Лінкі ўнівэрсальнага доступу

Прырода ўлады: Боская, д’ябальская ці чалавечая?


Прырода ўлады: Боская, д'ябальская ці чалавечая?
пачакайце

No media source currently available

0:00 0:26:28 0:00

Ці сапраўды «няма ўлады акрамя як ад Бога»? Як і чаму разбураецца сакральнасьць улады? Ці вырвецца Беларусь з зачараванага кола пакланеньня зямным багам? Над гэтымі тэмамі ў Праскім акцэнце разважаюць пісьменьнік Альгерд Бахарэвіч, сацыёляг Сяргей Нікалюк і аглядальнік нашага радыё Ян Максімюк.

Дракахруст: На гэтым тыдні праваслаўныя сьвяткуюць Каляды — дзень Божага нараджэньня, нараджэньня Цара Нябеснага. Але сёньня я прапаную пагаварыць пра зямных цароў і пра Боскую (ці д’ябальскую, ці чалавечую) прыроду іх улады. Пісьменьнік Альгерд Бахарэвіч на сайце Свабоды напісаў на Новы год тэкст, у якім прыгадаў падзею 1 студзеня 1946 году, калі імпэратар Японіі Хірохіта адрокся ад свайго Боскага статусу. Праўда, як прыгадвае Альгерд, адрокся пад ціскам амэрыканскіх акупантаў і адрокся не зусім шчыра. Але тым ня менш. Аднак варта сказаць, што любая ўлада мае сакральны характар ці прынамсі сакральнае вымярэньне. «Няма ўлады, акрамя як ад Бога» і «Аддайце Богу Богава, а кесару — кесарава» — як гэта сумяшчаецца? Калі ўлада ад Бога, дык хіба кесарава і ня ёсьць Богава?

Бахарэвіч: Мне больш па душы словы пра тое, што ў кожнага чалавека ў душы дзірка памерам з Бога. Проста некаторыя засоўваюць сабе туды кесара. Калі прыняць гэта сакральнае вымярэньне ўлады, то згодна з такімі ўяўленьнямі Бог дае кесару права вяршыць зямны суд, усталёўваць зямныя законы і патрабаваць іх выкананьня. Мне здаецца, што тут розьніца ў кампэтэнцыі і ў паўнамоцтвах. То бок кесар мусіць займацца сваімі справамі і ня браць на сябе Божыя абавязкі, бо гэта ўжо прамы выклік таму, хто даў яму гэтую ўладу. І калі такое адбываецца, то тая сумнеўная тэза ўжо не працуе. Вось, напрыклад, Бэртран Расэл любіў распавядаць пра манашак, якія мыліся, не здымаючы купальных халатаў. І на пытаньне, чаму яны гэтак робяць, адказалі: «Дык Божанька ж усё бачыць». Дык вось вобразна кажучы, улада, якая падглядвае за манашкамі, замест таго, каб засяродзіцца на рамонце водаправодаў, ужо ня можа быць ад Бога. І да таго ж, калі мы кажам, што ўлада ад Бога, то мусім памятаць і пра тое, што ўсё ня так проста. Улада можа давацца кесару па Божым промысьле, а можа і па Божым папушчэньні. І калі супраць першай не папрэш, то другая даецца як пакараньне, як выпрабаваньне. Вось яна, гэтая другая ўлада, ужо нявечная.

Дракахруст: Сяргей, а што можна сказаць на гэты конт на падставе вынікаў сацыялягічных апытаньняў? У тым, што народ не паўстае, нават калі незадаволены ўладай — чаго больш: страху, апатыі, ці глыбіннага ўсьведамленьня, што ўлада — ад Бога, што пратэст супраць яе — гэта блюзьнерства?

