Калі ў Беларусі ўпершыню зьявіліся творчыя пратэсты супроць дзеяньняў улады? Як яны ўплываюць на маральнае аблічча нацыі? Ці захавае гісторыя нацыянальнае культуры сёньняшнія апазыцыйныя творы і ці захаваюць самі творцы свой патэнцыял да часу, які яны імкнуцца набліжаць сваім надзённым мастацтвам? Гэтыя ды іншыя пытаньні ў нашай менскай студыі абмяркоўваюць знаны беларускі жывапісец-нонканфарміст Аляксей Марачкін і мастацтвазнаўца Пётра Васілеўскі.
(Валянціна Аксак: ) “Маё першае пытаньне да спадара Аляксея Марачкіна. Ці адгукнуліся вы ўжо сваёй творчасьцю на рэфэрэндум 17 кастрычніка 2004 году?”
(Аляксей Марачкін: ) “Мне так здаецца, што нават да 17-га, я маю на ўвазе тых творцаў, якія непадуладныя, вольныя, свабодныя, яны як бы праектуюць тое, што адбудзецца, і мы ведалі, якія будуць вынікі… Ёсьць у мяне нейкія задумы, таму што наперадзе яшчэ два гады, наперадзе прэзыдэнцкія выбары. І ўлада правакуе іншадумства, правакуе творчасьць нонканфармізму”.
(Валянціна Аксак: ) “Творы, у якіх адгукаецца злоба дня, у якіх мастак выяўляе сваю творчую нязгоду з палітычнымі падзеямі, падпадаюць пад азначэньне мастацтва, якое ўмоўна можна назваць мастацтвам пратэсту альбо пратэстным мастацтвам. Спадар Васілеўскі, скажыце калі ласка, калі ўпершыню ў гісторыі беларускага мастацтва зьявіліся падобныя творы?”
(Пётра Васілеўскі: ) “Мабыць, падобныя творы існавалі ў нашым мастацтве заўжды, проста ў кожнай мастацкай эпосе яны мелі сваю адпаведную форму. Напрыклад, у час, калі праваслаўе “наяжджала”, гаворачы сучаснаю моваю, на унію, сьцьвярджаць уніяцкі канон — гэта было мастацтвам пратэсту. І калі ішла татальная русіфікацыя пасьля паразы паўстаньня Каліноўскага і калі зьяўляліся проста творы на беларускай мове, нават калі гэта быў чыста этнаграфічны ўзровень, — гэта таксама было пратэстнае мастацтва. Я мяркую, што колькі існуе нацыя, столькі гэтае пратэстнае мастацтва існуе. Бо заўжды ёсьць два полюсы: мастацтва пратэстнае і афіцыёз. Яны існуюць, як адмаўленьне адзін аднаго. Проста ў 1980-я гады зьявілася канкрэтнае разуменьне “сацарт”. І гэты сацарт мае канкрэтна акрэсьленыя для сёньняшняга часу рысы”.
(Аксак: ) “Спадар Марачкін, а калі вы ўпершыню зрабілі твор падобнага жанру?”
(Марачкін: ) “Мы, тады шасьцідзясятнікі, і ўсе тыя, якія пачыналі ў той час, адчулі подых адлігі, а пасьля мы адчулі тое, як Мікіта Хрушчоў сьцьвярджаў, што трэба настроіць творчую інтэлігенцыю на правільны шлях. І тады гэты пратэст у кожнага з вольных мастакоў узрастаў. У тыя студэнцкія гады мяне ледзь ня выключылі з інстытуту, калі я напісаў карціну “На лесапавале” пад уражаньнем Салжаніцына. Але, тым ня менш, гэтая карціна цяпер заняла сваё месца ў Нью-Джэрсі ў музэі нонканфармізму”.
(Аксак: ) “Як вы лічыце, спадар Марачкін, вось вашыя працы падобнага кшталту практычна з кожнае выставы здымае цэнзура, і ў прынцыпе глядач іх ня бачыць, ці дасягае тады падобнае мастацтва вынікаў? Ці будзіць яно гледача, ці будзіць яно народ?”
