500 гадоў беларускага кнігадрукаваньня: новыя ацэнкі, новыя факты, новыя загадкі. Кожны дзень да 6 жніўня — чарговая частка цыклю.
Уніяцкі архімандрыт (будучы Кіеўскі мітрапаліт) Антоні Сялява, зьвяртаючыся ў 1622 годзе да сваіх праваслаўных апанэнтаў, пісаў, што раней «быў Скарына, ерэтык-гусіт, які для вас друкаваў у Празе кнігі па-руску». Сялява, як бачым, наўпрост называў Скарыну пратэстантам.
Сучасная дасьледчыца Сьвятлана Куль-Сяльверстава знайшла ў кнігах Скарыны прыкметы пратэстанцкага летазьлічэньня. Яна заўважыла, што Скарына пры датаваньні сваіх кніг ня згадваў пра рэлігійныя сьвяты і прысьвяткі, што было тады характэрна для каталіцкіх і праваслаўных тэкстаў. На думку Сьвятланы Куль-Сяльверставай, гэта "зьява Рэнэсансу, блізкая да прынцыпаў рэфармацыйнага руху".
Зь іншага боку, той факт, што Скарына пісаў вытанчаныя Акафісты да Багародзіцы ды яшчэ і суправаджаў іх акравершамі, сьведчыць, што ён быў выхаваны ва ўсходнехрысьціянскай традыцыі, любіў яе і пратэстантам быць ня мог. Акафісты — гэта асаблівая форма праваслаўнага, а пазьней і ўніяцкага набажэнства, якая нарадзілася ў Бізантыі.
Полацкі Сафійскі сабор. ХІ ст. Рэканструкцыя.
Некаторыя дасьледчыкі, спасылаючыся на імя Скарыны, сьцьвярджаюць, што ён быў лацінскім католікам. Прафэсар Неміроўскі яшчэ 30 гадоў таму паказаў, што ў канцы XV — пачатку XVI стагодзьдзяў падзелу на каталіцкія і праваслаўныя імёны ў ВКЛ не існавала. Скарыну доўгі час стараліся «аправаславіць» і называлі яго Георгіем. Гэта была палітыка, абернутая ў мінулае, яе адэпты ня ведалі, што ў часы Скарыны і католікаў называлі Георгіямі.
Зрэшты, Скарына працаваў сакратаром віленскага біскупа Яна і, на думку гісторыкаў, уваходзіў у гурток гуманістаў пры віленскай курыі. Таму ён мог быць і лацінскім католікам-канвэртытам.
У XV стагодзьдзі шэсьць беларускіх мітрапалітаў з трынаццаці прызнавалі Унію з Рымам. Якраз пры апошнім мітрапаліце-уніяце XV стагодзьдзя Іосіфе І Балгарыновічы і гадаваўся ў Полацку беларускі асьветнік. Зьмяшэньне каталіцкай і праваслаўнай духоўнасьці і абраднасьці пачалося ў Беларусі з XIV стагодзьдзя. Гісторыкі сьцьвярджаюць, што на мяжы XV-XVI стагодзьдзяў у Вільні існаваў храм, дзе адбываліся набажэнствы ў лацінскім і ўсходнім абрадах.
Падпісаная ў 1439 годзе Флярэнцкая Унія паміж Канстантынопалем і Рымам была прызнаная царквой і ўладамі ВКЛ. З таго часу ў нас перасталі ўжываць тэрміны «вера грэцкая» і «вера рымская» — іх замянілі «закон грэцкі» і «закон рымскі». Пра тое, што на рубяжы XV-XVI стагодзьдзяў Флярэнцкая Унія ў ВКЛ усё яшчэ дзейнічала, пісаў той жа прафэсар Неміроўскі з Расеі.
Полацкі Cафійскі сабор пасьля выбуху і перабудовы ў XVIII cт.
Знаўца Скарынавых тэкстаў айцец Аляксандар Надсан заўважыў, што ў свае праваслаўныя па форме тэксты Скарына ўстаўляў каталіцкія догматы. Напрыклад, у Акафісьце апосталам Пятру і Паўлу з «Малой падарожнай кніжкі» Скарына называе апостала Пятра «Божий намесниче» — гэта каталіцкі догмат. Праваслаўная царква апостала Пятра намесьнікам Бога на зямлі не прызнае. І такіх месцаў у Скарыны шмат. Надсан прывёў прыклады, як пры перавыданьні Віленскім праваслаўным брацтвам у 1628 годзе ўсе каталіцкія месцы ў тэксьце акафісту былі старанна падчышчаныя. "Сёньня мы б назвалі яго ўніятам", — пісаў айцец Аляксандар Надсан.
Тым ня менш факт застаецца фактам — свае выданьні Скарына прызначаў для «людзей паспалітых» грэцкага закону, якія ў часы кіраваньня мітрапаліта Іосіфа Солтана (1507-1522) і яго наступнікаў на Флярэнцкую Унію паступова пачыналі ўжо забываць.
З гэтага кароткага агляду вынікае, што падставы лічыць Францішка Скарыну сваім маюць і праваслаўныя, і ўніяты, і католікі і пратэстанты. Насамрэч ён належыць усім нам.