Нікалюк: Перш за ўсё варта адзначыць, што прастора культуры, у якой жыве чалавек — гэта прастора выбару. Але калі як біялягічны від, як homo sapiens, мы ўсе аднолькавыя, і гэты выгляд паўстаў не 100 і не 1000 гадоў таму, то паводле здольнасьці зьдзяйсьняць выбар, то бок як сацыяльныя віды, мы істотна адрозьніваемся адзін ад аднаго. Кожнаму сацыяльнаму віду адпавядае свой тып цывілізацыі. Заходнеэўрапейская цывілізацыя, у аснове якой ляжаць дэмакратыя і рынак — гэта цывілізацыя асобы. З гэтага не вынікае, што насельніцтва заходніх краін цалкам складаецца з асобаў. Гэта азначае толькі тое, што сярод набору магчымых сацыяльных тыпаў на Захадзе асоба дамінуе. Пералічу найбольш значныя рысы асобы: максымальная аўтаномнасьць, самадастатковасьць і сталая арыентацыя на зьдзяйсьненьне выбару. Асоба ня толькі робіць выбар сама, але і ня схільная давяраць яго каму б то ні было, а таксама дэлегаваць гэтае права зьнешнім інстанцыям. Таму асоба ў мінімальнай ступені можа быць аб’ектам сацыяльнай маніпуляцыі. Патрэба ў свабодзе як у вышэйшай каштоўнасьці ўласьцівая асобе і толькі асобе.

Няма большай памылкі, чым прыпісваць гэтае імкненьне да свабоды ўсяму чалавечаму роду, як гэта робіць, дарэчы, эўрапейская культура, якая бярэ пачатак у Асьвеце. Не-асаба шукае не свабоды, а гаспадара, што мы рэгулярна і назіраем.

Дракахруст: Сяргей, я перапыню вашу лекцыю, выбачайце. Вы пачалі ад Адама, казалі пра заходняе грамадзтва. У заходнім грамадзтве, напрыклад, цяпер Альгерд жыве — у Нямеччыне. Але Нямеччына ў ХХ стагодзьдзі ведала такое зьнішчэньне асобы, якое мае мала прэцэдэнтаў у гісторыі.

Нікалюк: Я нават ня ведаю, што адказаць. Да таго, што я ўжо сказаў, варта працытаваць Высоцкага: «А перед нами все цветет, за нами все горит. Мы твёрдо знаем — с нами тот, кто всё за нас решит». Беларускае грамадзтва складаецца зь меншасьці і большасьці. Большасьць — гэта тыя людзі, якія самастойна рабіць выбар ня могуць. І яны маюць патрэбу ў той фігуры, якая будзе ўсё вырашаць за іх. Калі гэтая фігура знойдзеная, то яны знаходзяцца ў камфортным стане. Сутнасьць у тым, што чалавек, які сфармаваўся аднойчы, ужо ня можа зьмяніцца. Таму праблема Беларусі — гэта праблема адсутнасьці крытычнай масы асобаў.


Дракахруст: Напачатку свайго кіраваньня Лукашэнка сказаў: «Я для народа не прэзыдэнт, я для народа бацька». Потым над гэтым вызначэньнем сто разоў кпілі, але можа гэта ўнівэрсальная формула ўлады: уладар — гэта бацька, а то і ўвасабленьне Бацькі нябеснага? Ці ў краінах цывілізаваных — наёмны мэнэджэр, а толькі ў нашых палестынах — бацька?

Максімюк: Калі Лукашэнка казаў, што ён для беларусаў бацька, то хутчэй за ўсё ён ня меў на ўвазе рэлігійную аснову пад гэтым выказваньнем. Сьвядома ці падсьвядома ён разумеў, што ў беларускім грамадзтве існуе разрыў паміж узроўнямі эканамічнага разьвіцьця грамадзтва і грамадзкай сьвядомасьці. Калі Лукашэнка прыйшоў да ўлады, то беларусы эканамічна знаходзіліся на этапе позьняга індустрыялізму, а вось у сваёй грамадзкай сьвядомасьці яны адставалі. Калі параўнаць зь іншымі краінамі, то гэта была сьвядомасьць раньняга індустрыялізму ці нават часоў патрыярхальнасьці. Таму той вобраз бацькі вельмі беларусам пасаваў.