(Марачкін: ) “Я думаю, што нават тое, што яны здымаюцца, ужо мае розгалас. Нават больш за тое — такім чынам, хочуць яны таго ці не, яны робяць рэкляму мастаку. Напрыклад, у тыя 1960-я гады, калі ўспомніць гэтую “бульдозэрную выставу”, то ўжо назаўтра ўвесь былы Савецкі Саюз ведаў гэтых мастакоў паіменна. Таму — дзякуй ім за гэтую рэкляму”.
(Аксак: ) “А як бачыцца гэтая сытуацыя мастацтвазнаўцу? Калі ласка, Пётра Васілеўскі”.
(Васілеўскі: ) “Сама сытуацыя, што сёньня нашае мастацтва па-ранейшаму знаходзіцца ў акопах, яна мне не даспадобы. Але ня мы яе прыдумалі. Мы проста разглядаем яе такой, якая яна ёсьць. Калісьці Экзюпэры казаў, што вайна — гэта брыда, але ваяваць трэба. І вось мы цяпер менавіта ў такім стане і знаходзімся. Калі не рэагуць творчыя людзі на тое, што адбываецца ў краіне, дык чаго мы можам патрабаваць ад народу?
Але я мяркую, што мастакоў чыста пратэстнага кірунку, якія выказваюць сваю грамадзкую пазыцыю, сваю сацыяльную пазыцыю ў жорсткай форме, многа быць і ня можа. З гісторыі вядома, што ў моцных сацыяльных зрухах бяруць удзел ня болей за 10% насельніцтва. 10 з аднаго, 10 з другога, а астатнія потым прымаюць пераможцу і ягоную ідэю. У дадзеным выпадку тое ж: у нас у Саюзе мастакоў сяброў ужо за тысячу пераваліла, але добра, калі дзясятая частка зь іх спачувае нацыянальнай ідэі, і добра, калі з гэтай часткі яшчэ колькі людзей нешта дзеля бацькаўшчыны робіць.
Такой проста ўжо знакавай фігурай стаў Алесь Пушкін. Вось ягоны пэрформанс, які ён зладзіў каля прэзыдэнцкай адміністрацыі, — гэта высокае мастацтва, хоць дзеля яго быў скарыстаны не зусім мастацкі матэрыял. У нейкай ступені, проста ў іншай форме гэта выяўляецца ў скульптара Алеся Шатэрніка. Ва ўмовах, калі ідзе татальная русіфікацыя і дэбеларусізацыя нашай культуры, чалавек, які ставіць помнік нашаму славутаму князю, які робіць партрэт сьвятой Эўфрасіньні і робіць гэта па-майстэрску, выяўляе сябе як пратэстны мастак.
Я думаю, што сёньня нейкай адной аднолькавай формы пратэстнага мастацтва не існуе. Прычым, ёсьць парадаксальныя сытуацыі, калі людзі, якія хацелі бы быць па-за палітыкай, яны ў сваёй творчасьці аб’ектыўна апынаюцца ў яе межах. Вось, скажам, такі цікавы мастак Алесь Дранец, які адначасова зрабіў шыкоўны помнік князю Давыду ў Давыд-Гарадку і помнік міліцыянтам, што стаіць каля Міністэрства абароны. Адзін помнік працуе на нацыянальную ідэю, ну а другі з часам, пэўна, будзе патрабаваць перапрацоўкі”.
(Аксак: ) “Усім вядомае выслоўе, сказанае калісьці айцамі хрысьціянскае царквы: ня згадвай у мізэрнасьці імя Госпада нашага. Пазьней да яго дадалося выслоўе пра тое, што ня трэба прамаўляць уголас імя боскага антыподу, каб не наклікаць ягонай прысутнасьці. Прыкладна пра тое ж цяпер даводзіцца чуць у моладзевых творчых асяродках. Маўляў, ня трэба нам твораў, галоўным героем якіх ёсьць самы вядомы сёньня ў Беларусі палітык. І наогул трэба можа быць дамовіцца з чыноўнікамі ад культуры, што мы ня будзем чапаць гэтага пэрсанажа, а яны, чыноўнікі, забясьпечаць нам умовы для творчага выяўленьня. І тым самым чыноўнікі, якія разумеюць, што без маладых актыўных талентаў яны — нішто, бо паразытуюць на творцах, будуць спрыяць разьвіцьцю культуры. Што вы, спадар Марачкін, думаеце пра такія настроі маладых творцаў?”
