастачы, пасьпяшаўся паставіць кропку, каб лішняга барані божа не напісаць. У выніку — нармальны, ідэйна вытрыманы верш зь цікавай задумай ператварыўся ў гарадзкую фантасмагорыю. Прыкладаў такіх мэтамарфозаў у творчасьці Панчанкі можна знайсьці нямала. «Парк абгладаны здаецца галодным» — піша ён у іншым вершы, у чарговы раз пеючы песьню абсурду: ствараючы сюррэалістычны вобраз парку, які сам сябе зьеў. У такім любімым літаратурнымі камісіёншчыкамі вершы «Коні» ўсё адбываецца наадварот — але эфэкт той самы. Пачатак гэтага верша эпічны: бытавая скарагаворка. «Дзівіліся мы і дзівіліся фрыцы...» Маўляў, «а быў у мяне яшчэ і такі случай». І потым нечакана: пра нейкіх амаль апакаліптычных коней сымбалісцкіх колераў. Карціна аказваецца большай за падрыхтаваную ёй раму — і пачатак верша пасьля прачытаньня ўспрымаецца як недарэчнасьць. А аўтар ставіць кропку — знак недаўменьня.
***
Прадстаўнікі Беларусі на ІІ зьезьдзе Саюзу пісьменьнікаў СССР. Зьлева направа: Міхась Лынькоў, Максім Танк, Іван Грамовіч, Пімен Панчанка. Масква, 1954 г. З фондаў БДАМЛМ
Зрэшты, пра вайну Панчанка мог пісаць усё, што заўгодна — ён прайшоў яе да канца, прычым у дзьвюх іпастасях: і змагаючыся супраць захопнікаў, і сам паспрабаваўшы сябе ў ролі акупанта. У Іране, куды Саветы ўвялі свае дывізіі (задоўга да Афганістану — у нас ня любяць пра гэта згадваць), Панчанка апынуўся ў клясычнай ролі «паэта на чужыне» і напісаў адну з самых лепшых сваіх кніг, «Іранскі дзёньнік». Такі сабе Артур Гордан Пімен, «закінуты ветрам прыгод за трыдзевяць зямель». Яму рэжа вочы, яго зачароўвае неверагодная навакольная экзотыка. Як і ягоным папярэднікам (якім-небудзь ангельцам у якой-небудзь Індыі), Панчанку спачатку здаецца, што ён трапіў у казку. Яго натхняе падманлівая ўсходняя паслужлівасьць «тубыльцаў»: «Нібыта я савецкі нейкі шах...» Шах адразу ж сядае пісаць. «Нават мясцовыя танныя грошы з малюнкамі гор, вадаспадаў, ільвоў,» — зьдзіўляецца ён і, як і кожны акупант, займаецца самаўнушэньнем: «Я не заваёўнік, а жаданы друг...» Зрэшты, як і кожнаму акупанту, усходняя стракатасьць яму хутка надакучвае. Расчараваньне не прымушае сябе чакаць: «Іран! Ты ўвесь сьлязьмі заліты, агорнут у рызьзё, ня ў шоўк». Казка скончылася, пара дадому. Адразу па прыезьдзе ў Менск пішацца верш пра звонкае «дзе» і густое «чаго» — непрыхаваная фізiялягічная радасьць стомленага ад рознай пэрсыдзкай тарабаршчыны вуха.
***
Максім Танк, Пімен Панчанка, Піліп Пестрак на ІІ зьезьдзе Саюзу пісьменьнікаў СССР. Масква, 1954 г. З фондаў БДАМЛМ
Адзін з хрэстаматыйных вершаў Панчанкі, «Родная мова», які амаль паўстагодзьдзя расхвальваецца як узор патрыятычнай лірыкі, заўсёды бянтэжыў мяне схаванай у ім сэнсавай пасткай. «Кажуць, мова мая аджывае век свой ціхі, ёй зьнікнуць пара. Для мяне ж яна вечна жывая» — пад гэтым гатовы падпісацца. Трэба-хлеба, лістапад-сьнегапад. Але што там далей?
