«Шчасьце ня мае сваёй асобнай меркі для ўсіх людзей на сьвеце, але кожны мае сваю асобную мерку да шчасьця і свой асобны погляд на самое шчасьце».
Тое самае і зь няшчасьцем. Джэнтльмэна, які сказаў гэта, звалі Zmitrock Biadula. Што вы скажаце, Ўотсан? Паспрабуйце апісаць яго.
Ну, прамоўлена досыць строга і павучальна. Магчыма, нават басам, у доўгую сівую бараду. Магчыма, нават напісана на першай старонцы якога-небудзь фаліянту пад назвай «1000 і адзін спосаб баданьня з дубам». Так і бачыш перад сабой узьняты палец, які пакалыхваецца з боку ў бок, нагадваючы пра сваю адвечную спародненасьць з палкай, паленам і палкавым сьцягам. Росту аўтар высокага, а пастава велічная, як у пастара. Глыбокая маршчына на лбе зацягвае ў сябе, як Мальстрэм. «Шчасьце ня мае сваёй асобнай меркі... Але кожны мае...» Так магла б пачынацца «Anna Karenin» або набокаўская «Ада». Суворы аўтар. Я ня надта ведаю беларускую клясыку, але — угадаў?
На шчасьце, не. Варта ўзяць у рукі Бядулевы творы, як салідны пастар зьнікае, а на ягоным месцы зьяўляецца той, хто і напісаў «Пяць лыжак заціркі», адкуль узятая цытата. Таўстагубы, кучаравы чалавек з вачыма вясёлымі і трохі наіўнымі. Бяда — але і дуля. Такія людзі доўга не старэюць, а потым раз — і раптам паміраюць, выклікаючы зьдзіўленьне: ранавата нешта. Такіх лёгка пакрыўдзіць і складана зразумець. Неяк нават няёмка красьці ў такіх зацірку, чытаючы іх замест вячэры. Ён не Прарок, ён — Зьмітрок. У маім успрыманьні Бядуля застанецца дарослым, які захаваў у сабе дзіцячае ўспрыманьне сьвету, і як на мяне — гэта несумненны плюс. Дзеці такім давяраюць. І чытачы таксама. Дык пачнем: за маму, за тату, за беларускую літаратуру.
Такім чынам, лыжка першая. За шэдэўр.
«Недаўляўраваным» назваў неяк Бядулю адзін з чытачоў майго блогу. І я пагаджуся. Ляўры дасталіся збольшага іншым, хаця ў майстэрстве Бядуля ім не саступаў. Магчыма, яму не хапіла нахабства, чыста дарослага ўменьня плесьці інтрыгі. Таму яго так любяць згадваць праз коску, майго Бядулю. Усё ж Ордэн Працоўнага Чырвонага Сьцяга — ня Сталінская прэмія.
Маё любімае Бядулева апавяданьне — «Тры крыжыкі». Напісанае яно, відавочна, у адносна вэгетарыянскія дваццатыя гады. Бядняк Янка Гарбач — непісьменны, замест подпісу ён ставіць тры крыжыкі. Але тое, што для іншага селяніна — звычайная і даволі непрыемная працэдура, для Янкі набывае свой асаблівы сэнс. Свае крыжыкі ён здолеў палюбіць, бо ўбачыў у іх нешта асабістае, прыватнае, змог зрабіць іх часткай сваёй патаемнай мовы. «Тры палачкі ўздоўж, тры ўпоперак складалі ўсю ягоную пісьменнасьць і навуку» — але гэта ня проста росьпіс, гэта знакі яго быцьця як асобы: «кожны раз крыжыкі выходзілі ў яго па-іншаму, у залежнасьці ад яго настрою», палачкі бывалі таўсьцейшыя і даўжэйшыя і потым «нагадвалі яму, у якіх варунках ён іх пісаў, што думаў, быў пры гэтым вясёлы ці смутны». Такі талент выдае ў Янку Гарбачу чалавека чулага і таленавітага — ня кожны навучыцца так адчуваць знакі, першаснае прызначэньне якіх настолькі ўтылітарнае. Ён так любіць свае крыжыкі, што часам, забыўшыся, нават малюе іх пальцам у паветры. «Кінь свой магільнік!» — кажа яму саўгасны настаўнік. «Які магільнік?» — не разумее Янка, ня ў сілах паверыць, што нехта так абражае яго крыжыкі. Адмаўленьне ад іх — працэс балючы, Янка адчувае, што здраджвае чамусьці важнаму — не для іншых, для сябе. Але яго пераконваюць вучыцца грамаце.