Нікалюк: Справа ў тым, што паняцьце ўлады старэйшае за паняцьце дзяржавы. Яно нават старэйшае за паняцьце чалавека, таму што, як паказваюць сучасныя дасьледаваньні, асноўны занятак самцоў малпаў у зграі — гэта барацьба за ўладу. Што азначае для беларускай большасьці паняцьце дзяржавы? Шмат у чым гэта проста праекцыя сям’і. Як такую сучасную дзяржаву яны не ўспрымаюць. Дзяржава для беларускай большасьці — гэта сям’я. А першую асобу дзяржавы яны ўспрымаюць як патрыярхальнага бацьку. Таму тут усё заканамерна і натуральна. І нават у афіцыйнай біяграфіі Аляксандра Лукашэнкі на яго сайце пісьменна і вельмі правільна напісана, што беларусы ўспрымаюць яго як бацьку вялікай сям’і. Так яно і ёсьць на самой справе. Вядома, так думаюць ня ўсе беларусы, але большасьць.

Дракахруст: Альгерд, а можа, гэтая сакралізацыя ўлады — вынік усьведамленьня грамадзтвам сваёй нізкай здольнасьці да самаарганізацыі, адчуваньня, што альтэрнатыва цьвёрдай, часам бязьлітаснай ўладзе — не гуманная дэмакратыя, а хаос, вайна ўсіх супраць усіх?

Бахарэвіч: Я згодны зь Сяргеем. Мне здаецца, што вось гэтае перакладаньне адказнасьці за свой лёс на кагосьці, з каго спытаць ніхто ня можа. Гэта ідзе ад нявер’я чалавека ў сваю здольнасьць паўплываць на ўладу. Людзей не цікавіць, як яна сябе пазыцыянуе: як гуманная дэмакратыя альбо дыктатура. Ім гэта не цікава. У вачах народу ўлада бывае толькі людзкая ці нялюдзкая. Тут я хацеў бы прыгадаць Бродзкага: «Ворюга мней милей, чем кровопийца». Людзкая ўлада яна сама крадзе і другім дае. Людзкая ўлада можа пасадзіць ні за што. Нялюдзкая ўлада забівае, а пакуль яна не забівае, то можна пацярпець і тую людзкую ўладу абвясьціць сьвятой і да яе адпаведна ставіцца, маўляў, няхай улада пацешыцца, толькі б крыві не было.

Дракахруст: Ян, вось пра тое, што казаў Сяргей — пра цывілізаваныя краіны, да якіх цяпер належаць усе краіны Ўсходняй і Цэнтральнай Эўропы. Яны ўсе цяпер у Эўразьвязе. Але яшчэ зусім нядаўна, у міжваенны пэрыяд, усе гэтыя краіны, акрамя Чэхаславаччыны, былі такімі «Беларусямі». У кожнай такой краіне быў свой Лукашэнка: быў Пілсудзкі, быў Сьмятона, быў Пятс. І яшчэ пытаньне — дзе парадкі больш строгія: у цяперашняй Беларусі ці там тады? Чаму гэта зьмянілася напрыканцы ХХ стагодзьдзя, чаму ўсе гэтыя краіны ўсё ж пайшлі па дэмакратычным шляху, а Беларусь паўтарае шлях Усходняй Эўропы пачатку ХХ стагодзьдзя?

Максімюк: Польшча пры Пілсудзкім была ўсё ж больш дэмакратычная, чым сучасная Беларусь. У Польшчы нават камунізм меў іншую форму, чым у Савецкім Саюзе, яе называлі самым вясёлым баракам у сацыялістычным лягеры. У краінах Цэнтральнай Эўропы ўсё ж была пэўная дэмакратычная традыцыя, у Беларусі і іншых постсавецкіх краінах яе не было.

Тут трэба таксама ўлічваць ступень нацыянальна-дзяржаўнага разьвіцьця. Украінцы і беларусы ня мелі сваёй дзяржаўнасьці. І гэта паглыбляла той хаос, які ўзьнік пасьля распаду СССР. І найбольш прымальным выбарам для беларусаў сталася ўлада Лукашэнкі.

Дракахруст: На нашым веку мы засьпелі, на свае вочы ўбачылі, прынамсі адзін гістарычны момант, калі гэтая магія ўлады зьнікае, рассыпаецца ў попел. Я маю на ўвазе крах камунізму. Не праз асабісты досьвед, але пры нас — таксама і каляровыя рэвалюцыі, і леташняя арабская вясна. А як, ад чаго гэтае Боскае сьвятло, якое людзі бачаць на ўладзе, зьнікае? Сталін нішчыў людзей мільёнамі, і мільёны ж у яго верылі, як пісаў паэт, «как может быть не верили себе». А Гарбачоў не зьнішчаў, даў свабоду і сам жа стаў яе ахвярай.

