(па-расейску — па-беларуску)
- щука — шчупáк
- пескарь — пячкýр (мн. печкуры́)
- плотва — плотка
- окунь — акýнь (мн. акунí)
- угорь — вугóр (мн. вугры́)
- налим — мянтýз (мн. ментузы́); мянёк
- форель — стронга
а таксама
- клевать — брацца
- Хорошего клёва! — Рыбна табе! (і адказ: — Хоць ня рыбна, затое юшна.)
Раскоша — як шчупаку ў возеры
Шчупак (вялікі — шчупачышча; у гаворках варыянт шчука) у беларускай моўнай сьвядомасьці рыба самая галоўная і прытым свабодная. Народная песьня, якую пяялі, калі сына забіралі ў расейскія рэкруты, пачынаецца словамі:
Шчука-рыба у моры
Ды гуляе на волі.
Быў у маткі адзін сын —
I той ня мае долі...
Сьпявае вялікі беларускі тэнар Міхась Забэйда-Суміцкі:
Выразаў і мудраслоўяў пра шчупака ў беларускай мове нямала. Яму зайздросьцяць: раскоша табе як шчупаку ў возеры. Зь ім параўноўваюць задаволенага і таму часова ня злоснага агрэсара: глядзіць як сыты шчупак на вялікую плотку.
Пра таго, хто праз сваю актыўнасьць трапіў у непрыемную сытуацыю, скажам: улез як шчупак у нерат (нерат — рыбалоўная снасьць у форме конуса, пастка; а па-расейску скажуць „попал в переплёт“.)
А расейскі выраз „На то и щука в море, чтобы карась не дремал“ адпавядае беларускім сухаземным мудраслоўям:
На тое і каты́, каб мышы лататы́
На тое і зязюля, каб кувала і куранят крала
Словы шчупак, шчука архаічныя, ад індаэўрапейскага кораня са значэньнем ‘востры’ (магчыма, адсюль і слова шчуплы). У гаворках ёсьць назвы зь іншымі каранямі: на Тураўшчыне кажушак/кажушка (самка); на Ігуменшчыне падонак (донны шчупак); часам называюць іх ад часу нерасту: марцоўка на Полаччыне.
Беларускі пячкур ня так мудры, як тоўсты
Беларуская назва рыбы Gobio gobio L. пячкýр таго ж кораня, што і словы пячора, пячура ‘ямка ў рацэ, падмыты бераг’. Этымолягі лічаць, што гэта пазьнейшае збліжэньне, спачатку быў піскур, бо нібыта пішчыць, калі зловіш.
У беларускіх гаворках гэтая рыбка мае розныя імёны: келб і аднакаранёвыя на Горадзеншчыне, коўб на поўдні, а нават гнілапузь у Жлобінскім раёне.
На поўначы Беларусі яе завуць курмéль. Пазычаньне з балцкіх моваў: па-латгальску kùrmelis, зьвязана зь літоўскім kùrmis ‘крот’ — абодва рыюць зямлю ці рачное дно. Дык вось у тых раёнах пра раздабрэлага чалавека ўхвальна скажуць: тоўсты як курмель.
У расейскай мове „премудрый пескарь/пискарь“ — культурная цытата. Гэта назва сатырычнай казкі М. Салтыкова-Шчадрына, дзе галоўны герой выдаваў сваю боязь рабіць учынкі і адседжваньне ў завугольлі за мудрасьць. У беларускай мове падобнага выразу няма (у нас хаваецца пад карчом мянтуз, гл. ніжэй). Праўда, бачым такое параўнаньне:
Пан прыехаў — трасецца, як пячкур у меху,
Што казаці — было тут пану не да сьмеху:
Затушыў дождж кастрышчы, дровы не прасохлі,
І ляжаў у адзеньні, да касьцей прамоклы.
Гэта яшчэ малады аскетычны і адважны Крыштап Радзівіл, будучы Пярун, у вайне з Масковіяй. „Дзесяцігадовую аповесьць пра ваенныя справы князя Крыштапа Радзівіла“ (1585) Андрэя Рымшы пераклаў на беларускую Алесь Дзітрых (ён жа Алесь Бразгуноў). Параўнаньне ягонае аўтарскае, бо ў старапольскім арыгінале проста рыба, выцягнутая з вады: „Przyjácháł, drży by rybá wywleczoná z wody“.
Хоць бы плотка
Rutilus rutilus L. — рыба дэмакратычная. Невялікая, зь нешырокім, прыплюснутым з бакоў целам, луска серабрыстая, сьпінка цёмна-зеленаватая, плаўнікі ружовыя, плавае ў рэчках і азёрах касякамі.
