Удзельнічаюць: сустаршыня арганізацыйнага камітэту Ўсебеларускага
зьезду за незалежнасьць паэт Генадзь Бураўкін і па тэлефоне з Варшавы
– Старшыня парлямэнцкай апазыцыі БНФ ў Вярхоўным Савеце 12 скліканьня Зянон
Пазьняк.
(эфір 23.07.2000)
Аўтар і вядучы: Сяргей Навумчык
(Навумчык: ) “27 ліпеня 90-га году Вярхоўны Савет Беларусі прыняў Дэклярацыю
дзяржаўнага сувэрэнітэту Беларусі. У той жа самы дзень – дзесяць гадоў
таму – было абвешчана пра стварэньне парлямэнцкай Апазыцыі БНФ.
Як ацэньваюць гэтыя падзеі нашыя сёньняшнія суразмоўцы?”
(Бураўкін: ) “Абедзьве гэтыя падзеі – яны безумоўна вызначальныя для
сучаснае гісторыі. Калі казаць пра Дэклярацыю дзяржаўнага сувэрэнітэту,
гэта быў дакумэнт, які вельмі канкрэтна й вельмі рэальна засьведчыў волю
ды імкненьне беларусаў мець сваю нацыянальную дзяржаву. Дзякуючы абставінам,
якія склаліся ў той час, і дзякуючы вельмі актыўнай, разумнай, як цяпер
модна казаць – канструктыўнай апазыцыі, перш за ўсё Беларускаму Народнаму
Фронту, гэта было легітымна, юрыдычна аформлена.
І ўжо сам гэты крок, безумоўна, застанецца ў гісторыі Беларусі (а я
спадзяюся, што гісторыя будзе і доўгай, і дастаткова цікавай), застанецца
назаўсёды.
Факт стварэньня апазыцыі ў Вярхоўным Савеце – гэта таксама сьведчыць
пра тое, што ўжо ў той час здаровыя, дэмакратычныя сілы беларускае грамадзкасьці
імкнуліся вывесьці нашую краіну на шлях дэмакратычнага разьвіцьця. Таму
што ў кожнай краіне, цывілізаванай і дэмакратычнай, апазыцыя, якая ў парлямэнце
існуе – гэта сам сабою зразумелы факт. Тады гэта было нязвыкла, і для многіх
нашых людзей, можа, было ледзь ня нейкім патрасеньнем, – але гэта, зноў,
жа, сьведчаньне таго, што ў Беларусі былі сілы, якія жадалі дэмакратычнага
разьвіцьця, якія аддавалі ўсё, што маглі, Незалежнасьці Беларусі”.
(Пазьняк: ) “Тады гэта, я згодзен з Генадзем Мікалаявічам, было для
тагачаснае грамадзкае сьвядомасьці вельмі нязвыкла. Але гэта было вельмі
важна – засьведчыць, што камунізм ня мае аніякай пэрспэктывы. І Савецкі
Саюз – таксама. І што пэрспэктыва – гэта незалежная Беларусь і дэмакратыя.
І ёсьць сіла, якая за гэта змагаецца й можа ўзяць уладу. Дык вось, абвяшчэньне
нацыянальнай ідэі як канструктыўнай і стваральнай сілы ў нашым грамадзтве,
я лічу, было найбольш істотным і сталася найвялікшай падзеяй у той час.
Прыняцьце Дэклярацыі – гэта быў першы этап аднаўленьня незалежнасьці Беларусі.
З другога боку, гэта была адная зь першых перамогаў Апазыцыі БНФ. Для
мяне асабіста гэта было першае сур’ёзнае парлямэнцкае хрышчэньне. Бо цяпер,
азіраючыся назад, я ацэньваю гэтую падзею, як і іншыя, пазьнейшыя, як цуд.
Гэта здавалася неверагодным. І тым ня менш, тады гэта ўдалося ажыцьцявіць
– стварыўшы стратэгію, стварыўшы тактыку, стварыўшы партытуру дзеяньняў.
