Сюжэты сёньняшняе праграмы аб'ядноўвае тэма пераўвасабленьня. Акурат на мінулым тыдні слынная амэрыканская сьпявачка Пэгі Лі назаўсёды пераўвасобілася ў свае песьні. Пра гэта гаворка пойдзе напрыканцы перадачы. А пачнем зь іншага. Акурат такім самым днём, 27 студзеня 1924 году, у СССР пачалося разьвітаньне зь Ленінам, якое насамрэч сталася спатканьнем з кумірам. Пралетарскі правадыр пераўвасобіўся ў многія тысячы ўласных выяваў -- скульптурных і жывапісных, тыражаваных і адзінкавых, з прыкметамі сапраўднае геніяльнасьці іхных стваральнікаў.
Мінулыя 10 гадоў добра аддалілі нас ад таго пачуцьця, зь якім народы нашае часткі сьвету скідалі з пастамэнтаў стоды Ільліча і пераназывалі пазначаныя ягоным імем вуліцы ды праспэкты. У нас жа ў Беларусі асабліва і не пераназывалі, а помнікаў не чапалі наогул. Аднак зьмены агульнага настрою адбываюцца і ў нас таксама.
Сёньня мы паспрабуем зафіксаваць гэтыя зьмены. Гаворка ідзе пра беларускае савецкае мастацтва, зьвязанае з камуністычнай ідэалёгіяй. Прычым у полі нашага зроку не халтурныя штампоўкі, а тое, што ўвайшло ў гісторыю. Стаўленьне спэцыялістаў да гэткіх твораў сёньня высьвятляў Сяргей Харэўскі.
(С.Харэўскі: ) "Вобраз Уладзімера Ульянава-Леніна зьявіўся ў беларускім мастацтве надзвычай рана, яшчэ пры ягоным жыцьці. Піянэрам у беларускай ленініяне стаў выбітны скульптар Аляксандар Грубэ, які яшчэ ў 1922 годзе стварыў кампазыцыю "Ленін на трыбуне". У графіцы пачынальнікамі культу Леніна сталі Павал Гуткоўскі, Ахола Вала, Анатоль Тычына, Ібрагім Гэмбіцкі. А вось у жывапісе першы партрэт Леніна ў 1926 годзе напісаў Валянцін Волкаў, той самы, што стварыў герб БССР. Ад таго часу ленініяна, ва ўсіх відах і жанрах, расла ў Беларусі ў геамэтрычнай прагрэсіі. Леніна малявалі, ляпілі, ткалі, выціналі, выразалі з дрэва, выкладалі з саломкі. Да сярэдзіны 80-х ці ня кожны сябра беларускага Саюзу мастакоў прысьвяціў Леніну свае работы. У выніку мы маем калясальны пласт беларускага мастацтва. Цяпер да гэтае спадчыны стаўленьне асьцярожна-чакальнае. Хоць самі творы па-ранейшаму займаюць свае месцы на вуліцах і плошчах нашых гарадоў. Я зьвярнуўся да графіка й пэдагога прафэсара Васіля Шаранговіча з пытаньнем: якую ролю ў беларускім мастацтве адыграла ленініяна?"
(Васіль Шаранговіч: ) "У савецкія часы нямала мастакоў працавала над вобразам Леніна. Я не кажу пра тых, хто выконваў на нашым мастацкім камбітнаце элемэнтарныя працы, як яны зваліся "60 на 80", партрэты для габінэтаў. Кнігу Маякоўскага "Ленін" я аформіў. У мяне там таксама ён зьяўляецца. Праўда, там я ўпор рабіў на народ, на людзей, на рэвалюцыйную масу. Там у мяне ёсьць вобраз Леніна, які тады быў самым папулярным у савецкай графіцы: буйная галава, падпёртая рукою. Але можна назваць багата іншых мастакоў, у першую чаргу жывапісцаў, якія напісалі цэлы шэраг карцінаў. Між іншым, сярод іх былі й вельмі нядрэнныя. Я бы вылучыў Касмачова, ягоны трыпціх. У сэнсе жывапіснага рэшэньня. Трыпціх Касмачова -- самае лепшае, што было створана на гэтую тэму ў беларускім мастацтве".
