Флэшмоб са скаргамі на дыскрымінацыю: быць героем ці ахвярай

Публічныя скаргі на дыскрымінацыю як кампанія — сродак змаганьня ці «алімпіяда ахвяраў»? Якой рэакцыі беларускага грамадзтва можна чакаць на такую кампанію? Які крытэр адрозьненьня сапраўднай і ўяўнай дыскрымінацыі?

Гэтыя пытаньні абмяркоўваюць у Праскім акцэнце кіраўніца арганізацыі «Яе правы» Аляксандра Дзікан, журналістка і пісьменьніца Алена Германовіч і аглядальнік Радыё Свабода Віталь Цыганкоў. Вядзе перадачу Юры Дракахруст.

​Флэшмоб: сродак змаганьня ці «алімпіяда ахвяраў»

Дракахруст: Днямі група актывістак запусьціла праект #дамаудобнаявбыту. Нагодай стаў зьняважлівы пост журналіста СБ Дзмітрыя Крата пра журналістак, якія праходзяць па «справе БЕЛТА».

Праект складаецца з некалькіх частак. Напрыклад, частка «Партрэты» — распаўсюд выяваў знакамітых беларусак: Боны Сфорцы, Алаізы Пашкевіч, Надзі Лежэ.

Ініцыятаркі праекту таксама прапануюць зладзіць флэшмоб у сацыяльных сетках, як яны пішуць, «падзяліцца асабістымі гісторыямі, зьвязанымі з сытуацыяй яўнай ці схаванай няроўнасьці ў адносінах да сябе, прычынай якой зьяўляецца „іншы пол“».

Гэтая апошняя частка праекту — флэшмоб — выклікала крытыку з боку майго калегі Віталя Цыганкова, які напісаў у ФБ зьедлівы пост: «Беларусам прапануюць масава распавесьці пра тое, як іх дыскрымінавалі і дыскрымінуюць. Давайце, давайце пазмагаемся за першае месца ў Алімпіядзе ахвяраў!» — напісаў Віталь. Ну а што кепскага ў расповядах пра факты дыскрымінацыі?

​Цыганкоў: Я не крытыкаваў, а іранізаваў наконт гэтай ініцыятывы. Гэтая эмоцыя яшчэ, здаецца, дазволеная. Першая частка гэта ініцыятыва, дзе партрэты знакамітых беларусак, калі б было толькі гэта, у мяне б гэта выклікала захапленьне.

А менавіта вось частка пра флэшмоб сапраўды выклікала іронію. Я напісаў свой пост пасьля таго, як прачытаў шмат допісаў у межах гэтай ініцыятывы. Але я там не ўбачыў ніводнага прыкладу рэальнай дыскрымінацыі. Гэта былі скаргі на словы кшталту — час вам замуж, месца жанчыны на кухні і г. д. Адной журналістцы сказалі — вы такая прыгожая, а на такія складаныя тэмы пішаце.

Я там ня ўбачыў діскрымінацыі. Можна паглядзець любы слоўнік на любой мове: дыскрымінацыя — гэта ня тое, пра што пісалі ў межах гэтага флэшмобу.

А другі момант маёй крытыкі — гэта тое, што гэты флэшмоб — у рэчышчы пэўнай сусьветнай тэндэнцыі. Я шмат чытаю дыскусіяў у амэрыканскім друку і бачу агульны настрой на ныцьцё. У ЗША вядомы выпадак, як дзяўчына зрабіла сабе прычоску пад афраамэрыканку і пры паступленьні ва ўнівэрсытэт напісала, што яна мае індзейскія і афраамэрыканскія карані. А потым яе бацькі ў інтэрвію сказала, што яна абсалютна белая. І гэта паказальны фэномэн, калі людзі хочуць быць чальцамі нейкай дыскрымінаванай групы. Раней неяк было прынята распавядаць пра свае дасягненьні, а цяпер — пра тое, як зьняважылі, пакрыўдзілі.

Дракахруст: Аляксандра, ідэя флэшмобу #дамаудобнаявбыту — у рэчышчы іншых падобных праектаў, як рэгіянальных, гэтак і сусьветных — #янебоюсьсказать і #metoo. Крытыка Віталя — пра ўсе падобныя праекты. А што вы маглі б сказаць у іх абарону? Можа і сапраўды ня варта ладзіць «Алімпіяду ахвяраў»?