На працягу двух дзён – а Дэклярацыя прымалася 26 й 27 ліпеня – удалося
25-ці дэпутатам Апазыцыі БНФ перамагчы больш як 300 камуністычных дэпутатаў.
Гэта сапраўды неверагодна, але гэта ўдалося зрабіць – цалкам канструктыўна,
лягічна, шляхам пабудовы адпаведных паводзінаў у Вярхоўным Савеце. Ну і,
безумоўна, – дапамог Бог”.
(Навумчык: ) “Дарэчы, некалькі словаў пра магчымасьці ўплыву мяншыні
на рашэньні бальшыні. Апазыцыя БНФ складала дзясятую частку парлямэнту
– і дамаглася прыняцьця Дэклярацыі дзяржаўнага сувэрэнітэту.
Праз год, 25 жніўня 91-га, дэпутаты Апазыцыі БНФ дамагліся наданьня
гэтаму дакумэнту статусу канстытуцыйнае сілы. Гэта значыць, проста кажучы,
усе законы, якія супярэчылі прынцыпу незалежнасьці, гублялі юрыдычную моц.
Потым, на працягу 92-93-га году, дэпутатам Народнага Фронту ўдалося
правесьці некаторыя свае законапраекты. На жаль, ня ўсе. Але менавіта гэтыя
законы ляглі ў падмурак дзяржавы…
У сувязі з гэтым, як Вы лічыце, можа, маюць рацыю тыя, хто выступае
за ўдзел апазыцыі ў цяперашніх парлямэнцкіх выбарах? Маўляў, хай у парлямэнце
будзе хаця б дваццаць асобаў, ці толькі дзесяць – але яны паўплываюць на
дэмакратызацыю Беларусі…”
(Пазьняк: ) “Дзеля гэтага патрэбныя дзьве рэчы. Па-першае, каб той парлямэнт,
у які будуць выбіраць, меў бы гэткія ж паўнамоцтвы, як і Вярхоўны Савет
12-га скліканьня. І другое – трэба, каб быў прадстаўлены Народны Фронт,
каб была Апазыцыя БНФ. Таму што мы ўжо мелі адную такую “апазыцыю” ў Вярхоўным
Савеце 13-га скліканьня, якая ратыфікавала саюз з Расеяй, якая ратыфікавала
зьнішчэньне Лукашэнкам бел-чырвона-белага сьцягу, гэта была толькі назва
– “апазыцыя”.
У дадзеным выпадку прапануюцца выбары ў “кішэнковы” парлямэнт, “палату”,
якая ня мае аніякіх паўнамоцтваў. Гэта прывядзе толькі да легітымізацыі
рэжыму Лукашэнкі. І, фактычна, падыграе Маскве, якая імкнецца легітымізаваць
рэжым у Беларусі, каб хутчэй правесьці інкарпарацыю”.
(Навумчык: ) “Вернемся да пачатку 90-х гадоў. Гэта быў час, калі на
мапе сьвету паўсталі дзясяткі новых дзяржаваў – пятнаццаць на абшарах былога
СССР, новыя краіны на мэсцы колішняй Югаславіі, Чэхаславакія распалася
на дзьве краіны. У той жа самы час я памятаю, як і на сэсіі Вярхоўнага
Савету, і ў кулюарах праціўнікі незалежнасьці Беларусі сьцьвярджалі, што
“беларусаў у сьвеце ніхто не чакае, мы нікому не патрэбныя”. Такія ж заявы
(“нас в Европе не ждут”) гучаць сёньня ад Лукашэнкі; пад “нас” разумеецца
не прэзыдэнцкая адміністрацыя, а ўвесь беларускі народ…
Генадзь Мікалаявіч, Вы ў рангу Надзвычайнага й Паўнамоцнага амбасадара
былі прадстаўніком Беларусі ў ААН… Як працэс аднаўленьня беларускае дзяржаўнасьці
ўспрымаўся здалёк?”