(Марачкін: ) “Гэта вечная праблема — мастак і улада. Але ўлада гэтая — працяг нялепшых якасьцяў нашага народу. І калі я гляджу на партрэт сёньняшняга валадара, то гэта, мусіш сабе прызнацца, у нечым і твой партрэт. А раз так, то я, як вольны мастак, гледзячы ў гэтае люстэрка, павінен неяк іранічна-саркастычна глядзець і сам на сябе, і на гэтага валадара. Быць на нейкі момант, мне здаецца, нават блазнам, каб сказаць яму тое, што я думаю пра яго. Але праблема ў тым, што валадару гэта не падабаецца, і ён па маім хрыбце дубасіць дубінкаю, ягоныя апрычнікі ломяць мне рукі. І ён кажа, што робіць гэта за Беларусь. То я ж павінен рэагаваць на гэта ці проста схавацца пад стол?..
Безумоўна, той хто любіць краявіды, у яго іншы талент. Скажам, калі народны мастак Цьвірка ўзяўся пісаць шматфігурныя кампазыцыі, у яго нічога не атрымалася. Калі Бялыніцкі-Біруля ўзяўся пісаць антыфашыстоўскія палітызаваныя пэйзажы, у яго нічога не атрымалася”.
(Васілеўскі: ) “Я дазволю сабе ўдакладніць думку Аляксея Антонавіча, бо маю пэўны досьвед гэтых гульняў — я ж адпрацаваў досыць доўга ў газэце “Літаратура і мастацтва”. І вось прыходзілі новыя рэдактары, якія хацелі мець добрыя стасункі з уладаю, і пачыналі з таго: ня будзем прыгадваць у нашых публікацыях пэўную асобу. Добра, ня будзем. Усё роўна “ЛіМ” быў кепскі. Тады: ня будзем прыгадваць пэўныя палітычныя падзеі, але ўвогуле пра палітыку будзем пісаць. Добра, ня будзем. Зноў — “ЛіМ” кепскі. Кончылася тым, што ўвогуле пра палітыку ня трэба пісаць. І ўсё роўна знайшлі, за што прычапіцца…
Той, хто становіцца на калені, яму страляюць у патыліцу, і заўжды будзе за што. Ведаеце, гісторыя савецкага мастацтва гаворыць: калі ўжо не было ні фармалістаў, ні нейкай іншае мастацкае апазыцыі, каго сталі тады ціснуць — пасьлядоўнікаў імпрэсіянізму. Маўляў, яны ня так краявіды пішуць, трэба пісаць сацыялістычныя, а яны пішуць іх пад буржуазным уплывам. Заўжды знойдзецца за што да мастака прычапіцца, і тыя, якія спадзяюцца, што пераседзяць за натурмортамі й краявідамі гэты час, дарма спадзяюцца”.
(Аксак: ) “Але ўсе спадзяюцца на тое, што гэты час некалі міне. І тут я вяртаюся да пытаньня пра выпальваньне пратэстным мастацтвам творчае натуры. Ці ня страціць сябе мастак за гэты час? З чым ён прыйдзе ў той час, за які змагаецца вось гэтым пратэстным мастацтвам?”
(Марачкін: ) “Ведаеце, ня так даўно ў Штутгарце была выстава “Нямеччына Трэцяга райху” і выстава мастакоў антыфашыстаў. Здаецца, з нашай сытуацыяй няма такіх прамых аналёгіяў. Але ўскосныя ёсьць. Мастацтвазнаўцы і звычайныя наведнікі хадзілі на гэтую выставу паглядзець на тую эпоху, даведацца, як пачувалі сябе мастакі ў той час, як успрымалі тую ўладу.
