Дасьледаваньне мястэчка Лыскава я пачынаю на вышыні 30 мэтраў. Я забраўся ў разбураную вежу колішняга місіянэрскага касьцёлу 18 стагодзьдзя. Адсюль можна пабачыць усё мястэчка. Гэты касьцёл быў спалены па вайне і дагэтуль не адноўлены. Засталіся толькі сьцены. Няма нават даху. Усярэдзіне ўсё парасло быльлём і пустазельлем. Рэшткі касьцёлу пераўтварыліся ў месца для баўленьня вольнага часу. Бачна, што на зямлі валяюцца пустыя піўныя пляшкі. Старажытныя сьцены пакрытыя ня толькі фрэскамі, але й сучаснымі надпісамі рознага зьместу.
(Гавейна: ) “Я на яго не магла нагледзецца, якая гэта была прыгажосьць! Статуі стаялі, арган стаяў, і росьпіс на столі быў вельмі прыгожы. Перад вачыма стаіць, які ён быў”, — жыхарка Лыскава Антаніна Гавейна пераказвае свае дзіцячыя ўспаміны.
Сучасны стан касьцёлу выклікае сум.
(Гавейна: ) “А цяпер, што ацалела ад яго, то ў любога з нас сэрца забаліць ад таго, што такая прыгажосьць — і так вось гіне”.
(Карэспандэнт: ) “Ці паўставала пытаньне аднавіць касьцёл?”
(Гавейна: ) “Гэта вялікія сродкі патрэбныя. Будаўнічыя лясы паставілі. Але я мяркую, што сродкаў не хапае. Таму і прыпынілася будоўля”.
Вежа, куды я залез — выдатная пляцоўка, каб назіраць за жыцьцём мястэчка. Усё Лыскава пад маімі нагамі. Насупраць касьцёлу ацалеў будынак, дзе некалі жылі сьвятары. Ад сканчэньня вайны і да сёлетняй вясны тут месьціўся шпіталь. Але яго зьліквідавалі з той прычыны, што пацыентаў стала вельмі мала.
Баба Ліда крочыць касьцельнаю вуліцаю. Яна ідзе капаць бульбу. З сабою нясе два кошыкі й мех.
(Карэспандэнт: ) “Давайце дапамагу вам паднесьці”.
(Ліда: ) “Ой! Дзякуй. Але я іду далёка. А вы далёка са мной на поле ня пойдзеце”.
Разгаварыліся. Аказваецца, колькі месяцаў прайшло, а местачкоўцы супакоіцца ня могуць, што шпіталю ўжо няма.
(Ліда: ) “Зачынілі! А навошта зачынілі? Каб, мусіць, хутчэй пэнсіянэры паўміралі. Здароўя няма. Страўнік баліць. І няма дзе палячыцца. Ля хаты пайшоў бы ў шпіталь: палечаць, паляжыш у шпіталі, а далёка ў Ружаны дабірацца”.
(Карэспандэнт: ) “А вы зьвярталіся да каго-небудзь, каб пакінулі шпіталь?”
(Ліда: ) “У Берасьце зьвярталіся”.
(Карэспандэнт: ) “І дапамаглі?”
(Ліда: ) “Ніхто нічога не дапамагае!”
(Карэспандэнт: ) “Дэпутата ў сельсавет выбіралі. Ён жа мусіць неяк дапамагаць?”
(Ліда: ) “А Бог іх ведае, дапамагаюць яны там ці не. Нічога ня ведаю. Калгас? Ой, што там той калгас? Як выпрасіш што, дык дадуць, а як не — то не”.
Я разьвітаўся з бабай Лідай. Зноў на вежы. З вышыні сярод дрэваў выглядаю хату Мікалая Цыбуркі. Туды мне трэба наведацца, каб выканаць пэрсанальнае даручэньне.
(Карэспандэнт: ) “Добры дзень! Вы спадар Цыбурка? Мяне завуць Ягор Маёрчык. Я карэспандэнт Радыё Свабода зь Менску. Быў нядаўна ў адной замежнай вандроўцы. Вам перадавалі прывітаньне”.
(Цыбурка: ) “З Чыкага?”
(Карэспандэнт: ) “Так. Сын прасіў перадаць, што ў яго ўсё добра”.
(Цыбурка: ) “У яго?”