Дзікан: Я кардынальна нязгодная з Віталём. Я прафэсійна займаюся тэмай гендарнай дыскрымінацыі. Я, як жанчына і як экспэртка ў гэтай сфэры, сутыкаюся з тым, што многія наагул ня вераць, што такія праблемы існуюць. Асабліва мужчыны. Бо мужчына ніколі ня стане жанчынай. Сумна, калі адбываецца адмаўленьне праблемы, абясцэньваньне, калі тыя, хто не адчувае дыскрымінацыі, абвінавачвае тых, хто яе адчувае, у празе нейкіх прывілеяў.

Вельмі важна, калі адбываюцца такія флэшмобы, як #янебоюсьсказать, #metoo и #дамаудобнаявбыту. Група, якая дыскрымінуецца, адкрыта кажа, зь якімі праблемамі яна сутыкаецца. І калі гэта гаворыцца, іншыя жанчыны пачынаюць асацыяваць сябе з гэтым, ідэнтыфікаваць сябе з гэтым. Ня толькі Віталь ня бачыць праблемы, многія жанчыны, на жаль, таксама не разумеюць, што да іх праяўляюць сэксізм.

Дракахруст: Ёсьць розныя групы, якія дыскрымінаваныя, ці яны лічаць, што яны дыскрымінаваныя ў Беларусі. Беларускамоўныя, ахвяры міліцэйскага гвалту, тыя, чые грамадзянскія правы парушаныя. Ці яны так лічаць, што іх правы парушаныя.

Ніводная з гэтых групаў ня ладзіць флэшмобаў. Скажам, праваабарончыя арганізацыі зьбіраюць інфармацыю пра факты міліцэйскага гвалту, пра парушэньне правоў чалавека, ТБМ зьбірае зьвесткі пра парушэньне правоў беларускамоўных. Але кінуць кліч: людзі, распавядайце, як вашыя правы парушаюцца — ніводная з гэтых групаў так ня робіць. А чаму, на ваш погляд? Дурні, ня ведаюць, як адстойваць свае правы?

Дзікан: А ў чым праблема ў тым, што робіцца флэшмоб? У нас у Беларусі цяпер такі этап, што трэба біцца галавой аб сьценку, каб даказаць, што дыскрымінацыя жанчын ёсьць. Можа тыя, што дыскрымінуецца па іншых прыкметах, ужо ня мае патрэбы ў такіх формах дзеяньняў. Калі гаворыцца пра міліцэйскі гвалт, пра парушэньне грамадзянскіх правоў, чамусьці не ўзьнікае буры супрацьдзеяньня, чамусьці не гаворыцца, што гэтага няма. Так, ёсьць прызнаньне таго, што гэта ёсьць, зьбіраецца інфармацыя пра гэта ва ўсялякія міжнародныя інстытуцыі. А з дыскрымінацыяй жанчын узьнікае агрэсіўная рэакцыя. Вы, Віталь, калі іранізуеце, вы абясцэньваеце гэтую тэму, у вас шмат злосьці, агрэсіі.

Дракахруст: Алена, напэўна, адмаўляць дыскрымінацыю, у тым ліку і па прыкмеце полу, не выпадае. Думаю, што і вы таксама маглі б пра тое распавесьці. Але ці хочаце, ці мае гэта сэнс, на ваш погляд?

Германовіч: Можа, мне проста не хапае ведаў і на некаторыя рэчы, якія адбываюцца ў маім жыцьці, я проста не зьвяртаю ўвагі і не магу дакладна вызначыць, гэта дыскрымінацыя ці не. У мяне няма часу над гэтым задумвацца.

Калі я іду па сваім раёне, дык магу пачуць ад алькаголікаў нешта зьняважлівае на свой адрас. Але гэта ня значыць, што мяне прынізілі ці зьняславілі. Галоўнае, як я да гэтага стаўлюся. У нашым псыхалягічным арсэнале ёсьць шмат розных сродкаў.

Козырам, найлепшай зброяй я лічу пачуцьцё гумару і самаіронію. Гэта ў сябе трэба культываваць і гадаваць.

Мне падабаецца ў сытуацыях, калі мне гавораць нешта кшталту «жанчына, тваё месца на кухні», быць героем, а не ахвярай. Адказаць на гэта трэба забойчым жартам. Трэба быць пераможцай, а не ахвярай — у гэтым я бачу сваю місію ў такіх сытуацыях.