На гэтым апавяданьне канчаецца — невялікае, выкшталцонае і трохі жудкае, псыхалягічны эцюд на тэму знакавых сыстэмаў. Такога дзіўнага «мужыка» ў беларускай літаратуры яшчэ не было. На першы погляд тут лёгка прачытваецца сацыяльны падтэкст: вучыцца, вучыцца, вучыцца і яшчэ раз вучыцца, вучэньне — сьвятло, а цьма — Шадэрло дэ Лакло. Але гэта ілюзія. Бядуля апісвае чалавека, якому хочуць падмяніць мову, талент якога будзе нівэляваны граматай. Бо там, дзе тры крыжыкі давалі Гарбачу так шмат грунту для рэфлексій, хай і ўбогіх, паўстануць іншыя крыжыкі — якія складуцца ў чужыя словы з чужым сэнсам, гледзячы на якія ён больш не прыгадае сябе, бо новыя крыжыкі, альфабэт — у гэтым выпадку інструмэнт прымусу, забыцьця і зьліцьця. Магчыма, гадоў празь дзесяць Гарбач нават сам стане пісьменьнікам — беларускім савецкім, які пачне разьмяшчаць новыя крыжыкі ў такім парадку, каб гэта нагадвала ўладзе пра ягоную, Гарбача, свойскасьць і адданасьць. Але свае ўласныя знакі, герогліфы свайго быцьця ён незваротна страціць. Крыжыкі стануць безаблічныя, мэханізаваныя, залежныя толькі ад капрызаў друкаркі.
Лыжка другая. За пропуск у інтэрнат савецкай літаратуры. У той адмыты з хлёркай ад крыві і ванітаў рай, дзе прарэджаныя савецкія пісьменьнікі мірна пасьвяцца, раз-пораз апасьліва пазіраючы на браму: пастух грукае ці ўжо рэзаць прыйшлі? І пачынаюць удвая хутчэй жаваць сацрэалістычную траўку.
Такі мандат Бядуля, безумоўна, меў ужо ў дваццатыя. «А далей што будзе, час сьляпы ня скажа»... Здаецца, ён нават і не спрабаваў у трыццатыя неяк супрацьпаставіць сябе сыстэме, але ж і такога перараджэньня, як ад Купалы, ад яго не патрабавалася — розныя вагавыя катэгорыі. Пропуск Бядулі ў сонм жывых і бясьпечных літаратараў выглядае паныла і пры гэтым неяк страката-буфанадна, як плякат пра леташні цыркавы паказ на афішнай тумбе. Тут нават магілы цяжка адрозьніць ад пясочніц. «Дайце дарогу зьмене чырвонай... богу старому рые магілу наш камсамол!» Барацьба за падпісны каталёг. І наогул, бяз панікі, бога проста мяняюць, як колы міжнароднага цягніка ў Берасьці. Паўтары гадзіны — і паедзем далей. Іншы верш чымсьці нагадвае «Горста Вэсэля», што нядзіўна пры такім падабенстве дзьвюх дыктатураў: «Ідзем, ідзем мільённым крокам, мы ведаем куды... раз-два, раз-два, чырвоны сьцяг вышэй!»
Чырвонаармейцы вельмі хутка зьяўляюцца ў ягонай творчасьці. Часьцей за ўсё яны на працягу ўсяго тэксту быццам бы сядзяць у засадзе і прыходзяць на апошніх старонках менавіта ў той момант, калі кантрабандыст ці які іншы вораг рыхтуюцца ўцячы ў сьнежныя далі. Размова ў чырвонаармейцаў кароткая, яны ці забіваюць, ці вядуць забіваць, гэта іх асноўны занятак і шмат крыжыкаў яго апісаньне не патрабуе.
«Бавэлчык атрымаў па заслугах», — спакойна сказаў дзед і закурыў люльку" («На балоце»).
Так па-рознаму адбівалася на літаратарах тае пары неабходнасьць выпісваць новыя крыжыкі: нехта графаманіў, нехта пісаў на замову і паралельна сваё, нехта ўсё рабіў з наіўнай усьмешкай — чым дурней, тым лепш. Бядуля, які і раней пісаў для дзяцей, знайшоў нейкае выратаваньне ў дзіцячай літаратуры і пасьпеў зрабіць перад сьмерцю тое, за што ня сорамна — у 1940-м выйшла ягоная казка «Сярэбраная табакерка». Гісторыя зайца-ня зайца, дзеда-ня дзеда, а нейкага Дзіда-дзеда, які злавіў у сваю табакерку саму Сьмерць, нагадала апошняй пра яе абавязкі — праз год Бядуля памёр ва Ўральску, у эвакуацыі.