Я ўпэўнены, што не з раскошы ствараецца ў Амэрыцы музэй нонканфармізу і скупляюцца працы тых нашых мастакоў, якія падпадалі пад цэнзуру, і творы з той жа знакамітае маскоўскае бульдозернае выставы. Ня пройдзе і пяцідзесяці гадоў, я не кажу ўжо пра сто, і будуць шукаць творы, якімі сёньня мастакі адгукаюцца на тое, што адбываецца. Нават той жа акраверш, які ў шклоўскай газэце быў надрукаваны, ён таксама патрапіць у гэтую скарбонку. Таму гэтае мастацтва ня зьнікне — і гэта не выпальваньне творчага нутра. Наадварот, мастак высьвечвае сёньняшнія дачыненьні творцы і ўлады”.
(Аксак: ) “Вы лічыце, што пратэстнае мастацтва ў Беларусі мае ня толькі сваю гісторыю і надзённасьць, але і пэрспэктывы?”
(Марачкін: ) “Безумоўна”.
(Аксак: ) “Калі ласка, спадар Васілеўскі, вашае меркаваньне пра пэрспэктывы пратэстнага мастацтва”.
(Васілеўскі: ) “Яно будзе існаваць столькі часу, колькі будзе існаваць у Беларусі гэты рэжым. Менавіта мастацтва, якое не прымае дадзенага рэжыму, яно ратуе гонар нацыі. Пройдзе час, і спасылку, што 80% нібыта прагаласавалі “за” на рэфэрэндуме, пераважыць адна работа Пушкіна ці Марачкіна. Я мяркую, што калі мы здолеем у мастацкай форме сапраўды выказаць тое, што мы думаем пра наш час, то, па-першае, будзе захаванае праўдзівае аблічча эпохі, а па-другое, яно стане грунтам для наступных пакаленьняў мастакоў. Хаця псыхалягічна будзе потым вельмі цяжка гэтым мастакам. Гэта, як людзям, якія прыйшлі з вайны ў 1945-м годзе, было цяжка прыстасавацца да мірнай працы. Відаць, у мастакоў, якія сябе аддаюць гэтаму часу, у іх потым будзе пэўная ломка. Але, я мяркую, што яны ў новым часе ня згубяцца — не згубіўся ж Васіль Быкаў у мірным часе, хаця ён напоўніцу паказаў, што такое вайна”.
(Валянціна Аксак: ) “Маё першае пытаньне да спадара Аляксея Марачкіна. Ці адгукнуліся вы ўжо сваёй творчасьцю на рэфэрэндум 17 кастрычніка 2004 году?”
(Аляксей Марачкін: ) “Мне так здаецца, што нават да 17-га, я маю на ўвазе тых творцаў, якія непадуладныя, вольныя, свабодныя, яны як бы праектуюць тое, што адбудзецца, і мы ведалі, якія будуць вынікі… Ёсьць у мяне нейкія задумы, таму што наперадзе яшчэ два гады, наперадзе прэзыдэнцкія выбары. І ўлада правакуе іншадумства, правакуе творчасьць нонканфармізму”.
(Валянціна Аксак: ) “Творы, у якіх адгукаецца злоба дня, у якіх мастак выяўляе сваю творчую нязгоду з палітычнымі падзеямі, падпадаюць пад азначэньне мастацтва, якое ўмоўна можна назваць мастацтвам пратэсту альбо пратэстным мастацтвам. Спадар Васілеўскі, скажыце калі ласка, калі ўпершыню ў гісторыі беларускага мастацтва зьявіліся падобныя творы?”