Максімюк: На мой погляд, гэтая боскасьць улады страчваецца, калі ўлада пачынае страчваць кантроль над інфармацыяй. Я думаю, што ў такім грамадзтве, дзе ўлада вельмі моцная і выконвае, акрамя іншых функцый, і сакральную функцыю, яна кантралюе большую частку інфармацыі, якая цыркулюе ў грамадзтве, улада гэтую інфармацыю фільтруе і кантралюе. Я думаю, што падзеньне аўтарытарызму ці дыктатуры абумоўленае тым, што яны ў пэўны момант страчваюць кантроль над інфармацыяй.

Дракахруст: Сяргей, як згасае гэтае сьвятло, як усё ж развальваюцца падобныя сыстэмы, збудаваныя на пэўным абагаўленьні ўлады?

Нікалюк: Гэтае пытаньне сёньня вельмі шырока асьветленае ў навуковай літаратуры. Для тыповага прадстаўніка беларускай большасьці ўлада ня можа быць кепскай ці добрай. Яна можа быць альбо моцнай альбо слабай. Таму я лёгка магу ўявіць сабе вэтэрана з партрэтам Сталіна. А вось уявіць сабе вэтэрана з партрэтам Хрушчова альбо Гарбачова неяк не атрымліваецца. Калі чаканьні традыцыйнага чалавека ад улады ня спраўджваюцца, то адбываецца працэс, які завецца інвэрсіяй. Тады для такога чалавека былы кумір ператвараецца ў супрацьлегласьць, як у песьні Галіча: «Оказался наш отец не отцом, а сукою».

Гэта добра відаць на прыкладзе Гарбачова і на прыкладзе Ельцына. Я хачу нагадаць, што Ельцын у 1989 годзе, калі быў у апазыцыі да камуністычнай улады, атрымаў на выбарах 93% галасоў у Маскве бяз грошай і без каманды. А калі сыходзіў з пасады прэзыдэнта — меў рэйтынг 5%. Такія інвэрсійныя ваганьні характэрныя для чалавека традыцыйнай культуры, для традыцыйнай большасьці. Зьвярніце ўвагу, як цяпер мяркуюць пра Ельцына. Такі чалавек ня здольны сказаць: «Ведаеце, у Ельцына было добра вось гэта і гэта, а гэта было дрэнна». Звычайна мы чуем альбо тое, што ў Ельцына было ўсё добра, альбо ў Ельцына было ўсё дрэнна, і ён ператварыўся ў анучу. Такія пераходы характэрныя для большасьці. Мы назіралі гэта ў перабудову, тое самае мела месца ў 1917 годзе. Прынцыпова нічога новага ў гэтым няма.

Дракахруст: Альгерд, можа быць я выкажу сваё суб’ектыўнае адчуваньне, але мне здаецца, што вось гэтыя тлумачэньні таго, як адбываюцца такія палітычныя зломы — скажам, чаму адбыўся распад СССР, чаму зараз адбылася арабская вясна — гэта тлумачэньні a posteriori. Вось нешта адбылося, і мы шукаем нейкія прычыны, шукаем нейкія дысфункцыі сыстэмы, знаходзім іх і кажам — вось чаму гэта адбылося. Але дысфункцыі ёсьць у любой сыстэме. Гэта нагадвае такі анэкдот, як сустракаюцца прэм’ер-міністар зь міністрам эканомікі. Адзін кажа другому:

· Слухай, ты разумееш, што адбываецца ў нашай эканоміцы?
· Я табе зараз растлумачу!
· А не! Растлумачыць я і сам магу.

Вы разумееце, чаму так адбываюцца гэтыя зломы, ці можаце растлумачыць?