Як паэт ні раньні, ні старэйшы Бядуля ня надта арыгінальны і калі чым і запамінаецца, дык гэта сваёй любоўю да мора — не да Менскага. Няшмат было ў Беларусі пачатку ХХ стагодзьдзя паэтаў, якія б зь Міцкевічавым захапленьнем і валошынскім пляжным віскатам апісвалі, як «ходзіць, бродзіць сівы лямант, у карак б’е за валам вал» і ў якіх сябра «Мамэт-Алі» «цьвёрда трымае руль». Нездарма, пішучы па-расейску і на іўрыце, прызнаньня Бядуля не заслужыў. А вось Беларусі паэты былі патрэбныя, так бы мовіць, на пэрспэктыву. І, мяркую, шмат хто зьдзівіўся, калі з падтрыманага «Нашай ніваю» другараднага паэта-эпігона вырас раптам сапраўдны празаік.
Вокладка кнігі З.Бядулі “Жыды на Беларусі”
Дык — лыжка трэцяя. За Мястэчка. Дзе ён навучыўся пісаць прозу, ды яшчэ па-беларуску? Не ў рэдакцыі ж «Нашай нівы». У хедэры і ешыбоце, пішучы лісты ў Амэрыку для сумных жанчын і працуючы на лесанарыхтоўках, у Менску і Вільні, у вёсках і мястэчках — найперш сваім родным Пасадцы, сьвет якога Бядуля праз гады здолеў ажывіць і насяліць самымі калярытнымі пэрсанажамі. Мястэчка... Гэта дзіўны, даўно страчаны намі сьвет, беларуска-габрэйскі, таму так арганічна выглядае ягонае апісаньне па-беларуску, хаця ён поўны кабалістаў, талмудыстаў, карчмарак, канфліктаў і звычаяў, якія ўжо не зразумець сучаснаму чытачу, якому часам здаецца, што ў літаратуры няма нацыянальнасьці. Ножыкі і пісталеты Бядулевага дзяцінства бліснулі б, стрэлілі ў кожным разе — але ці даляцелі б да нас гэтыя стукі, ляскат і стрэлы, калі б не яўрэйска-беларускае мястэчка, якое надало ім такую магутную інэрцыю? «Абход Мястэчка» — выдатная падарожная кніга па гэтым страчаным сьвеце, дзе боль перамагаецца фаталізмам, неразуменьне — блізкасьцю, дзе кожны — пісьменны, дзе ўсё судакранаецца адно з адным, дзе палаюць жарсьці, але нянавісьці не было і ўжо ніколі ня будзе, бо і самога Мястэчка даўно няма.
Здаецца, што зрабіўшыся багаборцам, як і ўсе пісьменьнікі, адпрэчыўшы нацыянальныя забабоны і старыя традыцыі («Творы Пушкіна, Лермантава, Гогаля і Някрасава выцесьнілі бессэнсоўны талмуд зь яго мёртвай філязофіяй...»), «чырвоны» Бядуля ўсё ж стаў — мімаволі — тым, кім хацелі яго бачыць бацькі: пабожным яўрэем. Тое, што ў хрысьціянаў называецца «несьці свой крыж». Або гуляць у крыжыкі-нулікі? У кожным апавяданьні Бядулі гучыць то тонкая, то даволі гучная нота рэлігійнай дыдактыкі, у кожнай гісторыі, як злодзей Ліканор у полі, хаваецца прыпавесьць. Той кабаліст Борух, які вучыў падлеткаў розуму з дапамогай правераных пэдагагічных сродкаў (але Бядулю чамусьці ня біў), усё ж здолеў перадаць юнаму Самуілу Плаўніку асноўную веду:
«Бог даў чалавеку дабро і праўду, а чорт — зло і фальш, і вось у гэтым вечным змаганьні дабра і зла, праўды і фальшу праходзіць чалавечае жыцьцё, нібы праносіцца ў акіяне вечнасьці дробны чаўнок...»
А яшчэ апавядальнік Бядуля — майстар бытавой жудасьці. «Ашчасьлівіла», «Малыя дрывасекі», «Гармонік плакаў» і іншыя кароткія апавяданьні страшныя ня столькі апісанай там сацыяльнай несправядлівасьцю, колькі падрабязнасьцямі кшталту іголкі ў руцэ Магды. Падрабязнасьці, дробязі... Мастацтвам назіраць і чуць, а потым правільна расстаўляць словы Бядуля сапраўды валодаў, а я вылавіў прыклады — для сваёй калекцыі:
«Само неба там мела колер мутнага бяльмінага вока сьляпога жабрака...»
«Кацярынінскія прысады, абрызганыя сівой шэраньню, стаялі абапал тракту, як мармуровыя багіні...»
Камары: «здавалася, што не яны гудуць, а нецярплівы дзяцюк прабуе ціха, каб нікога не пабудзіць, толькі сёньня купленую гітару...»
Толькі сёньня купленую. От што значыць нюхаць з добрай табакеркі! Тры словы робяць тэкст бліжэйшым і задаюць інтанацыю. Гэта здаецца лішнім — але толькі на першы погляд і толькі таму, хто сьпяшаецца.
