Больш за 13 гадоў Фёдар Клімчук працаваў над перакладам Новага Запавету на заходнепалескі дыялект. Выдаў яго накладам 200 асобнікаў, распаўсюджвае сярод знаёмых. Цяпер Фёдару Клімчуку 82 гады.
У інтэрвію Свабодзе ён расказвае, на якой мове размаўлялі ў Менску 1950-х гадоў і як на ягоны пераклад адрэагавалі вернікі РПЦ.
«У дзяцінстве здавалася, што ва ўсім сьвеце гавораць так, як мы»
«Я ў вёсцы Сіманавічы нарадзіўся, у 1935 годзе. Драгічынскі раён, Брэсцкая вобласьць. У дзяцінстве мне здавалася, што ва ўсім сьвеце гавораць так, як мы. Там у нас у вёсках па-рознаму. У адных гаворка амаль не адрозьніваецца, у іншых ёсьць свае асаблівасьці. Вядома, што ведалі, хто дзе як гаворыць. Свае асаблівасьці былі, але каб мы гэта лічылі дыялектам, то не. Ніхто ня ведаў тады, што гэта такое — дыялект.
На чатырох мовах мяне навучылі чытаць бацькі. Не гаварыць, а чытаць
На чатырох мовах мяне навучылі чытаць бацькі. Не гаварыць, а чытаць. Яшчэ да таго, як я пайшоў у школу. Гэта былі руская, беларуская, украінская і польская. Гаварыць на ўсіх гэтых мовах я, вядома, ня мог. А вось чытаць — так. Бацькі думалі, што яны мне могуць спатрэбіцца. У нас жа тут усе гэтыя мовы сутыкаюцца. Таму вось так. Па-польску ў мяне была кніга „Прырода“, яе сястра стрыечная падаравала. Школьны падручнік. Руская кніга — „Буквар“ у мяне быў. Беларуская — „Чырвоныя зорачкі“. Таксама падручнік. Для другой клясы, відаць. Украінская была такая кніжачка „Пятрусь-шкода“. Пра паход запароскіх казакоў, такая тоненькая кніжачка.
У школу я пайшоў яшчэ пры немцах, нас па-ўкраінску вучылі. Потым быў год бяз школы. А потым, ну што — я ўжо ведаў мовы, адрозьніваў іх. Бацька мне задачнік купіў па-беларуску. Але цяжэй за іншыя мне польская давалася. Я яе прызабыўся, а ў шостай клясе, каб лепш ведаць, зноў пачаў чытаць па-польску. Дагэтуль памятаю, што гаварыў: «Зьвёнзэк соцыялістычных рэспублік рад». А трэба было — «радзецкіх». Бацька папраўляў мяне.
Зь пятай па адзінаццатую клясу я вучыўся ў Драгічыне. Там ужо мы па-руску маглі размаўляць. Ну як па-руску... Брэсцкі варыянт рускай мовы. Памятаю, неяк быў на канфэрэнцыі ў Зьвянігарадзе, дык там адмыслова выходзіў паслухаць, як мясцовыя па-руску гавораць. А на Берасьцейшчыне якая руская... Яна тут бедная.
Раней дыялекты забіваліся. Па радыё, па тэлебачаньні казалі, што дыялекты — гэта брыдка
Раней дыялекты забіваліся. Па радыё, па тэлебачаньні казалі, што дыялекты — гэта брыдка. Убівалася такое ў галаву. У школе таксама. Сваю гаворку толькі старэйшыя людзі цанілі. Яны былі ў захапленьні. А мяне падштурхнуў да свайго дыялекту выпадак у дзявятай клясе. Нам расказвалі пра рускія быліны. І мяне тады стукнула — а чым горшыя нашы вясельныя песьні? Само па сабе яно неяк прыйшло. Настаўнікам я нічога не сказаў, але ў сваёй галаве засталося. Такую выснову я зрабіў, што нашы песьні ня горшыя. І з таго пачалася цікавасьць да гаворкі».