Бахарэвіч: Юры, я тут хацеў бы сказаць пра эстэтыку ўлады. Ёсьць улада, якая здольная стварыць вельмі прыцягальны эстэтычны вобраз. Напрыклад, Сталін і Гітлер здолелі стварыць такія эстэтычна прыцягальныя вобразы. Яны знайшлі вобраз улады героя, улады Бога. Людзей гіпнатызуюць такія карцінкі. Яны ўзьдзейнічаюць на падсьвядомасьць, патрэбная экзальтацыя і іконы. А, скажам, Пол Пот пакінуў горы трупаў, але пратрымаўся зусім нядоўга, бо сваёй эстэтыкі ён ня меў. Тое самае і Гарбачоў. Дэмакратыя наогул эстэтычна слабая. Яна прыгожая эстэтычна толькі ў крытычныя моманты, падчас рэвалюцыі. Але дэмакратыя звыклая працаваць з рэалістамі, а не з летуценьнікамі. Даць карцінку свабоды значна цяжэй, чым даць карцінку веры ці адданасьці. Бяздарныя дыктатарскія рэжымы ня могуць доўга трымацца. Патрэбна эстэтыка. Бог — эстэт, які ня будзе цярпець непрыгожую, неталенавітую ўладу.

Дракахруст: Гэта, як казаў Шоў, што дэмакратыя — гэта гарантыя таго, што народам ня будуць кіраваць людзі лепшыя за яго.

Той самы наш досьвед краху камунізму сьведчыць, што на месцы зрынутых уладароў-багоў паўстаюць новыя багі. А калі не багі, кшталту Шушкевіча ці Юшчанкі, то і сыходзяць хутка з палітычным кляймом няўдачнікаў. Дык можа гэта матрыца, замкнёнае кола — ад куміра да куміра, ад зямного бога да зямнога бога?

Максімюк: Я гляджу на гэта аптымістычна. На мой погляд, з гэтай матрыцы ёсьць выйсьце. Дэмакратыя нам падказвае, што пры ёй, дзе ўсе спрачаюцца, дзе палітычнае жыцьцё нагадвае хаос, стварыць такога куміра вельмі цяжка. Я хацеў бы сказаць пра прыклад Польшчы, дзе цяпер адбываецца вельмі цікавая зьява. Сёлета 100-годзьдзе з дня нараджэньня Эдварда Герэка, які ў 70-я гады быў сакратаром Польскай рабочай партыі. Маладыя сацыял-дэмакраты прапануюць гэты год абвясьціць годам Эдварда Герэка. Мне цяжка ўявіць, каб нехта спрабаваў зрабіць такога куміра зь Леха Валэнсы ці Аляксандра Квасьнеўскага — людзей, якія прыйшлі да ўлады ўжо ў варунках дэмакратыі. А вось Герэк мае шанец стаць такім кумірам.

Тут ёсьць настальгія. 70-я гады для Польшчы — гэта пэрыяд заможнага жыцьця сярэднестатыстычнага паляка. Што таксама вельмі істотна — пры Герэку не стралялі ў рабочых, стралялі да яго, стралялі пасьля, але пры ім — не. Герэк застаўся як справядлівы кіраўнік. Што тычыцца куміраў у дэмакратычных краінах, то я стаўлюся да гэтага скептычна. Ні Валэнса, ні Квасьнеўскі, ні тым больш Камароўскі такімі кумірамі ня стануць.

Дракахруст: Альгерд, ваш прагноз для Беларусі, для краін нашага рэгіёну — гэта замкнёнае кола, ці зь яго ўсё ж ёсьць выйсьце?

Бахарэвіч: У мяне фактычна і няма адказу на гэтае пытаньне. Адзінае, што я магу сказаць, што як беларус, як грамадзянін Беларусі, як чалавек, я сябе адчуваю ў гэтым замкнёным коле. І мой аптымізм грунтуецца толькі на тым, што замкнёнае кола — гэта справы зямных багоў-кіраўнікоў. А наша справа — зрабіць так, каб ім у гэтым коле ніколі не было ўтульна. Трэба сумнявацца, крытычна асэнсоўваць, казаць і ніколі не даваць спакою гэтым зямным багам.
Ігар Лосік Кацярына Андрэева Ірына Слаўнікава Марына Золатава Андрэй Кузьнечык
XS
SM
MD
LG