(С.Харэўскі: ) "Васіль Шаранговіч прызнае, што над вобразам Леніна працавала багата мастакоў, у тым ліку й самых таленавітых. Адкінем у бок шматлікія нягеглыя халтурныя копіі. Што ж рабіць з добрымі, хоць быў у кампазыцыйным ці жывапісным сэнсе творамі славутых мастакоў цяпер?"
(Васіль Шаранговіч: ) "Тут трэба разглядаць і з ідэалягічнага боку і з боку мастацкага. Канечне, мы ўсе, хто працаваў над вобразам Леніна, калі б мы ведалі тады тыя дакумэнты, тую гісторыю, калі б мы бачылі фільм Сакурава, дык напэўна мы б па-іншаму на ўсё глядзелі. Нехта б рабіў, а нехта – нічога не рабіў бы. Але гэта ўжо засталося ў гісторыі, так яно ёсьць. Творы пра Леніна мусяць ацэньвацца: ці гэта мастацкі твор ці гэта чыста ідэалягічны заказ".
(С.Харэўскі: ) "Выглядае, што гэткі адбор пара рабіць цяпер, пакуль яшчэ жывыя многія клясыкі, пакуль яшчэ цэлыя гэтыя творы. Разам з тым, на маю думку, гэткая сэлекцыя паспрыяла б дэленінізацыі беларускага грамадзтва. Ці насьпеў гэткі час?"
(Васіль Шаранговіч: ) "Я думаю, час насьпеў. Зьявілася многа новых дакумэнтаў, якіх раней ня ведалі ні мастакі, ні мастацтвазнаўцы. Час насьпеў зрабіць інвэнтарызацыю таго, што створана. Справа ў тым, што неяк інэртна да гэтага ставяцца нашыя мастацтвазанўцы. Гэта й нам, мастакам, якія працавалі над гэтай тэмаю, было б цікава азірнуцца".
(С.Харэўскі: ) "На разьвітаньне са спадаром Шаранговічам я не ўстрымаўся, каб не задаць яму яшчэ адно пытаньне: Чым для Вашае творчасьці была праца над вобразам Леніна?"
(Васіль Шаранговіч: ) "Калі гаварыць пра мяне, дык у цэлым у маёй творчасьці гэта нязначны адрэзак. І нязначная ні па колькасьці ні па якасьці тэма. Асноўную маю творчасьць займала Купалаўская тэма і тэма Беларусі. Але... існаваў такі заказ, да стагодзьдзя Леніна, выдавецтва выпускала кнігу, заказала мне. Я і зрабіў тую кнігу. Я лічу, як і тады лічыў, што гэта – эпізод. Але я стараўся зрабіць тое, што я магу зрабіць як мастак".
(С.Харэўскі: ) "Васіль Шаранговіч заклікаў мастацтвазнаўцаў даць ацэнку ленініяны. Я і зьвярнуўся да вядомага беларускага мастацтвазнаўцы Яўгена Шунэйкі з пытаньнем: якое месца ў гісторыі нашага мастацтва мусіць займаць гэтая праблема?"
(Яўген Шунэйка: ) "Гэтая праблема ўчорашняга дня. Яна нецікавая, не набыла сваёй гістарычнай цікавасьці. Нам цяпер трэба вырашаць іншыя праблемы ў мастацтве. А ленініяна – праблема, якая мусіць адляжацца ў архівах. Праз сто гадоў для навукі гэта будзе нейкі пласт...
Гэтыя работы давалі не кар'еру, а заробак. Колькі ў нас скульптары нарабілі ленінаў? Сотні тысячаў. Але ніхто з тым ня зьвязвае нейкіх вынікаў. Ідэалёгія стварыла такі імідж. Верылі што такі быў добры чалавек. Малявалі з сымпатыяй, але гэта быў міт".
(С.Харэўскі: ) "Яўген Шунэйка заўважыў, што многія мастакі малявалі Леніна цалкам шчыра й імкнуліся зрабіць гэта як найлепей, укладаючы ў свае творы душу й талент. Ці ж варта адмаўляцца й ад гэтага? Наступным маім суразмоўцам быў Міхал Баразна, таксама вядомы мастацтвазаўца, выкладчык і мастак. Я запытаўся і ў яго: якое месца ў беларускім мастацтве займае вобраз Леніна?"