(Карэспандэнт: ) “Так”.
(Цыбурка: ) “А ў мяне, сыне, усё, выбачаюся, хранова. Я яго, турка такога, выслаў, дапамог яму, а ён да мяне цяпер ніякай увагі. Каб ён крыху бацьку чаго падаслаў. Нічога ня шле! Бацька тут церпіць, пакутуе, што хворы. І ніхто нічога не дапамагае! Сілаў няма. Махну касою — і ўсё”.
(Карэспандэнт: ) “Як жыцьцё ў вёсцы?”
(Цыбурка: ) “Дрэнна. Ня сеюць і не аруць нам. Што хочаш сам, тое й наймай. Здаў цяля. А калгас за яго грошай ня даў. А далі чатыры ці пяць кіляў зерня”.
(Карэспандэнт: ) “Выгадаваць гэнае цяля болей малака пойдзе, чым вы атрымалі”.
(Цыбурка: ) “Тое факт!”
(Карэспандэнт: ) “А пэнсія якая?”
(Цыбурка: ) “84 тысячы. Хапае: баба забярэ, ды я іх і ня бачу”.
(Карэспандэнт: ) “Нешта не стасуюцца ў маёй галаве два такія факты. Першае — тое, што вы пра цяжкасьці распавядаеце. І я не магу вам ня верыць. Зь іншага боку, паслухаеш чыноўнікаў, яны кажуць: у нас галоўныя прыярытэты — гэта пэнсіянэры, людзі сталага ўзросту”.
(Цыбурка: ) “О-о-о-о! Яны на яго, пэнсіянэра, і не паглядаюць”.
(Карэспандэнт: ) “Ёсьць жа нейкія станоўчыя моманты? Што добрага ў жыцьці?”
(Цыбурка: ) “На Вялікдзень прыедуць госьці. Тады я чарку добрую вып’ю. А як яны пойдуць, я схаваюся, залезу на печ і яшчэ дзергану”.
У гэты момант паміж Мікалаем Цыбуркам і мною сьцяною ўзьнікае гаспадыня — спадарыня Надзея. І тут я раблюся сьведкам высьвятленьня сямейных дачыненьняў.
(Надзея: ) “Ой! Супакойся!”
(Цыбурка: ) “Што?”
(Надзея: ) “Маўчы, чокнуты! Карацей, добра мы жывем. Лепш ня трэба!”
(Цыбурка: ) “Не-не-не!”
(Надзея: ) “Добра-добра! Пэнсію добра атрымліваем. Пэнсіі хапае нам”.
(Карэспандэнт: ) “Праблемы якія ёсьць у жыцьці?”
(Надзея: ) “З мужыком пасварымся, дый усё. А так усё ў нас добра!”
(Карэспандэнт: ) “Дапамагае чым калгас ці сельсавет?”
(Надзея: ) “Усім нас забясьпечваюць. Здаём цяля. За цяля нам даюць зерне”.
(Карэспандэнт: ) “А мусяць жа грошы даваць”.
(Надзея: ) “А мы ня хочам!”
(Карэспандэнт: ) “Вам не патрэбныя грошы?!”
(Надзея: ) “Не-а. Мы мала што набываем: кароўка свая, парасятка сваё, куры свае”.
Зь вежы касьцёлу бачны і будынак праўленьня тутэйшай калектыўнай гаспадаркі. Называецца яна “Радзіма”. Раней гэта быў калгас, ня так даўно яго перайначылі ў адкрытае акцыянэрнае таварыства. Местачковец, які прадставіўся Іванавічам, падсумоўвае вынікі рэфармаваньня:
(Іванавіч: ) “Вы запытаецеся ў любога, колькі ён атрымаў акцыяў? Гэта не акцыянаваньне! Сёньня выходзіш з гаспадаркі, і акцыі прападаюць. Спэцыялісты адпрацавалі 15–20 гадоў і не атрымалі ніводнай акцыі! Пэнсіянэр памёр, і акцыі ў спадчыну не перадаюцца. Гэта ўсё несур’ёзна! Хранова жывем! Колькі атрымлівае мэханізатар? Колькі б ні працаваў — 30–60 тысяч”.
(Карэспандэнт: ) “Атрымліваецца, што памянялі шыльду, а калгас як быў, так і застаўся?”
(Іванавіч: ) “Сто адсоткаў, што так”.