(Пётра Васілеўскі: ) “Мабыць, падобныя творы існавалі ў нашым мастацтве заўжды, проста ў кожнай мастацкай эпосе яны мелі сваю адпаведную форму. Напрыклад, у час, калі праваслаўе “наяжджала”, гаворачы сучаснаю моваю, на унію, сьцьвярджаць уніяцкі канон — гэта было мастацтвам пратэсту. І калі ішла татальная русіфікацыя пасьля паразы паўстаньня Каліноўскага і калі зьяўляліся проста творы на беларускай мове, нават калі гэта быў чыста этнаграфічны ўзровень, — гэта таксама было пратэстнае мастацтва. Я мяркую, што колькі існуе нацыя, столькі гэтае пратэстнае мастацтва існуе. Бо заўжды ёсьць два полюсы: мастацтва пратэстнае і афіцыёз. Яны існуюць, як адмаўленьне адзін аднаго. Проста ў 1980-я гады зьявілася канкрэтнае разуменьне “сацарт”. І гэты сацарт мае канкрэтна акрэсьленыя для сёньняшняга часу рысы”.
(Аксак: ) “Спадар Марачкін, а калі вы ўпершыню зрабілі твор падобнага жанру?”
(Марачкін: ) “Мы, тады шасьцідзясятнікі, і ўсе тыя, якія пачыналі ў той час, адчулі подых адлігі, а пасьля мы адчулі тое, як Мікіта Хрушчоў сьцьвярджаў, што трэба настроіць творчую інтэлігенцыю на правільны шлях. І тады гэты пратэст у кожнага з вольных мастакоў узрастаў. У тыя студэнцкія гады мяне ледзь ня выключылі з інстытуту, калі я напісаў карціну “На лесапавале” пад уражаньнем Салжаніцына. Але, тым ня менш, гэтая карціна цяпер заняла сваё месца ў Нью-Джэрсі ў музэі нонканфармізму”.
(Аксак: ) “Як вы лічыце, спадар Марачкін, вось вашыя працы падобнага кшталту практычна з кожнае выставы здымае цэнзура, і ў прынцыпе глядач іх ня бачыць, ці дасягае тады падобнае мастацтва вынікаў? Ці будзіць яно гледача, ці будзіць яно народ?”
(Марачкін: ) “Я думаю, што нават тое, што яны здымаюцца, ужо мае розгалас. Нават больш за тое — такім чынам, хочуць яны таго ці не, яны робяць рэкляму мастаку. Напрыклад, у тыя 1960-я гады, калі ўспомніць гэтую “бульдозэрную выставу”, то ўжо назаўтра ўвесь былы Савецкі Саюз ведаў гэтых мастакоў паіменна. Таму — дзякуй ім за гэтую рэкляму”.
(Аксак: ) “А як бачыцца гэтая сытуацыя мастацтвазнаўцу? Калі ласка, Пётра Васілеўскі”.
(Васілеўскі: ) “Сама сытуацыя, што сёньня нашае мастацтва па-ранейшаму знаходзіцца ў акопах, яна мне не даспадобы. Але ня мы яе прыдумалі. Мы проста разглядаем яе такой, якая яна ёсьць. Калісьці Экзюпэры казаў, што вайна — гэта брыда, але ваяваць трэба. І вось мы цяпер менавіта ў такім стане і знаходзімся. Калі не рэагуць творчыя людзі на тое, што адбываецца ў краіне, дык чаго мы можам патрабаваць ад народу?
Але я мяркую, што мастакоў чыста пратэстнага кірунку, якія выказваюць сваю грамадзкую пазыцыю, сваю сацыяльную пазыцыю ў жорсткай форме, многа быць і ня можа. З гісторыі вядома, што ў моцных сацыяльных зрухах бяруць удзел ня болей за 10% насельніцтва. 10 з аднаго, 10 з другога, а астатнія потым прымаюць пераможцу і ягоную ідэю. У дадзеным выпадку тое ж: у нас у Саюзе мастакоў сяброў ужо за тысячу пераваліла, але добра, калі дзясятая частка зь іх спачувае нацыянальнай ідэі, і добра, калі з гэтай часткі яшчэ колькі людзей нешта дзеля бацькаўшчыны робіць.
Такой проста ўжо знакавай фігурай стаў Алесь Пушкін. Вось ягоны пэрформанс, які ён зладзіў каля прэзыдэнцкай адміністрацыі, — гэта высокае мастацтва, хоць дзеля яго быў скарыстаны не зусім мастацкі матэрыял. У нейкай ступені, проста ў іншай форме гэта выяўляецца ў скульптара Алеся Шатэрніка. Ва ўмовах, калі ідзе татальная русіфікацыя і дэбеларусізацыя нашай культуры, чалавек, які ставіць помнік нашаму славутаму князю, які робіць партрэт сьвятой Эўфрасіньні і робіць гэта па-майстэрску, выяўляе сябе як пратэстны мастак.