(Міхал Баразна: ) "Аніякага ён не займае месца. Чаму ён павінен займаць? Ну, быў такі вобраз, малявалі яго. Прайшоў дзясятак гадоў і пра тое месца мала хто згадвае. Значыць, такое яно й было. Так адбываецца ў мастацтве, што вобразы становяцца трывіяльнымі праз шырокае іх тыражаваньне. Калі яны ў меншай тыражнасьці, яны больш актыўна ўзьдзейнічаюць. Таму ідэалёгія сама сябе перахітрыла. Пры поўнай трывіяльнасьці гэтага вобразу ён ужо не ўспрымаецца як нешта актыўнае. З гэтай масы вылучаць нешта актыўнае, цікавае, немагчыма. Гэта аморфная вялікая маса. Як коміксы ў кіёску, якія ўжо ня хочацца глядзець. Ну, што застаецца? Застаецца іх захоўваць. Немагчыма быць у дэмакратыі таксама дыктатарам. Не зьнішчаць жа гэта".
(С.Харэўскі: ) "Міхал Баразна прапануе захоўваць гэты праблематычны скарб і не надаваць яму вялікае ўвагі ў грамадзкай сьведамасьці. Але гэта азначае, што праблема не зьнікае, пераацэнка не адбываецца. Можа новае пакаленьне мастакоў таксама зьвернецца да гэтага вобразу? Я запытаўся ў мастака й паэта Міхала Анемпадыстава, ці маляваў ён Леніна?"
(Міхал Анемпадыстаў: ) "Не, не маляваў ніколі. Хаця, ведаеш, толькі пад трафарэцік. Такі профіль славуты. Пад трафарэт давялося. А каб па-сур'ёзнаму, алеем, дык дакладна не".
(С.Харэўскі: ) "А як бы ты ацаніў ролю ленініяны ў нашым мастацтве?"
(Міхал Анемпадыстаў: ) "Я бы аніяк не ацаніў. Ніякіх наступстваў з усёй гэтай леніняны няма. Гэтае мастацтва нічога не прынесла. Гэты вобраз пазбаўлены жывасьці, кананізаваны. Усё, што мы бачылі – яно нецікавае, нежывое. Няма вось гэтых прышчыкаў, балячак, дэталек... Ня думаю, што быў нейкі плён з усяго таго. Нейкі плён у мастацтве. Іншая рэч, каб там можна было нешта мяняць, фантазіраваць, дык сапраўды было б цікава. Гэты герой быў бы жывы. А так – "дзядуля ленін". Каб самому такое ў галаву прыйшло... Але вось не прыйшло. А магло б прыйсьці. Гэта цікава. Зрабіць нешта накшаталт коміксаў. Я пакуль ня бачыў цікавага нетрадыцыйнага ўвасабленьня гэтага вобразу".
(С.Харэўскі: ) "Міхал Анемпадыстаў гатовы зьвярнуцца да вобразу Леніна, дзеля таго, каб зрабіць яго жывейшым і цікавейшым. Выглядае, у беларускай ленініяны, магчыма, яшчэ ёсьць будучыня".
(С.Дубавец: ) Ленін, пераўвасоблены ў творы мастацтва, сёньня мусіць стаць для людзей гісторыяй, якая ўжо не закранае вас асабіста і вашыя пачуцьці. Напэўна, такое адстароненае стаўленьне будзе паступова запаноўваць у грамадзтве і актуальнасьць зносу Ільлічовага стода на плошчах беларускіх гарадоў паступова будзе зьнікаць. Ужо сёньня гэтая тэма вызваленьня ад пастамэнтаў правадыра займае ня першае і, мабыць, ня сотае месца сярод актуаліяў дня. Зь іншага боку, пакуль стаяць у нас тыя каменныя камандоры, нішто іншае ня пнецца задавальняць усё яшчэ актуальную патрэбу кумірызму ў паспалітай душы.
Што да асабістых пачуцьцяў, дык усё менш рэагуеш на творы пра Леніна, і ўсё больш -- на творы, не кранутыя пячаткай ідэалёгіі. Там пераўвасабленьне чалавека адбываецца толькі аднойчы і назаўжды. І вось ужо песьні слыннае амэрыканскае сьпявачкі Пэгі Лі цалкам увабралі ў сябе і яе асобу і яе жыцьцё. Нельга сказаць, каб яе вельмі добра ведалі ў нашых краёх. Затое амаль кожнае імя з тых многіх, што атачаюць яе жыцьцё і творчасьць -- на слыху.
