Слоўнік беларускай рэвалюцыі:„Далучайся!“ і „Жыве!“, „ябацькі“ і „красаўцы“

Рэвалюцыя, якая пачалася ў 2020 годзе, зьмяніла мову беларусаў.

Даўнія словы набылі новыя значэньні, афарбаваліся новымі эмоцыямі. Беларускія выразы ўвайшлі ў лексыкон дагэтуль расейскамоўных; паступова, але няўхільна і маладыя, і сталыя пераходзяць на беларускую. Цытаты зь песень дапамагаюць распазнаць „сваіх“, яднаюць адроджаную беларускую палітычную нацыю.

Слоўнік рэвалюцыі — і пра сьветлае, і пра змрочнае, бо мова апісвае рэальнасьць. А вярнуцца ў атмасфэру тых дзён і месяцаў дапаможа цыкль падкастаў Радыё Свабода „Красаўцы“.

СЬВЕТЛАЕ

Спачатку пра словы на сьветлым баку гісторыі.

Жыве!

„Беларускім словам 2020 году“ інтэрнэт-галасаваньне зь вялікім адрывам вызначыла вокліч Жыве! І як сьцьверджаньне, і як частку воклічу „Жыве Беларусь!“, і як упэўнены адказ на яго.

Фінал верша маладога Янкі Купалы: „Гэта енк, гэта крык, што жыве Беларусь!“ (1905–1907). Сьведчаньне самім сабе і папярэджаньне іншым: мы — ёсьць!

Наступныя зь першай пяцёркі „словаў году“: бел-чырвона-белы;​ #Явыходжу;​ салідарнасьць;​ Далучайся!

Яшчэ гучалі: абуджэньне; суседзі і партызаны; чацік і чаяваньне; „ланцуг“ і счэпка; муры і мурал; шпацыр, #Ягуляю і Пераможам!

Неймаверныя

Як назваць і натхніць людзей, якія адважна тварылі найноўшую гісторыю Беларусі?

Івонка Сурвіла, якая зьберагла міжваенную моўную традыцыю, кажа: „Надзвычайныя людзі!“. А ў слоўніку сынонімаў — непаўторныя, незраўнаныя…

Словам „невероятные“ па-расейску людзей пачалі называць параўнальна нядаўна, гэта калька з ангельскага „You are incredible!“

У беларускай мове расейскаму „невероятный“ адпавядае неймаверны. Беларускае неверагодны — па-расейску найперш „недостоверный“.

Вельмі станоўчае слова годныя — хто з пачуцьцём уласнай годнасьці. Аднакаранёвае слова верагодны — пра дакумэнт ці чалавека, якім можна давяраць. Веры годны.

Грамада

Прыкра было чытаць у навінах: „Натоўп ад стэлы рушыў у бок палацу Незалежнасьці“.

У слова натоўп два значэньні: 1) ‘Вялікае, звычайна хаатычнае, зборышча’. 2) ‘Звычайныя людзі ў процілегласьць героям’. Абодва крыўдныя. Па-расейску — „толпа“. Уладная прапаганда любіць гэтае слова: „Беснующаяся толпа“.

А беларускае слова грамадá — пра вялікую групу людзей, якіх нешта яднае. Усе ведаюць Купалава: А хто там ідзе / У агромністай такой грамадзе? — Беларусы. Грамадá — сьвядомы народ, суб’ект гісторыі.

„Шаноўны натоўп!“ — немагчыма сказаць. Натуральныя звароты — Шаноўная грамадá! Дарагія людзі! Беларускі народзе!

Паўстанка. І наагул фэмінітывы

12 жніўня 2020 году жанчыны ў белым сталі ў „жывы ланцуг“ каля менскай Камароўкі, а потым пайшлі шматтысячныя жаночыя маршы пратэсту супраць уладнага гвалту, якія натхнялі ўжо сотні тысяч беларусаў выходзіць на вуліцы і пляцы.

Воля і адвага беларускіх жанчын канчаткова зьнялі пытаньне пра тое, ці правамоцна ўжываць у беларускай мове фэмінітывы ад бальшыні назваў прафэсіяў, заняткаў, сацыяльных роляў.

