Булавішкі — першая калёнія старавераў на Браслаўшчыне. Адсюль, зь берагоў возера Снуда, яны некалі расьсяліліся па тэрыторыі ўсяго раёну. Вёска сёньня — гэта процьма закінутых хатаў і зь дзясятак жыхароў сталага веку. Заходжу ў жытло, што першае трапляецца на вочы. Земляная падлога. У сенцах, прытуліўшыся адна да адной, сьпяць куры. У вялікімі пакоі ля печы сядзіць гаспадыня — Матрона Ўсьцінава. З выгляду яна нагадвае гераіняў тых савецкіх мульцікаў, якія ствараліся паводле расейскіх народных казак.
(Усьцінава: ) “Мы беларускую мову ня любім, бо самі — расейцы. Размаўляем па-славянску, па-старажытнаму. Але ўсё разумеем. Кажыце, я па-рознаму разумею”.
(Карэспандэнт: ) “Насельніцтва Булавішкаў — вы ўсё-такі кім сябе лічыце: расейцамі, беларусамі?”
(Усьцінава: ) “Стараверы”.
(Карэспандэнт: ) “Гэта якая нацыянальнасьць?”
(Усьцінава: ) “Мы маскалі. Мы лічымся неправаслаўнымі. А праваслаўныя — расейцы”.
(Карэспандэнт: ) “Палітычныя сымпатыі маскалёў-старавераў?”
(Усьцінава: ) “Нам абы-хто, толькі бы пэнсіі больш даваў бы і быў бы самым лепшым прэзыдэнтам. А мы ня ведаем там нікога, акрамя Лукашэнкі. Мы па тэлевізары яго глядзім, і усё”.
(Карэспандэнт: ) “А што-небудзь чулі пра выбары ў мясцовыя саветы?”
(Усьцінава: ) “Я чытала аднойчы ў газэце, што выбары будуць. А ці будуць яны? А калі будуць? Я ня ведаю. Мы хварэлі, сынок. Тры тыдні ляжалі, дык нам не да выбараў, не да чаго не было справы. Толькі б лягчэй дыхаць было!”
(Карэспандэнт: ) “Якія ў вас дачыненьні зь людзямі зь іншых вёсак?”
(Усьцінава: ) “У нас добрыя дачыненьні. Мы нікуды ня ходзім, нікуды ня езьдзім”.
(Карэспандэнт: ) “Вашая малітва чым-небудзь прынцыпова адрозьніваецца ад малітвы ў Расейскай праваслаўнай царкве?”
(Усьцінава: ) “Вядома, мы й сьпяваем ня так. Яны: ваў-ваў-ва-ваў. Ну, а мы сьпяваем”.
Пазьней я ўведаў, што Матрона Ўсьцінава — самы адукаваны чалавек у Булавішках. Яна адзіная, хто можа чытаць рукапісныя старажытнаславянскія кнігі.
Калёніі стагодзьдзямі жылі сваім ізаляваным ад зьнешняга сьвету жыцьцём. Доўгі час стараверы наўмысна не аддавалі сваіх дзяцей у школу, нават не рэгістравалі немаўлят. Жывое пацьверджаньне гэтаму — састарэлая Сламаніда Ясінская.
(Карэспандэнт: ) “Граматная” ў старавераў, што гэта значыць?”
(Ясінская: ) “Вучоны чалавек”.
(Карэспандэнт: ) “А вы непісьменная, неграматная?”
(Ясінская: ) “Не-не!”
(Карэспандэнт: ) “А пісаць, чытаць вы ўмееце?”
(Ясінская: ) “Расьпісацца толькі. А чытаць я не магу”.
(Карэспандэнт: ) “Не вучылі?”
(Ясінская: ) “Не-а”.
(Карэспандэнт: ) “А сябе адчуваеце неяк адрозна ад мясцовага беларускага насельніцтва?”
(Ясінская: ) “Мы — маскалі!”
Тутэйшыя ўлады ўсіх часоў і дзяржаваў ставіліся да рэлігійных уцекачоў вельмі нават някепска. Некалі кароль Ян Сабескі выдаў адмысловую грамату пра вольнае жыцьцё старавераў. Праўда, аддзячылі яны за гэта даволі своеасабліва. Пасьля падзелаў Рэчы Паспалітай, ужо калі Браслаўшчына была пад Расейскай імпэрыяй, жыхары калёніяў дапамагалі выкрываць удзельнікаў вызвольных паўстаньняў. Гэта на гістарычнай радзіме яны былі раскольнікамі й злачынцамі, а ў тут спрыялі калянізацыі беларускіх тэрыторыяў. Пазьней стараверы былі першымі прадстаўнікамі савецкіх уладаў на месцах і заганялі хутаранаў у калгасы.