«Толькі месяцаў назвы пакіньце», умольвае паэт. І што, гэта ўсё? Астатняе можна забіраць? Зь верша вынікае, што так — насуперак аўтарскай задуме.
Гэта страшны, трагічны (тым і каштоўны) тэкст, пазбаўлены ўсялякага прыпісанага яму грамадзянскага патасу. Ён міжволі чытаецца як прыніжаная просьба, ніжайшае прашэніе ўжо амаль зьнішчанага народу да каляніяльнай адміністрацыі: дазволіць хаця б у межах гета карыстацца ўласным календаром; і адначасна як прыватная трагедыя, да якой нікому няма справы. Кажуць, цэнзура выкрасьліла канцоўку гэтага верша, пра тое, што «на вуліцы цёмна»... Мы паўсюль ліхтароў панаставілі, а яму, бач ты, цёмна... «Пакіньце мне мову, пакіньце жыцьцё мне» — кажа ў фінале верша аўтар, за якім зачыняецца брама, і голасу народу тут ужо не чуваць, гэта голас адзінокага ў пустэльні, які ці то плача, ці то пяе, не разьбярэш, ды ў Беларусі гэта значыць тое самае.
Іван Шамякін, Кандрат Крапіва, Максім Танк, Пімен Панчанка, Міхась Лынькоў. 1969 г. З фондаў БДАМЛМ
Панчанка — увогуле адзін з тых, хто ніколі не стамляўся нагадваць нямым пра мову, і тут яго заслугі бясспрэчныя. Назаўжды застанецца загадкай: як беларускія савецкія літаратары, верна служачы той уладзе, якая мову мэтанакіравана вынішчала, прысьвячалі гэтай мове процьму вершаў і тым самым неяк трымалі яе на плаву. Што тут было: страх страціць галоўны сродак вытворчасьці, безь якога зьнікнуць пасады, наклады і ганарары (заняць у іншай літаратуры месцы, якія яны займалі ў беларускай, было б вох як няпроста) — ці шчыры боль? Напэўна, у выпадку Панчанкі ўсё ж другое. Нават калі мова раптам пайшла на папраўку — Панчанка адгукнуўся вершам «А мову ледзь не затапталі» пра хамаў, якія «сьцьвярджаюць: руская культурней і прагрэсіўней, нашу прэч!» Панчанка сышоў, хамы, на жаль, засталіся. Іншыя хамы смажаную бульбу называюць чыпсамі (пазабіваў бы) — і ім дастаецца ад паэта на арэхі. Мяшаць першых і другіх — абсурдна, але, як кажуць, «іскусство поэзіі требует слов»... Мова — галоўны герой шмат якіх Панчанкавых вершаў, сапраўдны прадмет культу, паэт не стамляецца адшукваць для яе ўсё новыя і новыя эпітэты, часам забываючыся на меру. Чытаць пра ільняна-жытнёвую баравую мову страшнавата — чаго добрага прарасьцеш, пусьціш сок, зазелянееш. А потым цябе затопчуць. Такі лёс расьлінаў.
Іван Грамовіч, Пімен Панчанка, Павал Кавалёў, Кастусь Кірэенка сярод удзельнікаў V зьезду пісьменьнікаў СССР. Масква, Георгіеўскі зал Крамля, 2 ліпеня 1971 г. Фрагмэнт здымка. З фондаў БДАМЛМ
Сам паэт, праўда, у гэтым асаблівай бяды ня бачыў. У расьлінным сьвеце ён знаходзіў нейкую найвышэйшую справядлівасьць — і ў замаскаваным пад вэрлібр вершы «Раўнапраўе дрэў» патлумачыў, што значна больш ганебна «разьбіцца на раўнадушнай машыне», а дрэвы — яны мудрэйшыя за нас, вечных гоншчыкаў. Якім падабаюцца толькі слупы на пустых бальшаках — ды часам кактусы.
