Днямі даваў камэнтар аднаму замежнаму журналісту, які прыехаў асьвятляць выбары. Ён дзівіўся, як ціха праходзіць выбарчая кампанія, як цяжка заўважыць нейкія прыкметы палітычнай барацьбы, палітычнага жыцьця ўвогуле. І настойліва пытаўся, чаму дзяржаўныя інстытуты імкнуцца зрабіць выбары мінімальна заўважнымі для грамадзтва. Маўляў, ва ўсім сьвеце, нават у недэмакратычных краінах, выбары — гэта сродак, мэханізм легітымізацыі ўлады. Чаму ў Беларусі ня так? Чаму ўлады ня ладзяць кампанію палітычнай, ідэалягічнай мабілізацыі электарату, а абмяжоўваюцца толькі адміністрацыйнымі захадамі? І сапраўды, чаму?
Сярод шмат якіх чыньнікаў хачу спыніцца толькі на адным. Справа ў тым, што Палату прадстаўнікоў у Беларусі ня лічыць уладай ня толькі грамадзтва, але і кіраўніцтва краіны, а разам зь ім — уся намэнклятура.
Для пачатку невялікі гістарычны бэкграўнд. На ўсёй постсавецкай прасторы фармаваньне аўтарытарных рэжымаў адбывалася ў працэсе змаганьня прэзыдэнтаў з парлямэнтамі. Бо апошнія па самой сваёй прыродзе — сродак процідзеяньня ўзурпацыі ўлады выканаўчымі органамі, элемэнт падзелу ўлады. І найноўшая гісторыя Беларусі можа служыць тут добрай ілюстрацыяй.
Калі Лукашэнка заняў пасаду прэзыдэнта і прайшла першая эйфарыя ад «царскіх паўнамоцтваў», то хутка ён зразумеў, што галоўная перашкода на шляху да аднаасобнай улады — Вярхоўны Савет. І пачаў яго бэсьціць, дыскрэдытаваць, патрабаваў, каб ён хутчэй спыніў свае паўнамоцтвы. А перад выбарамі новага складу парлямэнту 20 красавіка 1995 году сказаў сваю знакамітую фразу: «Я ні за кога ня буду галасаваць. Ні за кога. Усё роўна абмануць. Адны сышлі з ільготамі, другія прыйдуць — ільготы прыхвацяць. І яшчэ прэзыдэнта будуць душыць. Не таму, што я тут супраць выбараў. Калі ласка!.. Але я не пайду галасаваць».
Калі на выбарах у траўні 1995 году было выбрана менш за палову складу Вярхоўнага Савету 13-га скліканьня, Лукашэнка ўсяляк перашкаджаў правядзеньню давыбараў, дамагаўся, каб гэты новыя выбарныя дэпутаты абвясьцілі сябе парлямэнтам. То бок ён імкнуўся, каб Вярхоўны Савет быў непаўнавартасны, напалову легітымны.
Потым, хоць усё ж выбраны Вярхоўны Савет 13-га скліканьня быў цалкам ляяльны прэзыдэнту, Лукашэнка вырашыў яго ўсё ж ліквідаваць з дапамогай рэфэрэндуму аб зьмене Канстытуцыі. Дзяржаўныя мэдыі вялі кампанію ў падтрымку кіраўніка дзяржавы, дыскрэдытуючы парлямэнт як такі, саму ідэю парлямэнтарызму. Маўляў, у краіне павінен быць адзін гаспадар. А спробы Вярхоўнага Савету зладзіць імпічмэнт прэзыдэнту канчаткова ператварылі парлямэнт у яго галоўнага ворага.
І каб на векі вечныя пазьбегнуць пагрозы сваёй уладзе з боку парлямэнту, Лукашэнка ў новую Канстытуцыю заклаў падвойную страхоўку. Па-першае, Палата прадстаўнікоў была пазбаўлена адной з галоўных функцыяў парлямэнту — права самастойнай заканадаўчай ініцыятывы. Па-другое, над ёй быў надбудаваны зусім штучны для Беларусі інстытут — Савет Рэспублікі, які павінен быў блякаваць непажаданыя рашэньні ніжняй палаты. А для поўнай гарантыі палітычнай стэрыльнасьці вышэйшага прадстаўнічага органу дзяржавы была створана трэцяя страхоўка — ліквідаваны інстытут выбараў. Выбарчы працэс быў ператвораны ў дэкаратыўны рытуал на савецкі манер.
Але з тых часоў парлямэнт ператварыўся для Лукашэнкі ў фантомны боль. Органа няма, аднак ён баліць. Перажыўшы вялікі страх ад рэальнай пагрозы імпічмэнту ў 1996 годзе, Лукашэнка вынес для сябе два важныя ўрокі.
Першае: нават цалкам ляяльны парлямэнт можа пры пэўных абставінах выйсьці з-пад кантролю і ператварыцца ў палітычную гільятыну для прэзыдэнта. Досьвед Вярхоўнага Савету 13-га скліканьня тут служыць добрай ілюстрацыяй.
Другое: нават невялікая група апазыцыянэраў у цалкам ляяльным парлямэнце можа забаламуціць дэпутатаў і павесьці іх у непатрэбны бок. І тут дарэчы ўласны дэпутацкі досьвед Лукашэнкі. У Вярхоўным Савеце 12-га скліканьня невялікая фракцыя БНФ часта вяла за сабой парлямэнт. Менавіта таму Лукашэнка ў апошні момант збаяўся прапусьціць у Палату прадстаўнікоў у 2008 годзе 4–5 апазыцыянэраў, хоць абяцаў гэта зрабіць эўрапейскім дыпляматам.
І калі ва ўсім сьвеце дэпутаты парлямэнту — гэта палітыкі, то ў Беларусі дэпутаты Палаты прадстаўнікоў даўно ператварыліся ўсяго толькі ў хадайнікаў па скаргах жыхароў выбарчай акругі. І падчас гэтай кампаніі Ярмошына настойліва імкнулася зьвесьці выбарчую кампанію да побытавых праблемаў насельніцтва. Якая ўжо тут улада!