Корань яшчэ праславянскі, азначае ‘шырокая, пляскатая’. У гаворках — плацíца і нават плоць на поўдні, таранна ўсходзе. Дыялектныя назвы разнастайныя і залежаць ад велічыні рыбкі: карáўка, баба, таўстакора — буйная, а я́бразь, клейка, аўдотка — дробная; ад часу нерасту: бярозаўка, альхоўка.
У народных мудраслоўях плотка — вобраз нечага малога, дробнага: Добра Мацку й плотка.
Апанэнт дробнай плоткі — салідны шчупак: Шчупак за плоткаю ганяўся, пакуль сам у нерат не папаўся.
Ляшчы ды акунí!
Драпежнік і нават канібал. Тым ня менш акуня́ беларускія рыбакі адвеку лічаць добрай здабычай. Зычэньне вудалю: Ляшчы ды акунí! (пашыраны варыянт Лешч, акýнь, язь — на вýду! Запісаў на Віцебшчыне Мікалай Нікіфароўскі).
Назва агульнаславянская, ад вока.
Малы — акушок. Рыгор Барадулін запісаў на сваёй Вушаччыне: Акунь, той як дурань бярэць, акушок яшчэ дурнейшы.
Вугорац: „Вугор смачнейшы за гуляш!“
Уладзімер Караткевіч напісаў оду вугрý — найбольш таямнічай беларускай рыбе:
У Нарачы ... водзіцца розная рыба.
Але найбольш цікавая, вядома, вугор.
Доўгі, зьмеепадобны, тоўсты, ён ня проста адна з самых смачных нашых рыб, але і самая незвычайная. Ён можа прапаўзьці невялікую адлегласьць ад вадаёма да вадаёма, а сяляне і рыбакі з тых мясьцін, дзе ён водзіцца, дружна расказваюць, што ў дужа росныя месячныя ночы вугор выпаўзае на палі есьці гарох. Калі прыходзіць час класьці ікру, вугор плыве са свайго возера ці рэчкі ў вялікую раку, пасьля ў Балтыку, адтуль у Атлянтычны акіян і ўрэшце дасягае змрочных глыбінь Саргасава мора. Менавіта там з ікры выводзяцца лічынкі, спачатку зусім празрыстыя, і плывуць назад, на радзіму...
Ад фізычных якасьцяў рыбы ідуць народныя параўнаньні чалавека: сьлізкі як вугор, (круціцца) як вугор на патэльні.
Назва архаічная, ад праславянскага o̧gorь, параўн. літоўскае ungurys.
Корань выпадкова супаў зь іншым — назвай цэнтральнаэўрапейскага народу, які калісьці прыйшоў з Уралу. Па-польску Węgry, węgier (адсюль расейскае венгр), а ў беларускай мове здаўна вугорац, Вугоршчына: Айцец дзей мой Рабей схаваў быў тысячу залатых вугорскіх у піўніцы (1489).
Дарэчы, і тая моўная сям’я называецца фіна-вугорская.
Мянтýз пад карчом
Драпежная рыба Lota lota з круглаватым падоўжаным целам, маларухомая, жыве ў халодных чыстых рэках і азёрах на дне, сярод камянёў і карчоў.
У гаворках яшчэ мень, мянёк. Агульнаіндаэўрапейскі корань, мо той, што ў слове меншы (анг. minnow ‘дробная рыба’). А расейская назва налим фіна-вугорскага паходжаньня.
Пра гэтую рыбу шмат параўнальных выразаў — зьвязаных і зь яе ладам жыцьця, і зь фізычнымі рысамі:
сьцíшыўся як мянтуз пад карчом — затаіўся ў бясьпечным месцы
непаваротлівы як мень
сьлізкі як мень — калі нязручна трымаць
гладкі як мянёк (мянтуз) — выраз ухвальны: і пра добра адкормленую жывёліну, і пра дагледжанае сытае дзіця.
Сігануў што стронга
Жвавая рыба з тарпэдападобным целам і чырвона-чорнымі крапінамі, водзіцца ў чыстых крынічных рэчках. Ручаёвая стронга Salmo trutta захавалася зь ледавіковага часу. Пад пагрозай зьнікненьня, унесеная ў Чырвонуюкнігу Беларусі (І катэгорыя).
Стронгу вясёлкавую Salmo irrideus да нас завезьлі і з 1956 г. гадуюць, напрыклад, у рыбнай гаспадарцы „Птыч“ на колішніх землях графаў Чапскіх.
У гаворках варыянты назвы стронг, стронк. Пазычаньне з польскай, дзе pstrąg ад pstry ‘стракаты’. Ёсьць беларуская дыялектная назва пяструшка. І нямецкая Forelle ад кораня са значэньнем ‘плямістая’.
Жвавасьць стронгі падказвае параўнаньні:
хуткі (шпаркі) як стронга
сігануў што стронга
але таксама
асьцярожная як стронга (пра абачлівую, хітрую жанчыну; запісаў Фёдар Янкоўскі).