* * *
На століку маленькай віленскай кавярні ў кубку з гарбатай танчыць скрылёк цытрыны. Здаецца, ён кругамі дакладна паўтарае рытм песьні, якую сьпявае Пэгі Лі. А за вакном цярушыць і цярушыць несуцешны зімовы дождж. Па тварах наведнікаў я бачу: яны й не здагадваюцца, што гэта голас Пэгі Лі, і хто яна такая, і што акурат днямі яна пакінула наш зямны сьвет, перасяліўшыся ў свае песьні. Але гэта не замінае наведнікам піць гарбату і размаўляць міжсобку ў камфортным атачэньні яе сьпеваў.
Мог нічога ня ведаць пра яе і я. Так, чыстая выпадковасьць. Пэгі Лі -- зусім ня тая сьпявачка, якіх бясконца паказваюць у нас у тэлевізіі. Гэта выпадак, калі маскультура губляе свой прыдомак мас-.
Кажуць, што нарадзілася Пэгі Лі ў штаце Паўночная Дакота, а памерла ў Каліфорніі, на 82-м годзе жыцьця. Аднак, усё ў гэтых зьвестках выглядае падазрона, прынамсі, патрабуе ўдакладненьня. "Чыстакроўная амэрыканка" была насамрэч швэдкай, яе сапраўднае імя Норма Дэлорэс Эгстром. А яе доўгі век быццам аспрэчвае праўду пра фатальна слабое здароўе. Кажуць, што нават сваім спэцыфічным і пазнавальным голасам яна абавязаная хваробе горла, якую перанесла ў юнацтве. Зрэшты, казаць могуць што заўгодна, было б пра каго.
Распавядаюць, да прыкладу, што сваю кар'еру яна пачала ў 1941 годзе -- салісткай у аркестры Бэні Гудмэна. Здымалася ў фільмах, сама пісала песьні, займалася жывапісам і скульптурай. У 69-м ёй далі "Грэмі" і назвалі найлепшай сьпявачкай сучаснасьці. За 40 гадоў Пэгі Лі запісала 60 альбомаў разам з самымі гучнымі творцамі амэрыканскага джазу. Натуральна, такія біяграфіі можна пераказваць бясконца, як самое жыцьцё. Апроч твораў засталіся ў яе дачка, тры ўнукі і тры праўнукі. "Няўжо гэта ўсё, і іншага ня будзе?" -- сьпявала Пэгі Лі ў сваёй культавай для амэрыканцаў песьні...
Адзін джазавы крытык некалі напісаў пра яе: "Калі ня чуеш дрыжыкаў, слухаючы Пэгі Лі, гэта значыць, што ты мёртвы".
Што да ўсялякіх хворасьцяў, дык на 82 гады сьпявачкі іх выпала спаўна. Гэта калі не лічыць траўмаў пры падзеньні зь лесьвіцаў. Цікава, ці ёсьць людзі, якія за жыцьцё ані разу ня ўпалі з прыступак?
Між тым, выпадак славутай сьпявачкі стаў анталягічным у псыхолягаў. Яго апісалі Алан Ландсбэрг і Чарлз Фэй у сваёй працы "Сустрэчы з тым, што мы называем сьмерцю". У прыватнасьці, гаворка ідзе пра выпадкі вяртаньня адтуль, з таго сьвету і пра матывы, якія прымушаюць людзей вяртацца. Адзін з такіх матываў -- пачуцьцё адказнасьці.
"Многія кажуць, што "вярнуліся назад" таму, што лічылі сваю працу на зямлі незавершанай. Абавязак прымусіў іх абраць вяртаньне. Сьпявачка Пэгі Лі выступала ў вечаровым клюбе ў Нью-Ёрк Сіты ў 1961 годзе і за кулісамі страціла прытомнасьць. Яе адправілі ў лякарню з пнэўманіяй і плеўрытам. Сэрца Пэгі спынілася, і каля трыццаці сэкундаў яна была ў стане клінічнае сьмерці. ДПЦ (так скарочана аўтары называюць Досьвед Па-за Целам) Пэгі быў вельмі прыемны, але яе моцна турбавала думка пра вяртаньне. "Боль -- зусім невялікая плата за тое, каб жыць для людзей, якіх любіш, -- распавядала яна пасьля. -- Я не магла вытрываць смутку і тугі ад разьвітаньня з дачкой". Мы бачым, што менавіта пачуцьцё адказнасьці найчасьцей выяўляецца пры такога кшталту сустрэчах са сьмерцю".