«У 50-я гады дыялекты можна было пачуць у кожным райцэнтры»
«Я нешта пачаў запісваць патроху. Але на што я здатны адзін? А потым паехаў вучыцца ў Пінскі настаўніцкі інстытут на гістарычны факультэт. 1952–1954 гады, такая няпоўная вышэйшая адукацыя. Там я зь філёлягамі пазнаёміўся, літаратуру па дыялекталёгіі перачытваў. Па рускай — па беларускай тады яшчэ не было.
Тады, у 50-я гады, на дыялектах паўсюль размаўлялі. Ва ўсіх райцэнтрах можна было пачуць. А ў Берасьці ўжо ня так. Трэцяя частка людзей прыкладна толькі гаварыла на дыялектах. Ідзеш па Берасьці і чуеш, як людзі гавораць, адкуль яны. Цяпер такога няма ўжо. Хіба дома хто гаворыць толькі. Дый у раённых цэнтрах ужо прайшло.
У Менск я першы раз прыехаў у 1958 годзе. Ужо меў 33 гады. Напісаў ліст у Акадэмію навук, пытаўся ў іх, якія ў нас ёсьць гаворкі, наколькі яны вывучаныя. І мне адказ прыйшоў. Нешта адказалі, расказалі. А яшчэ параілі самому заняцца. Мяне гэта акрыліла — я ўжо навуковец. Мне праграму далі для вывучэньня. У экспэдыцыю запрасілі мяне, у Гомельскую вобласьць. Мы былі ў Мазырскім і Калінкавіцкім раёнах. Там ужо моцна адрозьніваліся гаворкі ад нашых.
А Менск мяне тады ўразіў беларускасьцю
А Менск мяне тады ўразіў беларускасьцю. Людзі па-беларуску гаварылі. У канцылярыях, у дзіцячых садках па-руску было ўсё. Дзяцей па-руску вучылі. А на вуліцах вясковая мясцовая мова панавала. Мяне ўразіла гэта. У Берасьці такога не было. 75% людзей у Менску гаварылі па-беларуску.
Я цяпер рэдка бываю на малой радзіме. Але тыя, хто там застаўся, яны па-ранейшаму на сваёй гаворцы размаўляюць. Як у маім дзяцінстве, нічога не зьмянілася. Калі ў Менску сустрэну земляка, то па-свойму гаворым. Назвы для дыялекту нашага няма. «Нашы люды» — кажам. І размаўляем па-свойму. Вы калі да нас туды прыедзеце, то ўсе адразу зразумеюць, што не мясцовы. Зразумеюць, што вы ім скажаце, але будзе відаць, што чужы... А вось ці вы зразумееце ўсё, што вам скажуць, то я ня ведаю. Адзін менскі філёляг, калі першы раз трапіў у Драгічынскі раён у экспэдыцыю, расказваў, што тры дні нічога не разумеў. Потым толькі пачаў, як прывык.
Я з Талстым пазнаёміўся. Мікіта Ільіч. Гэта праўнук таго Талстога, ён узначальваў палескія экспэдыцыі. І ён мне сёе-тое пачаў расказваць. Пра тое, што існуюць творы на гаворках, літаратуры нават на гаворках. Называецца гэта літаратурная мікрамова. Вось так я даведаўся, што і на дыялекты можна перакладаць.
Калі пачаў перакладаць на нашу гаворку тэксты, то не расказваў асабліва нікому аб гэтым. Робіш нешта і робіш, навошта расказваць? Пачынаў з «Казакоў» Талстога. Пераклаў сем частак, на больш моцы не хапіла. Гамэра пераклаў, першую песьню. З грэчаскай, бо я тады грэчаскай больш-менш займаўся. «Слова пра паход Ігаравы». Іларыёна, але гэта ня поўнасьцю. «Страшная помста» Гогаля, дробныя нейкія пераклады рабіў.
Пераклады — гэта каб захаваць гаворку. Яна ж разбураецца
Усе гэтыя пераклады — не для тых людзей, якія працягваюць размаўляць на дыялекце. Яны што, не зразумеюць па-руску? Зразумеюць. Пераклады — гэта каб захаваць гаворку. Яна ж разбураецца. А калі будзе пераклад, то яна захаваецца. Хай сабе будзе 200 асобнікаў, хоць і гэта шмат лічыцца. Каб захаваць».