Непадалёк ад калгаснай канторы знаходзіцца яшчэ адная адметнасьць Лыскава — тутэйшая сярэдняя школа. Нават людзі сталага веку ў размовах скардзіліся, што сёньня сабраць і адправіць дзіцёнка вучыць ня так ужо й проста. Увесь час бракуе грошай. Па падрабязнасьці мяне накіравалі да спадарыні, якая адна гадуе дзяцей. Яна працуе ў краме. На ганку сяльмагу сутыкаюся з Тоняй Ярмак:
(Ярмак: ) “А во пагляньце: стары захварэў. Узяла пернікаў, узяла памідораў. І амаль пяць тысячаў рублёў!”
(Карэспандэнт: ) “Кожны дзень такога й не набудзеш?”
(Ярмак: ) “Не! Што вы? Усё навокал кепска: хлеб нясмачны пякуць, пэнсію малую даюць. Як я атрымліваю 70 тысяч, пастрабуй пражыць. Падвысілі мне цяпер пэнсію на чатыры тысячы. Вось ужо надабаўлялі! Хай бы ўжо якую пяцёрку далі. Крыху асьцерагаюся з грашыма, каб ў дзяцей не пытаць”.
(Карэспандэнт: ) “На што болей грошай ідзе?”
(Ярмак: ) “На ежу. На гарэлку няма. Я гарэлкі зусім у рот не бяру. Я магу ад яе быць у космасе”.
(Карэспандэнт: ) “Ад чаго?”
(Ярмак: ) “Ад таго, што гарэлкі вып’ю”.
(Карэспандэнт: ) “Кажуць, што пэнсіянэры — самы галоўны клопат дзяржавы?”
(Ярмак: ) “Ой! Халера там! Пойдзеш — паслухаюць цябе. А што табе дадуць у калгасе, калі там нічога няма?”
Уваходжу ў краму. Кабета, зь якой я так хацеў пагутарыць, стаіць ля касавага апарату. Уведаўшы пра мэту майго візыту, яна пачынае імкліва аддаляцца.
(Карэспандэнт: ) “Куды вы ад мяне зьбягаеце? Я не кусаюся!”
(Спадарыня: ) “Ня ведаю. Нічога ня буду распавядаць. Не хачу!”
Урэшце жанчына, пасьля ўпрошваньня сваіх каляжанак, здалася. Пазіраючы на мікрафон зь недаверам і страхам, яна адказвае на мае пытаньні:
(Карэспандэнт: ) “Колькі ў вас дзяцей?”
(Спадарыня: ) “Двое”.
(Карэспандэнт: ) “Колькі каштуе адправіць дзіця ў школу?”
(Спадарыня: ) “Сама мала — 150 тысяч”.
(Карэспандэнт: ) “А каб адправіць двух дзяцей, трэба 300 тысяч?”
(Спадарыня: ) “Так”.
(Карэспандэнт: ) “У вас такія грошы ёсьць?”
(Спадарыня: ) “Натуральна, што няма. А скуль яны возьмуцца? Заробак у нас 130 тысяч. Каб добра адправіць дзіцёнка ў школу, трэба на гэта добра рабіць”.
(Карэспандэнт: ) “Вашыя дзеці самі сабе дапамагалі?”
(Спадарыня: ) “Зьбіралі яблыкі. хадзілі па чарніцы. І такім чынам зараблялі сабе грошы. Проста не разумееце вы нашага жыцьця. У горадзе лягчэй, бо людзі болей зарабляюць. І ў час заробак плацяць. Жывяце ў Менску — набыў кавалачак каўбаскі й паеў. А нам тут трэба на яго зарабіць”.
Я зноў вяртаюся да рэштак місіянэрскага касьцёлу. Прыхільнікі цяперашніх уладаў і схаваныя апазацыянэры, калгасьнікі і зацятыя аднаасобнікі, пэнсіянэры і моладзь, католікі й праваслаўныя — карацей кажучы, усе лыскаўцы пагаджаюцца: бажніца — сымбаль іхнай малой радзімы. Тут яе параўноўваюць з галавою, а паселішча — з тулавам. Гаворачы пра ўсё гэта рэдкім турыстам, месьцічы задаюць рытарычнае пытаньне: “А што гэта за жыцьцё без галавы?”