Такую выснову робяць псыхолягі на прыкладзе Пэгі Лі. Дарэчы, падрабязна дасьледаваў гэтую праблему Алесь Адамовіч у сваёй апошняй аповесьці "Vixi". Адамовіч спасылаўся на ангельскіх мэдыкаў, якія зафіксавалі шмат сьведчаньняў таго згаданага прыемнага стану перамяшчэньня ў іншую сутнасьць, тое, што Ландсбэрг і Фэй называюць Досьведам Па-за Целам.
Мне падумалася, што сьпеў можа разглядацца як мэтафара таго досьведу. Асабліва такі сьпеў, як у Пэгі Лі -- з падобным прыемным адчуваньнем.
Урэшце, песьні і застаюцца, як сьведчаньні Досьведу Па-за Целам. Песьні працягваюць жыць сваім асобным жыцьцём. Прычым ужо ня толькі ў мэтафарычным сэнсе, але і ў самым што ні ёсьць рэальным.
Golden
У 1961-м годзе галяндзкая рок-група The Tornados высьвятляе, што гурт з такой самай назвай ужо ёсьць у Англіі. Музыкі вырашаюць перайменавацца ў The Golden Earrings -- "Залатыя Завушніцы" -- песьню з такой назвай з рэпэртуару Пэгі Лі The Tornados выконвалі з найлепшым посьпехам. Першае турнэ пад новай назвай прынесла музыкам эўрапейскі посьпех. А сёньня Golden Earring -- прызнаныя клясыкі рок-музыкі, стваральнікі гісторыі маладзёвай культуры.
Сама Пэгі Лі мела творчыя і дзелавыя кантакты з многімі зоркамі маладзёвай на той час культуры. Да прыкладу, з Полам Макартні. Менавіта пад яе імя ён браў банкаўскі крэдыт на выпуск альбому "Band on the run". І гэты праект меў посьпех.
Урэшце, тое, што песьні Пэгі Лі цяпер перасьпеўваюць многія сучасныя зоркі, само сьведчыць пра іхную жывучасьць. Вось і Мадона ўключыла ў свой альбом "Эротыка" песеньку "Fever" -- "Ліхаманка". Нават у нас тады ў тэлевізары паказвалі гэты канцэрт, дзе Мадона з русальчынымі грудзямі і радыёмікрафонам на галаве добрыя дзьве гадзіны лётала па сцэне, нібы ў сапраўднай ліхаманцы.
Заўсёды зьдзіўляла тое, што на Захадзе не было такога бар'еру паміж рок-музыкамі і традыцыйнымі выканаўцамі.
Цяжка сабе ўявіць, каб у 70-я Тамара Раеўская або Віктар Вуячыч выступалі зь Песьнярамі ці Сузор'ем. Калі на захадзе гард-рокеры накшталт Deep Purple запісвалі альбомы разам зь Лёнданскім сымфанічным аркестрам, у нас цяжкая рытм-сэкцыя, напружаны фарсіраваны голас і гітарныя "запілы" ўсё яшчэ маглі абразіць слых публікі. Ня дай Бог! Памятаю, як нават у канцы 70-х гадоў, калі мне давялося граць у адным менскім, як тады казалі, вакальна-інструмэнтальным ансамблі, на нейкім конкурсе журы запатрабавала адключыць апаратуру, усе гэтыя "непрыстойныя" бас-гітары ды ёнікі. Хоць сьпявалі мы лірычную баляду "Таполі" на верш Янкі Купалы. У тыя часы ў беларускім грамадзтве прыблізна на адным узроўні дазволенасьці былі тры тэмы -- сэкс, рок-музыка і родная мова. Сёньня шмат што зьмянілася. Публіка спакойна ставіцца да бурнага патоку расейскіх эратычных газэтак, нізкапробнае расейскае папсы, у якой нікога ўжо не бянтэжаць цяжкія барабаны і няўстрымны віск вакалістаў. Толькі родная мова засталася на тым самым паўпадпольным становішчы.
... За вакном усё цярушыць несуцешны зімовы дождж. А песенька, такая ж сумная -- пра летні дзень. Кругамі ўсё марудней паўтарае яе рытм цытрыновы скрылёк у кубку з гарбатай, які, нарэшце, замірае ад музыкі некалі выпадкова сустрэтай і цяпер ужо незабыўнай Пэгі Лі.