«Прачытаў пераклад бацькам. Яны паслухалі і кажуць — «Гэта не па-нашаму».
«Чаму Эвангельле выбраў? Ну так, бо лічыцца, што гэта падвышае статус мовы. Спачатку на грэчаскай былі, затым на царкоўнаславянскай. Пазьней ужо на іншыя пераклалі. Гэта прэстыж для гаворкі.
Перакладаючы, я час ад часу кансультаваўся з бацькамі. Напачатку асабліва, калі толькі пачынаў перакладаць. Памятаю, як «Казакоў» бацькам чытаў. Сабраліся, паслухалі і сказалі — гэта не па-нашаму. Хоць я даслоўна перакладаў усё. Але яны ўсё адно — не па-нашаму. Мы так не гаворым. Тады я зразумеў, што можна перастаўляць нешта, замяняць, выкідаць словы. Каб гучала натуральна. Цяжка было гэта рабіць.
Калі пачынаў пераклад Эвангельля, то думаў, што будзе дастаткова рускага тэксту. А аказалася, што не
Калі пачынаў пераклад Эвангельля, то думаў, што будзе дастаткова рускага тэксту. А аказалася, што не. Руская мова вельмі адрозьніваецца ад нашай. Прыйшлося ўзяць яшчэ беларускі і ўкраінскі тэксты. Гэтымі трыма ў асноўным кіраваўся, нават ня ведаю, на які больш глядзеў. Рускі больш традыцыі мае, іншыя бліжэйшыя да мовы. Але ў выніку я яшчэ і польскі ўзяў, і царкоўнаславянскі. Праглядаў іх усе і выбіраў больш адпаведны варыянт.
Людзі думаюць, што пераклад — гэта сесьці, і пакуль галава працуе, не расколецца. Нічога такога. Я перакладаў невялічкімі часткамі. Кавалачкамі. Гэта як адпачынак быў. З Іаана, па-мойму, я пачаў. Пераклаў, пачытаў, кінуў. Не спадабалася мне. Доўгі час прайшоў, пакуль я вярнуўся да гэтай справы. Узяўся за іншы кавалак, потым вярнуўся да Іаана.
Ведаеце, тут нельга так узяць і перакласьці адразу. Трэба перакінуцца ў той час, на тую тэрыторыю, у Палестыну, у пачатак новай эры. Потым — у пачатак ХХ стагодзьдзя, да свайго дзядулі. Я ўяўляў, што гэта ня я перакладаю, а ён. Тэкст павінен быў быць падобны на яго мову, бо нават у бацькоў яна ўжо была сапсаваная. Я арыентаваўся на мову свайго дзеда.
Я арыентаваўся на мову свайго дзеда
Пераклад мне параілі занесьці ў адзін царкоўны кіёск. Я калі яго паказаў прадавачцы, то яна скрывілася так, што як быццам яе па твары лязом брытвы рэзнулі. «Мы толькі маскоўскі прымаем. Толькі маскоўскі», — кажа. Не захацелі ўзяць. Але людзі бралі сабе, калі нехта нейкім чынам даведваўся. Людзі цікавіліся. Гаварылі, што лягчэй разумець, чым літаратурную. Маса ёсьць людзей, якія дыялектамі цікавяцца. З канфэсій найбольш баптысты цікавяцца. Адзін навуковец-баск зацікавіўся, экзэмпляраў 10 узяў. Ён працуе над тэмай заходнепалескіх гаворак ва ўнівэрсытэце ў Лёндане. Адзін бацюшка зацікавіўся з Драгічына, уніяты таксама".
Украінскія гэта дыялекты альбо беларускія? Тут больш палітыкі, чым навукі
Украінскія гэта дыялекты альбо беларускія? Тут больш палітыкі, чым навукі. Мяжу правялі, і што на Валыні гавораць — гэта па-ўкраінску, што на Гомельшчыне — гэта па-беларуску, што на Браншчыне — па-руску. Палітыка гэта ўсё. Яно ж па-рознаму зусім бывае. Заходнябранскія гаворкі могуць больш па-беларуску гучаць, чым тыя, на якіх гавораць ля Мсьціслава.
Дыялекты памруць. Я думаю, іх не застанецца. Толькі ў маіх перакладах".