Флэшмоб: мэты і сродкі

Дракахруст: Як прынамсі ў кампаніі флэшмобу #дамаудобнаявбыту суадносяцца сродкі і мэты? Які можа быць вынік? Ці такі, што адбудуцца нейкія істотныя зьмены ў грамадзтве, пераасэнсаваньне людзьмі тых правілаў, па якім яны жывуць? Ці кампанія выкліча адно раздражненьне на адрас удзельніц — як жа вы дасталі сваім енкам і скаргамі? І тады ўжо нават і сапраўды абуральныя выпадкі дыскрымінацыі будуць успрымацца паблажліва — а, супраць іх гэтыя, якія на ўсё скардзяцца. Дык на што разьлік? І канкрэтнае беларускае грамадзтва адрэагуе так ці гэтак?

Германовіч: Рэакцыя будзе розная. Усе рэакцыі, якія вы пералічылі, будуць на гэты флэшмоб — і раздражненьне, і «дасталі», і енкі. Але нармальныя, адэкватныя людзі задумаюцца, і можа нешта пераасэнсуюць у сваіх паводзінах. Падумаюць — а мы і ня ведалі, што такія нашыя паводзіны жанчын зьневажаюць, што нельга казаць, што яна прыгожая ці разумная. Можа паводзіны мізэрнай часткі грамадзтва гэта і зьменіць. А дурных людзей такі флэшмоб будзе толькі псаваць, для іх у ім ня будзе ніякай карысьці.

Я мяркую, што ў глябальным сэнсе нічога гэты флэшмоб ня зьменіць, можа зьмяніць паводзіны толькі невялікай групы людзей.

Я вось нядаўна ішла, падыходзіць да мяне незнаёмы мужчына, кажа: Эх ты, такая маладая, а яшчэ і паліш. Я яму адказала: Я калі і кіну паліць, дык мне 20 ня стане.

Напэўна я павінная была пакрыўдзіцца, паскардзіцца некуды на тое, што мяне назвалі маладой і забаранілі паліць. Усё справа ў тым, як ты на гэта рэагуеш.

Цыганкоў: Аляксандра пацьвердзіла маю думку, бо не прывяла ніводнага факту дыскрымінацыі, які б быў прыведзены ў межах гэтага флэшмобу. Усё ж дыксрымінацыя — гэта абмежаваньне ці пазбаўленьне правоў пэўных катэгорыяў грамадзянаў па нейкіх прыкметах, расавых, гендэрных, нацыянальных і г. д. Я ведаю, што Вольга Карач змагалася за тое, каб скасаваць сьпіс забароненых прафэсіяў для жанчын. Тут я цалкам на баку фэміністак. Калі жанчына хоча быць грузчыкам ці экскаватаршчыкам, дык хай будзе, гэта свабоды чалавека. Нават калі гэта шкодна для яе здароўя, але гэта яе права, як нашае права піць алькаголь і паліць цыгарэты.

Вось гэта дыскрымінацыя. А калі выкладчык кажа студэнтцы, што я вам пастаўлю чацьвёрку, бо вы няздатная да навукі, то гэта проста хамства.

Аляксандра сказала, што ня можа зразумець, чаму іншыя дыскрымінаваныя групы ня ладзяць флэшмобы. Гэта такі традыцыйны аргумэнт: а вы не жанчына, а вы не беларускамоўная, а вы не паляк. Трэба імкнуцца зразумець усіх.

Часам і беларускамоўныя пішуць пра тое, як іх пакрыўдзілі, яны заплакалі і пайшлі. Мне і гэтае ныцьцё не падабаецца, хоць гэта ныцьцё тых, хто для мяне свае. Калі мяне абразяць, як беларускамоўнага, я не пабягу плакацца, я зраблю так, што гэты чалавек пашкадуе, што мне нахаміў.

Флэшмоб пра гвалт над жанчынамі, а гэта сапраўды сурʼёзная тэма, ператварыўся ў скаргі — а вось мне нехта ў аўтобусе паклаў руку на нагу ці папрасіў тэлефончык. Гэта абясцэньвала самую ідэю флэшмобу.

Дракахруст: Аляксандра, вам тое ж пытаньне, што я задаваў Алене — якімі будуць наступствы, вынікі гэтага флэшмобу?