(Бураўкін: ) “Гэта была радасьць. Паверце, гэта была радасьць усяго
сьвету з тае прычыны, што народы, нацыі заваявалі права мець сваю дзяржаву,
самім вырашаць свой лёс, самастойна ўваходзіць у сям’ю ўсясьветную. У сям’ю
цывілізаванага чалавецтва. І калі ў нас і ва Ўкраіны – як сябраў ААН –
і раней былі нейкія правы (хай няпоўныя, фармальныя), дык калі прыходзілі
ў ААН, напрыклад, Малдова, Арменія (я ўжо не кажу пра балтыйскія краіны,
якія са сьлязьмі на вачох вярталіся ва ўсясьветную сям’ю) – гэта было для
мяне асабіста і эмацыйным узрушэньнем, і вялікім палітычным урокам.
Няпраўда, што нехта ў сьвеце – разумны, цывілізаваны – не разумее імкненьня
народа да самастойнасьці, Боскага права народаў быць гаспадарамі свайго
лёсу. І гэта я бачыў на свае вочы. Мяркую, што калі б вось тады ў залі
ААН пабыло як мага болей беларусаў – беларусы б па-іншаму і разумелі б
сваю Незалежнасьць, і па-іншаму б шанавалі яе і, даруйце, па-іншаму б за
яе змагаліся”.
(Навумчык: ) “Гэта – у Нью-Ёрку. А што ў Маскве? Памятаеце, як ў ліпені
90-га году Старшыня Вярхоўнага Савету Мікалай Дземянцей прыехаў з Масквы
і сказаў, што Гарбачоў прапанаваў усім рэспублікам прыступіць да распрацоўкі
Дэклярацыі сувэрэнітэту. Ці не адыграла Масква менавіта на тым этапе нейкую
станоўчую ролю?”
(Пазьняк: ) “Безумоўна, не. Гэта была тыповая імпэрская палітыка захаваньня
СССР. Абвясьціць быццам бы сувэрэнітэт, але – фіктыўны, таму што Савецкі
Саюз захоўваўся, гэта былі проста пустыя дэклярацыі, – і потым, на падставе
гэтых “сувэрэнітэтаў” стварыць “новы Саюз”. Нам удалося выкарыстаць гэтую
магчымасьць і стварыць сапраўдную Дэклярацыю, якая паўплывала на хаду гістарычных
падзеяў.
Трэба сказаць, што намэнклятура ў Вярхоўным Савеце – камуністычная бальшыня
– яна ўспрыняла абсалютна несур’ёзна заяву Гарбачова, разумеючы, што гэта
проста гульня. Тым больш, што ў іхныя галовы не ўкладалася, як можа быць
незалежная Беларусь са сваім войскам, са сваімі грашыма… Гэта проста было
па-за межамі іхнае сьвядомасьці. Таму яны нават не жадалі сур’ёзна над
гэтым працаваць. Але знайшліся людзі, якія паставіліся да гэтага сур’ёзна
– і перамаглі”.
(Бураўкін: ) “Хацеў бы пагадзіцца зь Зянонам Станіслававічам, што сапраўды
ў той час гэтыя падзеі ўспрымаліся як цуд, але справа ў тым, што цуд гэты
быў чаканы й падрыхтаваны гісторыяй нашаю. І якая яна, намэнклятура, не
была згуртаваная і маналітная, але ў ёй таксама былі людзі, якія калі не
адкрыта, дык у душы разумелі некаторыя нацыянальныя памкненьні да дзяржаўнае
самастойнасьці. Такія людзі былі.
На жаль – і гэта, зноў жа, нашая непрыемная беларуская асаблівасьць
у параўнаньні з нашымі суседзямі, з літоўцамі, напрыклад, ды й з украінцамі
– іх было значна меней у нас, але яны ўсё-ткі былі. І вось тое, пра што
Зянон Станіслававіч казаў, што сыгнал з Масквы пра дэклярацыю ўспрыняўся
несур’ёзна – гэта сапраўды так, шмат хто лічыў гэта за гульню. Але ў тым
і справа, што для некаторых людзей, іх тады была мяншыня, гэта была не
гульня, а сур’ёзна.