Зрэшты, гэта ў Расеі спрачаюцца, ці магчымае слова „редакторка“. У нас такой праблемы няма гістарычна, жаночыя формы nomina agentis бытуюць здаўна: арандарка і пекарка, акторка і паэтка. У савецкі час яны былі выціснутыя пад уплывам расейскай мовы і савецкіх уніфікатарскіх стандартаў. Цяпер беларускія фэмінітывы вяртаюцца, сьпіс іх расьце: дэманстрантка, пратэстоўка, паўстанка, лідэрка. І — палітзьняволеная.

Страйк

Калі работнікі вымушаныя спыніць працу, бо інакш ня могуць адстаяць свае законныя правы, — як гэта па-беларуску?

„Стачка“ — слова расейскае, ад „стакнуться“ ‘таемна змовіцца’. І „стачачны“ (напр. камітэт) па-беларуску немілагучна.

Ад італьянскага карцёжнага выклічніка basta! у расейскай мове пайшло слова забастовка.

Да русыфікацыі 1930-х гадоў у беларускай мове панавала слова штрайк/страйк. Ангельскае strike ‘удар’ з XVIII стагодзьдзя азначае і спыненую працу.

У канцы 1980-х на беларускіх заводах паўсталі страйкамы; страйкавалі страйкоўцы.

Адной з найбольш значных падзеяў 2020 году быў страйк салігорскіх шахтароў, абвешчаны 18 жніўня. А 9 верасьня студэнты правялі акцыю, якую назвалі па-беларуску: Страйк-2020.

Працоўны кодэкс Беларусі толькі па-расейску, там пра „забастовку“. „Страйку“ ў заканадаўстве няма, значыць, ён і не забараняецца ;-)​ Хоць якая карысьць з адсутнасьці законаў па-беларуску.

Да-лу-чай-ся!

17 жніўня 2020 г. тысячы рабочых менскіх заводаў рушылі да будынку Белтэлерадыёкампаніі на вуліцы Макаёнка падтрымаць страйк тэлевізійнікаў. Шэсьце пачалося ад Менскага трактарнага і рушыла ў бок заводу колавых цягачоў, дзе мелабыць сустрэча тамтэйшых работнікаў з А. Лукашэнкам.

Праходзячы паўз МЗКЦ, МАЗ, заводы шасьцерняў і падвалкаў, Менскі маторны завод, рабочыя гукалі: „Да-лу-чай-ся!“ — па-беларуску (расейскае „присоединяйся“ няма як выгукнуць). Потым гэтае „Да-лу-чай-ся!“ чулі жыхары практычна ўсіх раней ціхіх менскіх і ня толькі менскіх мікрараёнаў. І далучаліся — да агульнагарадзкіх і дваровых шэсьцяў і акцыяў.

Бурыць муры

Бурыць турэмны мур — зусім ня тое самае, што „бурить тюремную стену“, каб правесьці інтэрнэт у пакой аховы.

Беларускае бурыць азначае ‘ламаць, руйнаваць’. Слова сваё, таго ж кораня бýра. А расейскае „бурить“ ад „бур“ ‘сьвідар’ — пазычаньне зь нідэрляндзкай.

Дзеяслоў бурыць і сынонімы — галоўныя ў песьні змагароў за свабоду, якая апошнія 50 гадоў ходзіць па Эўропе.

Каталёнец Люіс Ляк (Lluís Llach) у 1968 годзе напісаў баляду L’Estaca, яна стала гімнам барацьбы яго народу супраць рэжыму Франсыска Франка. „Слуп“ ці „кол“ (на які навязваюць жывёлу) — сымбаль няволі.

Натхніўшыся гэтай балядай, у 1978 годзе паляк Яцэк Качмарскі напісаў знакамітыя „Муры“ — памяняўшы сымбаль несвабоды на муры з зубамі кратаў. На беларускую гімн „Салідарнасьці“ пераклаў Андрэй Хадановіч:

Разбуры турмы муры!
Прагнеш свабоды — то бяры!

Так песьня стала гімнам трэцяй — беларускай — рэвалюцыі.

Сьцяг нашага раёну

Мясцовыя грамады адраджаліся пад уласнымі сьцягамі. Іх мова пераважна беларуская і несавецкая. Самы часты спокліч на сьцягах — Жыве Беларусь! Эпітэт — „вольны“, „свабодны“: Вольная Лошыца.

Зьявіліся новыя імёны гарадзкіх аб’ектаў: Уруцкі Цмок, або „Змагарыч“; Квартал Праўды; Плошча Пераменаў.