Дзікан: Як людзі ўспрымаюць новае? Першы этап — гэта агрэсія, абясцэньваньне, іронія. Гэта ўсё тое, што мы бачым у рэакцыі Віталя. Другі этап — гэта ўжо больш сьмеху, ужо не настолькі агрэсіўная рэакцыя. Трэці этап — гэта абыякавасьць. І нарэшце — паступовае прыняцьцё.

Мы, на жаль, пакуль у пытаньні правоў жанчын — на першым-другім этапе. Што да флэшмоба, то многія, калі бачаць нешта незразумелае, рэагуюць на яго агрэсіяй. Таму я лічу так важна пра гэта гаварыць, а не маўчаць. І паступова рыхтаваць людзей. Мы разумелі і разумеем, што першаснай рэакцыяй агрэсія, абясцэньваньне, іронія тых, хто зусім не гатовы і ня ведае пра гэтую праблему.

Дракахруст: Да таго, што вы апісалі, ёсьць маленькае ўдакладненьне: гэта лёс удалых сацыяльных інавацыяў. Мы запамінаем менавіта іх, нашая гісторыя складаецца з удалых інавацыяў. Але норма — гэта могілкі няўдалых спробаў яе зьмяніць.

І вельмі часта інавацыі проста сканчаюцца на першым этапе.

Дзікан: Я спадзяюся, што ў выніку такіх флэшмобаў усё больш жанчын будуць разумець, што маўчаць ня трэба. І адна інфармацыйная кампанія за іншай, адзін флэшмоб за іншым, дазваляюць спадзявацца, што ініцыятыва гэтая на могілках не застаецца. І я бачу неабходнасьць не маўчаць, а нешта рабіць.

Што мы чуем? Што жанчына вартая, калі яна прыгожая і зручная ў побыце. Нібыта яна ня можа быць актыўнай у прафэсійнай сфэры. Чым больш мы будзем гэта цярпець, тым больш імавернасьць, што праблема так і будзе заставацца. І мы застанемся ў гэтай нулявой кропцы.

А пакуль тое, што адбываецца, сьведчыць пра тое, што мы рушым ад нулявой кропкі наперад.

Хто вызначае, што ёсьць дыскрымінацыя

Дракахруст: Віталь у сваім пасьце напісаў пра пакуты ад дыскрымінацыі — «сапраўдныя ці выдуманыя». А які крытэр? Вось адной жанчыне сказаў калега, што яна прыгожая, ці ёй саступілі месца ў транспарце — яна лічыць гэта дыскрымінацыяй. Зь іншага боку, іншая жанчына, дзяўчына, пачуўшы ад начальніка «не перасьпіш са мной, дык ня будзе табе добрага заробку і карʼеры», не палічыць гэта дыскрымінацыяй, палічыць, што «Ўсе мужыкі — казлы», што так заведзена, што так спрадвеку было і ёсьць. А хто судзьдзя, хто вызначае?

Прыгадваецца гісторыя, якая была пару гадоў таму. Конкурс «Міс грудзі». Нашыя фэміністкі былі ім гранічна абураныя, казалі, што гэта сэксізм і зьнявага жаночай годнасьці. І тады ж было апублікаванае інтэрвію пераможцы конкурсу. І яна казала: «Я шчасьлівая, я страшна задаволеная».

Яна сама не лічыла гэта дыскрымінацыяй. Але нейкія іншыя людзі за яе вырашаюць, што яе дыскрымінуе, а што не.

Дык хто вызначае? Ці сам чалавек, ці людзі, якія прайшлі гендэрныя штудыі?

​Дзікан: У нас, на жаль, мужчыны цэняцца за тое, колькі яны зарабляюць, а жанчыны — за тое, хто зь іх прыгажэйшая. Я можа крыху ўтрырую.

Калі для жанчыны грамадзтвам пратаптаная сьцежка, дзе яна можа праявіцца, яна па ёй і дзе.

Дракахруст: Ці правільна я зразумеў ваш адказ: вы, Аляксандра Дзікан, ведаеце, што ёсьць дыскрымінацыя, а ўдзельніца конкурсу «Міс грудзі» — ня ведае. І вы вызначаеце, што яе дыскрымінуе. Я правільна вас зразумеў?

Дзікан: Я такога не казала.

Дракахруст: Я крыху ўтрырую. Але хачу зразумець, наколькі.