Сёньня іхныя нашчадкі традыцыйна насьцярожана ставяцца да чужынцаў. Незнаёмцу тут дадуць напіцца вады з гэтак званай “паганай кружкі”. Самі гаспадары не дакрануцца да гэтага посуду. Так, на ўсялякі выпадак, каб не атруціцца. Адрозна ад абсалютна ўсіх рэлігійных плыняў, свае малельні стараверы будуюць не на пагорках, а ў нізінах. Гэта, як кажуць, каб чужыя вочы не заўважылі.
Бажніцы ў Булавішках больш за 100 гадоў. Ейныя вокны закратаваныя. Гэта, праўда, на ратуе ад сыстэматычных рабаўніцтваў. Апошнім разам скралі 13 старажытных абразоў. Ніводны так і не знайшлі.
На ўваходзе ў малельную залю вісіць абраз, якія тутэйшыя жыхары называюць “Багародзіцай”. Абразок, выдадзены друкарскім мэтадам. Нават не адмыслоўцу бачна, што гэта заходнеэўрапейская школа. І ў якасьці пацьверджаньня можна прачытаць у адным з кутоў надпіс па-італьянску — “La Palabra”.
У малельнай залі вельмі халодна. Зараз на вуліцы 3 градусы марозу. Такое адчуваньне, што ў памяшканьні яшчэ халадней. Ніколі не было традыцыі ацяпляць бажніцу. На набажэнствы сюды прыходзіла шмат людзей. І, так бы мовіць, сваёй прысутнасьцю яны проста павялічвалі тэмпэратуру тут, у малельні.
Мужчыны й жынчыны моляцца асобна. Спадары — групкай справа, спадарыні — зьлева. Духоўнага лідэра выбіраюць зь ліку аднавяскоўцаў. Ён мусіць быць халастым альбо ўдаўцом. Апошні сьвятар у Булавішках памёр некалькі гадоў таму. Спадкаемцаў сярод тутэйшых не знайшлося. Цяпер сюды езьдзіць поп з суседняга паселішча.
У старавераў няма традыцыі біць у званы. Замест гэтага тут выкарыстоўваюць кавалак жалеза. Усё гэта называецца “біць у рэльсу”. Б’юць толькі ў надзвычайных выпадках — гэта пажар, пахаваньне і ў час вялікіх сьвятаў. Але, як меней, апошнія два гады ні Булавішкі, ні наваколіцы ня чулі гуку рэльсы. Рэч у тым, што рэльса месьціцца ў вежы бажніцы. Гэта зь дзясятак мэтраў над зямлёю. Лесьвіцы, якія вядуць на самы верх, не такія моцныя. І званар баіцца за сваё жыцьцё. Лесьвіца пада мною рыпіць. Шмат бэлек даўным-даўно пераламалася, і хтосьці іх перавязваў дротам альбо вяроўкай. Але ўсё гэта не дае ніякай гарантыі бясьпекі. Я залез на самы верх. Будзем спадзявацца. што зьлезу бяз траўмаў.
Самаізаляцыя старавераў пачала рушыцца ў мінулым стагодзьдзі, пачаліся зьмешаныя шлюбы. Пазьней была масавая міграцыя моладзі ў Вільню, Рыгу і Дзьвінск (гэта сёньняшні латвійскі Даўгаўпілс). Па аднаўленьні краінамі Балтыі сваёй незалежнасьці шмат хто вярнуўся на бацькаўшчыну. Але ня ў родную вёску. Спыніліся ў людных мястэчках.
(Спадарыня: ) “Самая страшэннае для нас было адолець латыскую мову, каб можна было працаваць. Я ўжо ў сваім узросьце не магла вывучыць на належным узроўні, каб вывучыць сына, каб ён паступіў у вышэйшую навучальную ўстанову”.
(Карэспандэнт: ) “Вы не шкадуеце, што зьехалі, калі ўлічыць, што ўзровень жыцьця ў Латвіі вышэйшы за беларускі?”
(Спадарыня: ) “Шкада, што ня так мы жывем, як там. У нас, можа, наогул не ўсе жывуць як людзі. І цяпер прыяжджаюць людзі, якія там засталіся. Яны нас толькі супакойваюць, каб мы не хваляваліся й былі задаволеныя. што пераехалі”.