Я думаю, што сёньня нейкай адной аднолькавай формы пратэстнага мастацтва не існуе. Прычым, ёсьць парадаксальныя сытуацыі, калі людзі, якія хацелі бы быць па-за палітыкай, яны ў сваёй творчасьці аб’ектыўна апынаюцца ў яе межах. Вось, скажам, такі цікавы мастак Алесь Дранец, які адначасова зрабіў шыкоўны помнік князю Давыду ў Давыд-Гарадку і помнік міліцыянтам, што стаіць каля Міністэрства абароны. Адзін помнік працуе на нацыянальную ідэю, ну а другі з часам, пэўна, будзе патрабаваць перапрацоўкі”.
(Аксак: ) “Усім вядомае выслоўе, сказанае калісьці айцамі хрысьціянскае царквы: ня згадвай у мізэрнасьці імя Госпада нашага. Пазьней да яго дадалося выслоўе пра тое, што ня трэба прамаўляць уголас імя боскага антыподу, каб не наклікаць ягонай прысутнасьці. Прыкладна пра тое ж цяпер даводзіцца чуць у моладзевых творчых асяродках. Маўляў, ня трэба нам твораў, галоўным героем якіх ёсьць самы вядомы сёньня ў Беларусі палітык. І наогул трэба можа быць дамовіцца з чыноўнікамі ад культуры, што мы ня будзем чапаць гэтага пэрсанажа, а яны, чыноўнікі, забясьпечаць нам умовы для творчага выяўленьня. І тым самым чыноўнікі, якія разумеюць, што без маладых актыўных талентаў яны — нішто, бо паразытуюць на творцах, будуць спрыяць разьвіцьцю культуры. Што вы, спадар Марачкін, думаеце пра такія настроі маладых творцаў?”
(Марачкін: ) “Гэта вечная праблема — мастак і улада. Але ўлада гэтая — працяг нялепшых якасьцяў нашага народу. І калі я гляджу на партрэт сёньняшняга валадара, то гэта, мусіш сабе прызнацца, у нечым і твой партрэт. А раз так, то я, як вольны мастак, гледзячы ў гэтае люстэрка, павінен неяк іранічна-саркастычна глядзець і сам на сябе, і на гэтага валадара. Быць на нейкі момант, мне здаецца, нават блазнам, каб сказаць яму тое, што я думаю пра яго. Але праблема ў тым, што валадару гэта не падабаецца, і ён па маім хрыбце дубасіць дубінкаю, ягоныя апрычнікі ломяць мне рукі. І ён кажа, што робіць гэта за Беларусь. То я ж павінен рэагаваць на гэта ці проста схавацца пад стол?..
Безумоўна, той хто любіць краявіды, у яго іншы талент. Скажам, калі народны мастак Цьвірка ўзяўся пісаць шматфігурныя кампазыцыі, у яго нічога не атрымалася. Калі Бялыніцкі-Біруля ўзяўся пісаць антыфашыстоўскія палітызаваныя пэйзажы, у яго нічога не атрымалася”.