Дзікан: Я так ніколі не скажу. Але я прафэсійна працую з гэтай тэмай. З практыкі я ведаю, што жанчыны вельмі часта не ідэнтыфікуюць, што адносна іх адбылася дыскрымінацыя. Паняцьце дыскрымінацыі — даволі шырокае. Віталь сказаў, што гэта парушэньне, пазбаўленьне пэўных катэгорыяў правоў. Але насамрэч гэта больш шырокае паняцьце. Гэта і прадузятае стаўленьне да мяне, таму што я жанчына. Скажам, у нас у акадэміі МУС на некаторыя спэцыяльнасьці закрыты доступ жанчынам. Вось гэта прыклад дыскрымінацыі.

Конкурсы прыгажосьці — гэта апірышча патрыярхальнай структуры грамадзтва. У нас пераважае ідэалёгія сэксізму.

Жанчына, зразумела, можа рабіць што хоча, у тым ліку і ўдзельнічаць у такіх конкурсах. Але чамусьці для мужчын не праводзяць конкурсы прыгажосьці. Гэта таму што ў нас такія традыцыйныя гендэрныя ролі. Многія жанчыны ў межах гэтага флэшмобу абураюцца, бо ня хочуць, каб іх роля зводзілася адно да прыгажосьці і зручнасьці ў быце.

Цыганкоў: Я вызначэньне дыскрымінацыі ўзяў са слоўнікаў. Пашырэньне паняцьця вядзе да яго размываньня. Гэта як у казцы — Воўк, воўк, воўк, а хлопчыку ўжо ніхто ня верыць. Няўжо людзі, якія ўжываюць гэтае слова дзе трэба і дзе ня трэба, не разумеюць эфэкт гэтага?

Калі вы, Аляксандра, казалі, што на нейкім факультэце не пускаюць жанчын — гэта яўная дыскрымінацыя, зь якой я, больш чым вы, гатовы змагацца. І заўсёды з гэтым змагаўся.

Проста ў пэўны момант фэмінізм ад лібэральнага пайшоў у бок левасацыялістычны. Вось Аляксандра сказала, што так, жанчына можа рабіць, што хоча, але фэміністкі лепш за яе ведаюць, што ёй трэба. У фэміністак ёсьць дакладная схема, якімі павінныя быць жанчыны.

Як з тым конкурсам «Міс грудзі», падобная гісторыя з чырлідэркамі, дзяўчатамі, якія падымаюць сьцяжкі на «Формуле 1». Іх скасавалі, сказаўшы, што гэта сэксізм. Была перадача на ВВС, дзе яны казалі — дык гэта ж была наша праца, нам гэта падабалася, у наш бок ніхто ніякіх сэксісцкіх позіркаў не кідаў. А фэміністкі вырашылі, што гэта ганебна. І скасавалі. Яны лепш за жанчын ведаюць, што тым трэба.

Германовіч: Як той казаў, сумленьне — лепшы кантралёр. Да вашага, Юры, прыкладу — зараз ня той час, што стаіць пытаньне: сэкс ці сьмерць. Калі начальнік прапануе сэкс, і дзяўчына мае самапавагу, яна плюне ў вочы такому начальніку. Ці знойдзе іншую працу.

Дракахруст: Я пра тое, што такую прапанову жанчыне ад начальніка пераважная большасьць сучаснага беларускага грамадзтва ўсё ж асудзіць, палічыць дыскрымінацыяй, нямногія скажуць, што такая завядзенка і так заўсёды было. Зь іншага боку, сытуацыю, калі мужчына адкрыў жанчыне дзьверы, вельмі невялікая частка беларусак палічыць дыскрымінацыяй. Дык хто мусіць вызначаць? Я апісаў: адно большасьць грамадзтва лічыць дыскрымінацыяй, іншае — ня лічыць. Гэта крытэр?

Германовіч: Людзі павінны ведаць, як мужчыны, так і жанчыны, што захоўваць крыўды — гэта шкодна для здароўя. Таму на некаторыя выпадкі лепш проста не зьвяртаць увагі. Пасыпаць сольлю раны — гэта ня будзе добра за самога чалавека, для яго псыхікі. А сьмех, самаіронія лякуюць і душэўныя раны. Чалавека нельга пакрыўдзіць, ён можа сам дазволіць сабе пакрыўдзіцца ці не пакрыўдзіцца. Што для жанчыны карысьней? Кожны дзень памятаць крыўду ці перапрацаваць гэтую крыўду творча. Намаляваць карціну, напісаць кнігу ці музычную пʼесу, замест таго, каб увесь час скардзіцца і енчыць.