На сьцягах адраджаецца моўная і тапанімічная традыцыя. Жыхары „Дзяржынску“ выходзяць пад сьцягамі з гістарычнаю назваю Койданаў, „Нарачы“ — Кабыльнік.Пазбаўляюцца скажоных назваў: Берасьце, Бярэзань („Беразіно“). Ажываюць даўнія менскія Пярэспа, Кашары і Ляхаўка, Цівалі, Сакалянка, прадмесьце Гелянова ў Маладэчне.

Характэрныя беларускія літары — у цэнтры кампазыцыі. Менская РаманаЎская Слабада і баранавіцкі ПаЎднёвы абазначаюць Ў двума пальцамі, як знак перамогі — замест V.

Вяртаюць беларускую лацінку: Niamiha і Magistar, Barysaŭ, Čavusy, Pružana, Vaŭkavysk. Сталіца лацінкі — Babrujsk: там сем раённых сьцягоў лацінкаю.

Чабор

У адкрытым галасаваньні за „Беларускае слова 2021 году“ — другога году рэвалюцыі — перамагло слова чабор. І як назва кветкі і зёлкі адпаведнага колеру, і ў складзе паэтычнае цытаты.

Слова чабор унікальна беларускае. Яно — адзін з кодаў беларускай ідэнтычнасьці, тэст пазнаваньня „сваіх“.

А выраз „пахне чабор“ ня толькі рамантычны, як у цэлым верш Броўкі. Ён і пра непераможнасьць і вечнасьць беларушчыны — як і выраз „Жыве Беларусь!“

На наступных месцах словы годнасьць і палітвязень — знакавыя ў Беларусі нашых дзён. Сярод іншых словаў, якія пазначылі год: экстрэміст, уцякач, ліст салідарнасьці, надзея.

ЦЁМНАЕ

Чытачы Свабоды вызначылі былі і змрочныя словы. Сярод іх — аліўкі, балаклава, губазік, дваццаць-тры-трыццаць-чатыры, сьвятлашумавы, хапун, ябацькі... Пачнем з ключавога слова.

„Беспредел“. Сваволя

„Беспредел“ — слова расейскага крымінальнага арго, азначае невыкананьне ніякіх правілаў, нават злачыннага сьвету — „паняцьцяў“. Слова пранікла ў расейскую літаратурную мову, стала знакам эпохі.

Таму беларускае ўзьнёслае і паэтычнае слова бязьмежжа — не „беспредел“, а сіняе бязьмежжа — гэта не „беспредел синих“.

Патрэбнае слова знаходзім у дакумэнтах Вялікага Княства Літоўскага: сваволя. За сваволю— дэманстратыўную непавагу да закону — жорстка каралі нават вяльможаў.

Іншыя словы для крайняга беззаконьня — бясчынства, бяспраўе, самаволя.

Дручок

Афіцыйна гэта „изделие ПР“ („палка резиновая“). Халодная зброя, здольная забіць чалавека.

У апошнія гады камунізму гэта быў „дэмакратызатар“. А гістарычна ў Беларусі „праваахоўнымі інструмэнтамі“ былі дручок і кій. Дубінка ж азначала дрэва або драўніну; у значэньні ‘гумавая палка’ гэта русізм.

Кій — даўняя прылада самаабароны і пакараньня. Дунін-Марцінкевіч хваліў менскіх праваахоўнікаў XIX стагодзьдзя: Кiём ня б’юць, у часьць не цягаюць! Але кій надта шматзначнае слова.

Друк, дручок яшчэ ў ВКЛ быў інструмэнтам ураднікаў і мясцовай самаабароны: Ураднікі дзьверы друкамі выламалі. Слова дручок — найбольш адпаведнае, але некаторыя лічаць, што назвы інструмэнтаў рэпрэсіяў не павінны быць надта беларускімі, і таму выбіраюць слова дубінка (як і амон).

Аліўкі

Людзі ня бачаць твараў і ня ведаюць ведамаснай прыналежнасьці гэтых пэрсанажаў. Таму называюць безасабова, ад колеру формы. Па-расейску пра „брудна-зялёных“ кажуць „оливки“, пра „чорных“ — „маслины“.

Але плады аліўнага дрэва па-беларуску традыцыйна толькі аліўкі (сьпелыя — чорныя аліўкі).