Вялікія караблі рэвалюцыі, нагружаныя рабамі і падробным золатам, Бядулю даволі хутка расчароўваюць, і ён вяртаецца туды, адкуль ступіў на бераг літаратуры — да «дробных чаўнакоў». Філязофія, выказаная ў «Пяці лыжках заціркі» — гэта філязофія адноснасьці шчасьця, для рамантыкаў ужо ня надта прымальная. З таго, што я чытаў, вельмі добра відаць, як Бядуля, адыходзячы ад рамантызму, пазычанага збольшага ў расейцаў (а імі ад немцаў), паступова становіцца тым, што называецца непрыстойным словам «рэаліст». Нібы сьпісаныя з герояў Гаўфа і братоў Грым Анупрэй, Ігналя і іншыя саступаюць месца героям з мазгамі, калькулятарам і без асаблівых сантымэнтаў. Вясну дадумайце самі — прыкладна так пачынае Бядуля сваю аповесьць «Салавей». Зрэшты, пераварот робіць такімі ўсіх, ня толькі пісьменьнікаў. Ня меншы рэаліст — адзін з адмоўных герояў Бядулі кантрабандыст Воўк, які выказвае пагарду апавядальніку з-за ягонага ідэалізму і дзеліцца такімі нечуванымі падрабязнасьцямі: «Дзяўчатам у гасьцініцах плаціў па сто, па дзьвесьце рублёў золатам за ноч... У Вільні дзьве камяніцы, тут вялікі паравы млын, у Менску магазін і думаю ладзіць фабрыку ў Маскве...» І ўсё гэта — на зачараваных гонях беларуска-польскай мяжы.
Лыжка чацьвертая. За раман. Магчыма, менавіта з таго Ваўка і вырас потым раман «Язэп Крушынскі» і яго герой, гэты беларускі Астап Бэндэр. Цікавае прызнаньне Ф. Гінтаўта наконт гэтае кнігі: раман прынялі неадназначна, «...выказвалі крыўду пра тое, што ў вобразе знатнага паэта Антона Цярэшкі Бядуля зьняславіў кагосьці з нашых пісьменьнікаў, ледзь не Купалу...» Раман, за які потым Бядулю літаральна цкавалі, пісаўся ў той самы час, што і эпапея Вялікага камбінатара. Што б там ні было, Бэндэра і Крушынскага аб’ядноўвае хаця б тое, што абодва яны — надзвычай сымпатычныя людзі, апошнія жывыя сярод Таварыства мёртвых пэрсанажаў.
Раман Бядуля хацеў напісаць даўно. Сярод ягонай творчай спадчыны, недзе паміж засохлых сваіх і запыленых чужакоў, ёсьць нават раньні артыкул пад назваю «Чаму яшчэ няма беларускага раману?» Галоўных прычын дзьве, лічыць Бядуля: вінаватыя «ліхарадачныя, пасьпешлівыя і ня ўсюды ўдачныя» пісьменьнікі («напісаў верш — дый годзе») і крытыкі («толькі ганяць ці толькі хваляць»). Наконт першых цяжка не пагадзіцца зь Бядулем, уся літаратура тых гадоў пакідае адчуваньне пасьпешлівасьці, нібы нехта спальвае паперы, калі ў дзьверы ўжо грукаюць — тое, што засталося, і стала прыгожым пісьменствам. Наконт другіх ня ведаю: цяжка, напэўна, пісаць пра тое, што не пасьпелі спаліць. У пісьменьнікаў не было часу. А калі час зьяўляўся — адразу ўзьнікалі і Гарэцкі, і Колас, і Гарун, і вось, Бядуля.
«Рукапісы нашых пісьменьнікаў валяюцца кучамі і часта зьнікаюць» — пісаў з трывогай Бядуля ў іншым сваім артыкуле, «Беларускі рух і беларускія літаратары». Такой бяды, абы на месцы рукапісаў не апыналіся іхныя аўтары. Калі б і гэты тэкст быў артыкулам, тут абавязкова трэба было напісаць, у духу старой добрай традыцыі: «Творчая спадчына З. Б. вялікая і разнастайная. На жаль, памер газэтнай плошчы не дазваляе нам... » і г. д. Што мусіць стаць кнігамі і зьнікнуць у бібліятэках, а што асуджана валяцца кучамі — адзінае пытаньне, якому ня дасьць рады нават чырвонаармеец. Пагатоў час на тое, каб падумаць, ёсьць і ў дзьверы ніхто ня грукае. Можна нават не сьпяшаючыся паднесьці да рота пятую лыжку.
Але досыць на сёньня, чытачу. Пятая лыжка будзе за цябе.