Тыя 25 чалавек, якія былі ў Вярхоўным Савеце, за імі была – і гісторыя,
і самыя здаровыя, самыя разумныя сілы ў нашым грамадзтве. Нажаль, гэтыя
сілы як тады, гэтак і цяпер, не дапускаюцца да рэальнае дзяржаўнае ўлады”.
(Навумчык: ) “Днямі мне давялося чытаць у артыкуле адной паважанай актывісткі
сёньняшняй “аб’яднанай апазыцыі”, што “незалежнасьць прыйшла нечакана”.
Магчыма, для кагосьці яна й была нечаканаю, але навогул гэта вельмі распаўсюджаная
думка, што беларусы атрымалі сувэрэнітэт як падарунак зь нябёсаў. І больш
за тое: што нават каб і не было намаганьняў беларускага грамадзтва, інтэлегенцыі,
апазыцыі БНФ, – ўсё роўна, ў 91-м годзе Маскве адбыўся б путч, і камуністам
нічога не заставалася б, як абвяшчаць незалежнасьць”.
(Пазьняк: ) “Гэта элемэнтарныя рэчы, і гісторыя даказвае адваротнае.
І ў беларускай гісторыі было вельмі шмат такіх прыкладаў. І, у прыватнасьці,
пад час дзейнасьці Вярхоўнага Савету 12-га скліканьня – калі ад аднаго
чалавека залежала вельмі шмат.
Напрыклад, у 1995 годзе, калі апазыцыя выйграла, вельмі магутна выйграла
барацьбу за недапушчэньне рэфэрэндуму, калі пайшла на галадоўку. Тады,
калі былі ўведзеныя войскі ў парлямэнт, з раніцы была ўзбуджаная крымінальная
справа паводле факту зьбіцьця дэпутатаў. Тады на раніцу было прымеркаванае
паседжаньне Прэзыдыюму Вярхоўнага Савету, было прынятае рашэньне ў стварэньні
камісіі на Вярхоўным Савеце… Гэта быў бы канец для Лукашэнкі, не было б
цяперашняй дыктатуры – калі б адзін чалавек, Старшыня Вярхоўнага Савету,
проста не здрэйфіў.
Калі Прэзыдыюм Вярхоўнага Савету пайшоў у Дом ураду на паседжаньне,
дык пабачыў, што будынак ачэплены войскамі, і іх саміх не пушчаюць. Ня
трэба было баяцца – няхай бы Вярхоўны Савет разагналі; калі б разагналі
– значыць ўсё. Рэфэрэндум гэты быў бы завалены, бо спачатку Вярхоўны Савет
прагаласаваў супраць.
Часам падзеі, якія рыхтаваліся вялікай групаю людзей, патрабавалі шмат
часу – канцэнтраваліся на адной асобе. І тут атрымлівалася фіяска. І ў
Беларусі такіх прыкладаў шмат.
Калі б не было Апазыцыі БНФ у Вярхоўным Савеце – або калі б там была
апазыцыя, якая не жадала б або ня здолела б змагацца, не паставіла б пытаньні
Незалежнасьці, – дык нічога не было б. Сувэрэннай Беларусі мы б сёньня
ня мелі.
А змагацца трэба пры любых абставінах. Нават калі ты – адзін, а перад
табою – увесь сьвет. Але змагацца за ісьціну, за праўду, за жыцьцё трэба
заўсёды, бо перамагае толькі той, хто змагаецца”.
(Навумчык: ) “Дарэчы, яшчэ адзін прыклад з найноўшай гісторыі: 19 верасьня
1991 на сэсіі ВС бел-чырвона-белы сьцяг і герб “Пагоня” былі зацьверджаныя
ў якасьці дзяржаўных сымбаляў, што завецца, “голас у голас” – калі б хоць
адным “за” было б менш, рашэньне б не прайшло”.