Стараверы былі заўсёды выдатнымі рыбаловамі і, у той жа час, ня вельмі добрымі земляробамі. Вельмі часта гаспадарка пакідалася на дзяцей, жанчын і старых, а ўсе дарослыя мужчыны сыходзілі на возера. Вось такая прывязанасьць да вады захавалася і сёньня. У вёсцы некалькі мужчынаў, іх можна пералічыць на пальцах адной рукі. Двое зь іх ва ўзросьце да 60 гадоў. І менавіта гэтыя два кінулі сваю асноўную працу і займаюцца зімовым рыбалоўствам.
Зараз я знаходжуся на возеры. Да берага адсюль дзьве-тры сотні мэтраў. Таўшчыня льду 60 сантымэтраў. І са мной побач знаходзіцца адзін з жыхароў вёскі Булавішкі:
(Спадар: ) “Завуць мяне Лёва”.
(Карэспандэнт: ) “Як ловіцца рыба? Колькі можна злавіць?”
(Спадар: ) “Бывае, што можна і па пяць. і па шэсьць кіляграмаў злавіць. Бывае, што ні д’ябла нельга злавіць. Сёньня — ерунда: не бярэ”.
(Карэспандэнт: ) “Дык хоць штосьці злавілі?”
(Спадар: ) “Штучак дзесяць злавіў”.
(Карэспандэнт: ) “Сабе ці на продаж?”
(Спадар: ) “Не, сабе! А навошта яе прадаваць?”
(Карэспандэнт: ) “Дадатковая фінансовая дапамога”.
(Спадар: ) “А якія тут грошы? Што за яе возьмеш? Нічога! Гэта калі б яна была буйная, а так яна дробная”.
(Карэспандэнт: ) “Вы жывяце ў Булавішках. Ці вы адчуваеце сябе стараверам?”
(Спадар: ) “Мне ўсё аднолькава, якая вера. Ці я старавер, ці не — мне ўсё аднолькава”.
(Карэспандэнт: ) “А нейкія абрады выконваеце, моліцеся?”
(Спадар: ) “Па сьвятах ходзім”.
(Карэспандэнт: ) “Яшчэ адна адметнасьць старавераў у тым, што ня п’юць. Ці захавалася гэта цяпер?”
(Спадар: ) “Ну, чаму? Выпіваюць”.
(Карэспандэнт: ) “Шмат п’юць?”
(Спадар: ) “Не, вядома”.
(Карэспандэнт: ) “Няшмат — гэта колькі ў разуменьні старавера?”
(Спадар: ) “Бутэлечку”.
Да алькаголю, які стараверы заўсёды лічылі “д’ябальскім зельлем”, дадалося раней забароненае паленьне тытуню. Як і каталікі ў навакольных вёсках, насельнікі Булавішкаў жывуць з натуральнай гаспадаркі: што вырасла, тое й зьелі. Пры такіх харчовых акалічнасьцях не выпадае прытрымлівацца пастоў, якія агулам складаюць 200 дзён на год. Ня зьмененымі часам і жыцьцём засталіся толькі васьміканцовыя крыжы, двухперставае жагнаньне й падвоеная алілуя.
Я знаходжуся ў Браслаўскім краязнаўчым музеі. Насупраць мяне сядзіць ягоны навуковы супрацоўнік Кастусь Шыдлоўскі. Нашая размова — пра будучыню браслаўскіх старавераў.
(Шыдлоўскі: ) “З гледзішча цяперашніх уладаў стараверы не ўяўляюць ні сацыяльнага пласту нейкага, ні іншага, які патрабаваў бы асобнага падыходу. Паводле ладу жыцьця яны не адрозьніваюцца ад мясцовага насельніцтва. Безумоўна, гэта экзотыка. Браслаўскі рэгіён, гэта адна зь ягоных асаблівасьцяў — прысутнасьць калёніяў старавераў. Калёніі пачалі ўжо разбурацца. Зараз разбурэньне набыло ярка акрэсьленыя формы. Гэтаму працэсу наканаваны сумны фінал: паступовае зьмяншэньне носьбітаў гэтай культуры й зьнікненьне”.
20 тысяч старавераў жывуць ва ўсіх рэгіёнах Беларусі. Зарэгістраваныя 34 суполкі, якія ўваходзяць у Цэнтральную раду старажытнаправаслаўнай паморскай царквы.
Кастусь Шыдлоўскі прагназуе, што дзеяньне новага закону пра свабоду веравызнаньня можа і паменшыць колькасьць афіцыйных аб’яднаньняў. Але істотна на рэлігійную актыўнасьць старавераў ён не паўплывае. Па-першае, вельмі малая частка зь іх заангажаваная ў суполкі. А па-другое, ад дзядоў у спадчыну ім дастаўся багаты досьвед ў справе супрацьстаяньня афіцыйнай Расейскай праваслаўнай царкве.