У беларускай літаратурнай традыцыі аліўкавы колер цёплы і рамантычны. У Караткевіча:

У гэты вечар над вежамі сьвяціў месяц — такі пяшчотны, аліўкавы, ружовы, — так бы і зьеў яго. („Сівая легенда“)

Але ёсьць іншыя назвы для блізкіх колераў, напр. брудна-зялёны, мутна-зялёны. Статутныя колеры ўніформы набываюць адмоўна-вобразную назву, калі носьбітаў формы ня любяць. Так, нямецкую форму колеру feldgrau ‘палявы шэры’ ў акупаванай Беларусі звалі „мышастай“.

А як назваць „чорных“? Тая ж „Сівая легенда“ Караткевіча:

Зьляцелася груганьнё, — хрыпеў Кізгайла, гледзячы на іх і зь нянавісьцю адбіваючыся ад тых, што нападалі.

Колер гругана чорны. З галавы да ног.

Балаклава

Слова балаклава ў значэньні ‘вязаны каўпак з адтулінамі’ зьявілася ў ангельскай мове.Пазычана з крымскататарскай назвы гораду Balıqlava ‘рыбнае месца’. У Балаклаўскай бітве Крымскай вайны камандзеры хацелі бараніць брытанскіх вайскоўцаў ад холаду вязанымі каўпакамі, якія і назвалі балаклавамі.

А Балаклаву як курорт стварыў беларускі інжынэр і прадпрымальнік Казімер Скірмунт — з тых самых Скірмунтаў, што і Раман, прэм’ер БНР. Казімер пражыў у Балаклаве да канца жыцьця як вельмі паважаны чалавек. Ці пражывуць у балаклаве да канца жыцьця некаторыя нашыя сучасьнікі?

Ябацька

Палітычныя тэхнолягі, якія запусьцілі ў нашу візуальную прастору слова-спокліч ябатька— па-расейску, не арыентаваліся ані ў беларускай мове, ані ў мэнтальнасьці. Яны ня чулі пра беларускае „яканьне“ (Е пераходзіць у Я перад націскам, а таму слова выклікае сьмешную асацыяцыю).

І само слова „бацька“ для беларусаў толькі сямейнае. У нас не называлі „бацькам“ ані манарха, ані камандзіра. Гэта ў расейскай традыцыі „отец-правитель суров, требователен, даже жесток, если жесткость и требовательность полезны детям“. А. Лукашэнка навязвае беларусам сябе як „батьку“, называючы сам сябе так з канца 1990-х гадоў.

Прадольны. Баландзёр. Шмон

Прадольны — ахоўнік, чый пост у калідоры = у прадоле („продол“ — расейскае дыялектнае слова, азначае даліну, рэчышча ракі).

Баландзёр — вязень, які гатуе і разносіць па камэрах баланду (і іншую, але таксама ня дужа здаровую і якасную, турэмную ежу).

Шмон — ператрус, але беларускі выраз „і не шманае“ — ‘не зьвяртае ўвагі, захоўвае спакой’ — не пра шмон.

Гэтыя словы з расейскага крымінальнага арго, ім ня месца ў беларускай літаратурнай мове, але яны застануцца ў моўнай памяці беларусаў як знак бяды. Дарэчы, і абразьлівае слова „бульбаш“ пра беларуса — расейскі турэмна-лягерны аргатызм, адтуль яно і прыйшло. https://www.svaboda.org/a/siudoj-tudoj-viacorka/26711562.html

Зрэшты, старое і сучаснае расейскае крымінальнае арго зьдзіўляе непасьвячонага і беларусізмамі: хата ‘камэра’, конать ‘зьнікаць, уцякаць’, куток, малява, шибеница (тое, што і ў беларускай літаратурнай мове), цвик, халява, мастак 'спрытны шулер', кишеня, тарбахват, газ 'ґаза, „керосин“’, зашквар...

Рэч у тым, што пасьля захопу Беларусі і Ўкраіны ў расейскія вязьніцы траплялі жыхары былога ВКЛ, адсюль беларусізмы, украінізмы, гэбраізмы ў арго расейскага злачыннага сьвету XIX–XX ст.

Рэвалюцыя не закончылася, слоўнік будзе папаўняцца. А каб успомніць, з чаго ўсё пачалося, — слухайма падкаст „Красаўцы“ (гэты змрочны барбарызм таксама заняў месца ў нашай моўнай памяці).