Дзікан: Наконт дыскрымінацыі ўсё ўжо вырашана. Ёсьць міжнародныя прававыя мэханізмы. Калі начальнік прапануе сваёй падначаленай сэкс — магчыма, у нас у Беларусі нехта будзе спрачацца, гэта дыскрымінацыя ці хамства. У Нямеччыне гэтага начальніка проста засудзяць за сэксуальныя дамаганьні. У іх там у законах гэта падрабязна прапісана. Гэта ня толькі згвалтаваньне, але гэта і пэўныя прапановы, і пэўныя словы. У нас ў заканадаўстве гэтага нічога няма. Ёсьць толькі артыкул за згвалтаваньне.

Мы расьцем у грамадзтве, дзе такія паводзіны лічацца нармальнымі. Я памятаю з дзяцінства — калі хлопчык табе торгае за касічкі, гэта ён да цябе ўвагу праяўляе.

​Дракахруст: Магчыма, нямецкі закон і адсутнасьць закону ў Беларусі адлюстроўваюць стаўленьне да падобных зьяваў адпаведных грамадзтваў. Гэты ж закон, як і яго адсутнасьць, не накінутыя нейкімі акупантамі ці ААН.

Дзікан: Так, там іншае разуменьне праблемы. У нас іншае. Што да конкурсаў прыгажосьці, то ў жанчыны, зразумела, ёсьць выбар. Але калі з дзяцінства дзяўчынцы ўбіваюць у галаву — будзь прыгожай, стараннай і наагул галоўнае выйсьці замуж, то які шлях жанчына выбярэ?

Тут як бы ёсьць і яе ўласны ўяўны выбар, але яе шлях таксама перадвызначылі грамадзтва і сямʼя. Дыскрымінацыя бывае прамая, як з паступленьнем у міліцэйскую акадэмію, і бывае ўскоснай. Шмат прыкладаў ускоснай дыскрымінацыі, якія няпроста ўсім адразу зразумець.

Наконт таго што вы, Віталь, казалі, што вам не падабаецца ныцьцё. Але дыскрымінацыі ад гэтага вашага стаўленьня менш ня робіцца. Калі людзі сутыкаюцца з цяжкасьцямі і на гэта рэагуюць, то бачыць у гэтым нейкія карысьлівыя матывы — мне здаецца гэта няправільным.

Чаму вам гэта не падабаецца? Калі людзі пра гэта кажуць, то можа ў гэтым нешта ёсьць? А што людзям рабіць? Калі беларускамоўнага крыўдзяць, зьневажаюць, то яму што рабіць — маўчаць? Ці зьбіць таго, што яго пакрыўдзіў? У суд цягнуць? І дзе мяжа, калі табе сёньня нахамілі, а заўтра забʼюць, як гэта было некалькі гадоў таму з ЛГБТ-актывістам? Калі можна пачынаць ныць?

Цыганкоў: Я лічу, што ёсьць розныя жанры. Цяпер пераважае жанр, што мы слабыя і няшчасныя. Мяне за 30 гадоў беларускамоўнасьці ні разу не абразілі. Многія беларускамоўныя пішуць пра тое, як іх віталі, як імі захапляліся. Так і сам мной было. Думаю, што правядзі апытаньне беларускіх жанчын, то зь іх 80% скажуць, што іх ніколі з жыцьці не дыскрымінавалі, яны адчуваюць сябе нармальнымі, моцнымі асобамі і яны не даюць сабе дыскрымінаваць.

А калі людзі зь іншым тыпам паводзінаў — можа ў гэтым і няма нічога кепскага. Але няма нічога кепскага ў тым, што я стаўлюся да гэтага іранічна. У маім стаўленьні няма ніякай агрэсіі, насуперак меркаваньню Аляксандры. Я проста кажу, што ёсьць іншы варыянт паводзінаў, калі ты кажаш, што ты нечага дасягнуў і нават пераадолеў дыскрымінацыю.

Людзі, якія сядзелі ў турмах, Халіп, Дашкевіч, Севярынец — яны ніколі не скардзяцца, яны моцныя людзі. Хаця пацярпелі яны нашмат больш чым тыя, каму сказалі нейкую непрыемную рэпліку.

Можа і ў справе фэмінізму варта пераходзіць ад енку да больш пазытыўнага стаўленьня, як сказала Алена, быць героем, а не ахвярай.