(Бураўкін: ) “Безумоўна: людзі і асобы граюць часам ня толькі важную,
але й вызначальную ролю. І мы вось на тых падзеях 95-га году, тых страшных,
жахлівых падзеях, якія адбыіся ў нашым парлямэнце, – мы гэта бачылі.
Я хацеў бы сказаць вось пра што. Гісторыя ідзе, падзеі напластоўваюцца
адна на другую, але такія падзеі і такія людзі, якія тады выстаялі, – яны
не павінныя забывацца. Мы мусім пра гэта памятаць ня толькі дзеля таго,
каб аддаць належнае і мужнасьці, і палітычнай прадбачлівасьці, і разуменьню
сытуацыі, але й дзеля таго, што разумець: у беларускай гісторыі заўсёды
былі постаці, на якія варта азірацца, і якім варта выказаць сваю падзяку.
Я думаю, што нават і ў нашых сёньняшніх падзеях часам мы на гэта забываемся.
Нам ёсьць на каго азірацца, нам ёсьць у каго браць урокі”.
(Навумчык: ) “І, нарэшце – што лічаць нашыя суразмоўцы сёньня самым
галоўным у справе захаваньня беларускае незалежнасьці?”
(Бураўкін: ) “Над сувэрэнітэтам, над нашай Незалежнасьцю занесены вельмі
цяжкі меч. Бо вы паглядзіце, па якіх лініях ідзе гэтак званая “інтэграцыя”.
Гадамі ня могуць вырашыць абсалютна лёгкія пытаньні мытных аспэктаў, –
і як хутка вырашылі пытаньне вайсковае групоўкі, прычым на нашай, беларускай
тэрыторыі! Паглядзіце, зноў жа, як непахісная, здавалася, пазыцыя пра тое,
што ня можа быць у нас адзінага эмісійнага цэнтру – як яна цяпер зламалася
ў апошнія дні… І ўжо згодныя нашыя кіраўнікі, каб у Маскве друкаваліся
тыя грошы, якімі й беларусы будуць расплочвацца.
Хацеў бы падкрэсьліць, што ў нас ёсьць спадзяваньне, што дэмакратычныя
сілы, разумныя сілы Расеі разумеюць нас, разумеюць беларусаў, і не павінныя
пярэчыць нашаму імкненьню жыць самастойна. Але нахабныя імпэрскія шавіністычныя
сілы Расеі, якія, на жаль, набіраюць моцы, усё вышэй уздымаюцца – яны нахабна
захопліваюць нашую эканоміку. Яны хочуць паставіць, груба кажучы, перад
фактам, што ўсё ўжо ў Беларусі падначалена Расеі, таму застаецца чыста
фармальны акт – пра ўваходжаньне Беларусі ў Расею.
Нельга гэтага дапусьціць. Мы мусім зрабіць тое, што ў нашых сілах, каб
усімі магчымымі, цывілізаванымі мэтадамі даказаць свайму народу, бліжэйшым
суседзям, усяму сьвету, што няпраўда, быццам беларусы сьпяць і бачаць сябе
ў складзе Расеі,.. няпраўда, што гэта воля й жаданьне беларускага народа…
Вы паглядзіце на такую адную толькі дэтальку: сярод гэтак званых “глашатаяў”
і “салаўёў інтэграцыі” – там жа амаль няма этнічных беларусаў, прадстаўнікоў
карэннае нацыі. Вы паглядзіце: усе гэтыя заметаліны – яны прышлыя, яны
прыблуды на нашай зямлі, якія не жадаюць ані мовы нашай уведаць, ані гісторыю
нашую адчуць і зразумець.
Гэта ўсё чужымі рукамі – але, даруйце, пры маўклівасьці многіх нашых
людзей, такі ўжо характар, мэнталітэт у беларусаў, нас цягнуць і цягнуць
туды, у Расею. І галоўная задача – адстаяць сваю Незалежнасьць.
