500 гадоў беларускага кнігадрукаваньня: новыя ацэнкі, новыя факты, новыя загадкі. Кожны дзень да 6 жніўня — чарговая частка цыклю.
Усе выданьні Скарыны маюць рэлігійны характар і прызначаныя або для выкарыстаньня падчас царкоўнага набажэнства, або для прыватнай малітвы і чытаньня. У гэтым няма нічога дзіўнага, бо рэдка які тагачасны чалавек ня мысьліў сябе бяз веры і рэлігіі.
Думка і мастацтва Рэнэсансу спачатку былі пераважна хрысьціянскімі паводле формы і зьместу, і толькі паводле духу яны паступова станавіліся гуманістычнымі. Дух выданьняў Скарыны (найперш форма іх падачы), а таксама ягоныя прадмовы і пасьляслоўі не пакідаюць ніякага сумненьня ў іх рэнэсансна-гуманістычнай скіраванасьці.
Але тут ёсьць пэўная асаблівасьць. Аб’яднаныя ў гурткі-акадэміі італьянскія гуманісты пагарджалі сваёй барбарскай, як яны лічылі, сучаснасьцю і тужылі па часах росквіту Рыму, па рымскай клясыцы. Архітэктарам, напрыклад, не падабалася цесната гарадоў, вузкасьць вуліц. Яны езьдзілі ў Рым, раскопвалі руіны, апісвалі і абмяралі іх, каб пасьля паўтарыць у новых праектах. І Раманскі стыль, і стыль Рэнэсанс, і Клясыцызм былі вяртаньнем да архітэктуры антычнага Рыму. Тое самае рабілася і ў іншых галінах мастацтва. Мастакі вярталі антычную пэрспэктыву і аб’ёмы, скульптары — антычную дасканаласьць формаў і прапорцый, замілаваньне чалавекам і т.д.
У італьянцаў была свая клясыка — часы антычнасьці, калі разьвівалася як рэлігійнае, так і сьвецкае мастацтва. У беларусаў сьвецкай клясыкі не было. Уся наша клясыка пачалася пасьля прыняцьця хрысьціянства ў Х стагодзьдзі і насіла амаль выключна рэлігійны характар.
Цяпер гісторыкі дакладна ня ведаюць, ці была ў канцы XV — пачатку XVI стагодзьдзяў у Беларусі хоць адна школа апрача школы пры каталіцкай катэдры ў Вільні. Некаторыя мяркуюць, што школа магла быць і пры полацкім Сафійскім саборы.
З пункту гледжаньня ўнівэрсытэцкіх гарадоў Эўропы, з пункту гледжаньня Вэнэцыі, дзе Скарына на той час ужо пабываў, беларускі народ інтэлектуальна яшчэ спаў. І абудзіць яго магла толькі самая важная і самая распаўсюджаная кніга таго часу — Біблія. Таму Скарына і ўзяўся за яе пераклад і выданьне.
Пачаў ён 6 жніўня 1517 году з выданьня Псалтыры. Гэта кніга Старога запавету, якая складаецца са 150 старажытных гімнаў. Скарына сам гэтыя тэксты пераклаў і пракамэнтаваў.
Пасьля Скарына выдаў у Празе 23 кнігі Старога запавету, першай зь якіх стала Кніга Ёва на 52 лістах. Яна ўбачыла сьвет 10 верасьня 1517 году.
У 1522 годзе ў Вільні Скарына выдаў «Малую падарожную кніжку» — гэта зборнік рэлігійных тэкстаў, у які ўваходзяць Псалтыр, Часаслоў, а таксама восем Акафістаў (кароткіх набажэнстваў у гонар Багародзіцы, апосталаў і розных сьвятых, па адным на кожны дзень і два на чацьвер) і зьвязаныя зь імі Каноны (або Кандакі).
У 1525 годзе сьвет пабачыў «Апостал», у які ўвайшлі «Дзяяньні апосталаў», саборныя пасланьні апосталаў Якуба, Пятра, Яна і Юды, а таксама пасланьні апостала Паўла.
Але выдаваў Скарына свае рэлігійныя кнігі зь вельмі важнай асаблівасьцю, якая хаваецца ў шрыфтах.
Ужо згаданы тут вялікі італьянскі матэматык Люка Пачолі ў 1509 годзе надрукаваў у Вэнэцыі сваю славутую працу пад назвай «Боская прапорцыя». Яна прызначалася для ўсіх, хто займаўся жывапісам, графікай, скульптурай, архітэктурай, музыкай і філязофіяй — усе гэтыя мастацтвы Пачолі лічыў матэматычнымі. У «Боскай прапорцыі» быў разьдзел і пра пабудову гарманічнага друкарскага шрыфту, вельмі папулярны сярод тагачасных друкароў.
Скарына ў Вэнэцыі мог пазнаёміцца з гэтай кнігай, якая выйшла ўсяго тры гады перад яго прыездам туды. На жаль, прапорцыі шрыфтоў Скарыны добра ня вывучаныя, асабліва калі мова ідзе пра іх адпаведнасьць і сувязь з ідэямі Леанарда да Вінчы, якія ў «Боскай прапорцыі» разьвіваў ягоны сябар Люка Пачолі.
Затое дакладна вядома, што шрыфты Скарыны зазналі вялікі заходні ўплыў. Паводле Віктара Шматава, на іх адчуваецца моцнае ўзьдзеяньне лацінскай антыквы, у прыватнасьці італьянскай і нямецкай.
Эўрапейскія друкары часоў Скарыны выкарыстоўвалі антыкву (тып шрыфтоў з характэрнымі засечкамі, прыдуманы ў Вэнэцыі ў 1470 годзе Нікаля Жансонам) для выданьня антычных тэкстаў і твораў сучасных гуманістаў, а для царкоўных, рэлігійных кніг ужывалі гатычныя шрыфты. Гэты падзел быў вельмі важны — для велічнай антычнай спадчыны і яе сучасных адэптаў быў патрэбны асобны шрыфт.
Скарына ня мог пра гэта ня ведаць і, тым ня менш, зьвярнуўся да антыквы і выкарыстаў яе элемэнты пры выданьні менавіта рэлігійных тэкстаў. Цяжка сумнявацца, што зрабіў ён гэта сьвядома. Гэта дадатковы доказ гуманістычных матываў і гуманістычнай скіраванасьці яго творчасьці.
Гісторыю і сюжэты антычнасьці для беларусаў, якія сваёй антычнасьці ня мелі, Скарына вырашыў замяніць сюжэтамі і гісторыяй біблейнымі. Расказваючы пра герояў Старога Запавету або зьмяшчаючы ў «Малой падарожнай кніжцы» акафісты, напісаныя Кірылам Тураўскім, ён вяртаў беларусам іх клясыку і адначасова абуджаў народ да новага інтэлектуальнага і культурнага жыцьця.
Таму мы і называем яго асьветнікам-гуманістам. Такога тытана ніхто з нашых суседзяў ня мае.