***
«Тут кепскія вершы пісаць не дазволена» — іранічна піша ён пра Менск (вось дзе запавет, да якога ня грэх прыслухацца). Наогул, быў не пазбаўлены пачуцьця гумару, адчуваў іронію — шкада, рэдка пускаў яе ў свае тэксты. Адчуваў веліч сваёй місіі. «Што ў Пімене табе маім,» — любіў прымаўляць франтавы таварыш Панчанкі Міхаіл Сьвятлоў, «Вось піменна», — адгукаўся Панчанка. Такую б дасьціпнасьць ды ў вершы... Шмат у якіх «някепскіх» вершах Панчанкі натыкаешся на файныя радкі, якія выдаюць у аўтары сапраўднага паэта. «Адбіта сэмафорава рука, вакзал пусты, як чэрап мерцьвяка», «Першы раз на маім мінамёце мірна сьвецяцца тры дажджынкі», «Каштанаў факельнае шэсьце ёй закружыла галаву» — стварыўшы такую прыгажосьць, аўтар як чалавек ваенны палохаецца і сам дэканструюе яе рознымі выдадзенымі яму пад росьпіс ідэямі. «Злосна сказаў: «Уставай, пяхота!» — гэты знакаміты верш напісаны (і недапісаны) па-майстэрску, у ім, адмаўляючыся ад суб’екту (які і зьяўляючыся граматычнай катэгорыяй патрабуе сабе асабістых узнагародаў), аўтар здолеў сказаць усё і пра ўсіх. Да таго ж ён вельмі музычны, гэты тэкст — і гэта тая музыка, якую ня слухаюць у навушніках. Але абсурд, як хвароба, мае ўласьцівасьць прагрэсаваць. Як Велімір Хлебнікаў, які запісваў усіх ахвочых у старшыні зямное кулі, у пэўны момант Панчанка абвяшчае найвялікшымі асобамі Беларусі Каліноўскага, Купалу і Машэрава. Вось гэта — гэта шчыра або з разьлікам? Ня тое і не другое, гэта — іншы від абсурду, сумны і нецікавы. Куды падзеліся вясёлыя ундыны на танку?..
***
Пімен Панчанка. З фондаў БДАМЛМ
Пазьней у ягоных вершах зьявіцца адмысловае філязофскае прыплюскваньне. Іншымі словамі, паэт пачне чытаць нам маралі. Ня ведаю, наколькі гэта можа быць цікавым: маралі, замяшаныя на непазьбежным абсурдзе. «Той дзень прапаў і страчаны навекі, калі ты не зрабіў таго, што змог...» — гучыць пагрозьліва-дыдактычна, так і бачыш прывід палкі, якая высоўваецца з-за гэтых рыпучых радкоў. Яны чымсьці падобныя да закліку прыбіраць за сабой у сталоўцы пустыя падносы. Я ня веру ў філязофскую лірыку — лірай ня думаюць, на ёй граюць...
Затое няшмат знойдзецца ў беларускай паэзіі асобаў, якія змаглі так асэнсаваць пройдзены шлях і так пакаяцца, як Панчанка. Тыя ўласьцівыя Вялікаму савецкаму дому «невялікія грахі камунальнай гаспадаркі», пра якія ён бесклапотна пісаў у пяцідзясятыя, празь дзесяцігоддзі дарастаюць-такі да сапраўдных чалавечых маштабаў:
«Грахі мае, бясконцыя грахі».
«Я рос бяздумным, як усе», — прызнаецца ён пад канец жыцьця. — «Я цэрквы закрываў, я абразы паліў». Гэта «Паэма сораму і гневу» — тая, свой варыянт якой мусіў бы напісаць кожны савецкі пісьменьнік. Дый што там савецкі: наогул, кожны пісьменьнік, які ставіў кропкі ня там, дзе марыў. «Я хацеў нашчадкі, вас праклясьці...» — зьвярнуўся неяк Панчанка да свайго будучага чытача. Далібог, лепш бы пракляў — у імя завершанасьці.