Вось гэтаму будзе прысьвечаны Ўсебеларускі зьезд за Незалежнасьць, які
адбудзецца 29 ліпеня, і я спадзяюся, што наш голас будзе пачуты ў сьвеце,
і на наш голас адгукнецца беларуская душа”.
(Пазьняк: ) “Сэнс гісторыі ўсялякага народа – гэта стварыць незалежную
дзяржаву. Усё XX стагодзьзе ў Беларусі было пад сьцягам стварэньня дзяржавы
й Незалежнасьці. І вось я лічу, што тое, што на прыканцы стагодзьдзя неверагоднымі
высілкамі і з Боскай дапамогаю ўдалося аднавіць Незалежнасьць Беларусі
– гэта ёсьць найвялікшая падзея беларускае гісторыі XX стагодзьдзя. І тое,
што мне ўдалося ў ёй паўдзельнічаць – я шчасьлівы.
Нават калі спыніцца толькі на гэтым, магу сабе сказаць, што пражыў жыцьцё
не дарэмна. І думаю, усе мае калегі ў Вярхоўным Савеце, усе сябры Апазыцыі
БНФ маюць права гэтак лічыць.
Але што трэба дзеля таго, каб захаваць і абараніць нашую Незалежнасьць?
Найперш, трэба ўсьвядоміць адну простую ісьціну – на працягу ўсёй гісторыі,
і раней, і цяпер, і магчыма, у будучым, Масква, расейская імпэрыя імкнулася
зьнішчыць нашую дзяржаву і зьнішчыць нашую нацыю. Абсалютна ня мае значэньня,
хто будзе там ва ўладзе – ці цар, ці бальшавікі, ці дэмакраты, ці супэрдэмакраты
– пакуль будзе існаваць гэтая імпэрыя, да гэтага часу будзе існаваць гэтая
палітыка. Таму што Беларусь увесь час была ім у перашкоду, яна зьвязвала
ім рукі. Калі б ня гэтая татальная пэрманэнтная вайна, мы былі б вялікай
дзяржаваю. У нас было б як мінімум 30 мільёнаў жыхароў у краіне. І вось
вынік гэтае барацьбы цяпер мы адчуваем гэтаксама. Гэта й цяперашні рэжым,
гэта й закрыцьцё беларускіх школаў, гэта й Чарнобыль, гэта й дэмаграфічнае
выраджэньне насельнікаў, гэта й захоп эканомікі, гэта захоп межаў і гэтак
далей.
Ідзе і інфармацыйная вайна супраць Беларусі. Беларус паказваецца сумнеўнай
асобаю, якой ня трэба ані мова, ані культура, які толькі імкнецца пайсьці
ў ярмо, у гэтую крымінальную імпэрыю. Такая хлусьня ёсьць найвялікшай зьнявагаю
нашае нацыі і нашага народа.
Але нічога ўжо не атрымаецца ў тых, хто прагне зьнішчыць нашую Незалежнасьць.
Беларусь ёсьць і будзе вольнай дзяржаваю. І вось гэты Ўсебеларускі зьезд
– гэта адзін з этапаў. Гэта духоўны этап, і гэта вельмі важна. Таму што,
паўтаруся, у гісторыі і ў палітыцы перамагаў толькі той, хто базуецца на
вялікай духоўнай ідэі.
Дык вось, я не сумняюся, што Бацькаўшчына нашая будзе вольнай і незалежнай,
і дай толькі Бог, каб гэта было дасягнута меншымі ахвярамі.
Усе сродкі добрыя, усе сродкі прыдатныя, калі трэба бараніць сваё жыцьцё,
сваіх жанчынаў, сваю сям’ю, сваю Незалежнасьць, і сваю будучыню. Гэта мы
мусім памятаць. І калі нашая моладзь будзе гэта разумець – мы непераможныя”.
Вёў перадачу
Сяргей Навумчык
Сяргей Навумчык