(Васілеўскі: ) “Я дазволю сабе ўдакладніць думку Аляксея Антонавіча, бо маю пэўны досьвед гэтых гульняў — я ж адпрацаваў досыць доўга ў газэце “Літаратура і мастацтва”. І вось прыходзілі новыя рэдактары, якія хацелі мець добрыя стасункі з уладаю, і пачыналі з таго: ня будзем прыгадваць у нашых публікацыях пэўную асобу. Добра, ня будзем. Усё роўна “ЛіМ” быў кепскі. Тады: ня будзем прыгадваць пэўныя палітычныя падзеі, але ўвогуле пра палітыку будзем пісаць. Добра, ня будзем. Зноў — “ЛіМ” кепскі. Кончылася тым, што ўвогуле пра палітыку ня трэба пісаць. І ўсё роўна знайшлі, за што прычапіцца…
Той, хто становіцца на калені, яму страляюць у патыліцу, і заўжды будзе за што. Ведаеце, гісторыя савецкага мастацтва гаворыць: калі ўжо не было ні фармалістаў, ні нейкай іншае мастацкае апазыцыі, каго сталі тады ціснуць — пасьлядоўнікаў імпрэсіянізму. Маўляў, яны ня так краявіды пішуць, трэба пісаць сацыялістычныя, а яны пішуць іх пад буржуазным уплывам. Заўжды знойдзецца за што да мастака прычапіцца, і тыя, якія спадзяюцца, што пераседзяць за натурмортамі й краявідамі гэты час, дарма спадзяюцца”.
(Аксак: ) “Але ўсе спадзяюцца на тое, што гэты час некалі міне. І тут я вяртаюся да пытаньня пра выпальваньне пратэстным мастацтвам творчае натуры. Ці ня страціць сябе мастак за гэты час? З чым ён прыйдзе ў той час, за які змагаецца вось гэтым пратэстным мастацтвам?”
(Марачкін: ) “Ведаеце, ня так даўно ў Штутгарце была выстава “Нямеччына Трэцяга райху” і выстава мастакоў антыфашыстаў. Здаецца, з нашай сытуацыяй няма такіх прамых аналёгіяў. Але ўскосныя ёсьць. Мастацтвазнаўцы і звычайныя наведнікі хадзілі на гэтую выставу паглядзець на тую эпоху, даведацца, як пачувалі сябе мастакі ў той час, як успрымалі тую ўладу.
Я ўпэўнены, што не з раскошы ствараецца ў Амэрыцы музэй нонканфармізу і скупляюцца працы тых нашых мастакоў, якія падпадалі пад цэнзуру, і творы з той жа знакамітае маскоўскае бульдозернае выставы. Ня пройдзе і пяцідзесяці гадоў, я не кажу ўжо пра сто, і будуць шукаць творы, якімі сёньня мастакі адгукаюцца на тое, што адбываецца. Нават той жа акраверш, які ў шклоўскай газэце быў надрукаваны, ён таксама патрапіць у гэтую скарбонку. Таму гэтае мастацтва ня зьнікне — і гэта не выпальваньне творчага нутра. Наадварот, мастак высьвечвае сёньняшнія дачыненьні творцы і ўлады”.
(Аксак: ) “Вы лічыце, што пратэстнае мастацтва ў Беларусі мае ня толькі сваю гісторыю і надзённасьць, але і пэрспэктывы?”
(Марачкін: ) “Безумоўна”.
(Аксак: ) “Калі ласка, спадар Васілеўскі, вашае меркаваньне пра пэрспэктывы пратэстнага мастацтва”.
(Васілеўскі: ) “Яно будзе існаваць столькі часу, колькі будзе існаваць у Беларусі гэты рэжым. Менавіта мастацтва, якое не прымае дадзенага рэжыму, яно ратуе гонар нацыі. Пройдзе час, і спасылку, што 80% нібыта прагаласавалі “за” на рэфэрэндуме, пераважыць адна работа Пушкіна ці Марачкіна. Я мяркую, што калі мы здолеем у мастацкай форме сапраўды выказаць тое, што мы думаем пра наш час, то, па-першае, будзе захаванае праўдзівае аблічча эпохі, а па-другое, яно стане грунтам для наступных пакаленьняў мастакоў. Хаця псыхалягічна будзе потым вельмі цяжка гэтым мастакам. Гэта, як людзям, якія прыйшлі з вайны ў 1945-м годзе, было цяжка прыстасавацца да мірнай працы. Відаць, у мастакоў, якія сябе аддаюць гэтаму часу, у іх потым будзе пэўная ломка. Але, я мяркую, што яны ў новым часе ня згубяцца — не згубіўся ж Васіль Быкаў у мірным часе, хаця ён напоўніцу паказаў, што такое вайна”.
