Сталася ўжо добрай традыцыяй у кавярні “Добрыя мысьлі”, што ў Менску на вуліцы Магілёўскай, ладзіць прэзэнтацыі новых беларускіх кніг. Днямі там сустрэліся прыхільнікі творчасьці паэта Алеся Разанава, які ў чарговы прыезд са Швайцарыі, дзе жыве апошні час, прэзэнтаваў публіцы сваю новую кнігу. Яна называецца “Дождж: возера ў акупунктуры” й складаецца з пункціраў – кароткіх , у некалькі радкоў, паэтычных твораў. Пасьля вечарыны паэт пагадзіўся адказаць на нашыя пытаньні.
“Звон зазваніў: прастора займела цэнтар”
Скобла: “У кожным вашым пункціры прысутнічае думка, прысутнічае сэнс, які можна было б разгортваць і разгортваць у нейкі больш абсяжны жанр: баляду, прыпавесьць, паэму. Але вы сьціскаеце радкі, словы, гукі. Энэргія вялікага застаецца ў малым, як маланка ў батарэйцы. Чаму ўсё ж вы імкнецеся выказацца як мага больш ляканічна?”
Разанаў: “Калі словы канцэнтруюцца, сьціскаюцца, тады яны набываюць новую якасьць: становяцца больш зьмястоўнымі, набываюць якасьць магніту. І вось гэтая канцэнтрацыя дазваляе якраз ня выказаць зьмест, а выявіццца зьместу. Думаю, што за такімі ляканічнымі тэкстамі, за такой формай — вялікая наступнасьць. У наш імклівы, хуткі час людзі як бы развучваюцца чытаць. Пункціры і чытаць ня трэба: зірнуў — і пункцір ужо ўклаўся ў сьвядомасьць, вы ўжо знаёміцеся зь ім”.
Скобла: “Час ад часу прыяжджаючы на радзіму, вы ня можаце не заўважаць, што сфэра ўжываньня той мовы, на якой вы пішаце, звужаецца. Гэтая акалічнасьць прыглушае творчыя імпульсы?”
Разанаў: “Беларуская мова становіцца адзнакай элітарнасьці. Хочаце быць знакамітымі — гаварыце па-беларуску. Хочаце быць праведнікамі — гаварыце па-беларуску. На таго, хто гаворыць па-беларуску, глядзяць людзі і глядзіць Бог. Той лекар, што са сваімі пацыентамі гаворыць па-беларуску і па-беларуску выпісвае рэцэпты, ён ужо — зьява. І на рынку ў менскім мікрараёне “Малінаўка” ў гаворцы, што ўзьнікла, я чуў пра яго захопленыя водгукі”.
“Мы ў выдавецтве змагаліся з цэнзурай”
Скобла: “У свой час вашыя экспэрымэнты падтрымліваў тагачасны дырэктар выдавецтва “Мастацкая літаратура” Міхал Дубянецкі (дарэчы, яму 4 лютага споўнілася б 80 гадоў). Нягледзячы на тое, што ён раней працаваў у ЦК КПБ, ён ня быў чалавекам старой закваскі?”
Разанаў: “Не, Дубянецкі быў якраз маладой закваскі, у ім маладое жыцьцё і маладыя памкненьні былі відавочныя. Ён быў якраз з’арыентаваны на сапраўднае, на творчае, на будучае і ўсяляк спрыяў гэтаму. Праблема з выданьнем у “Мастацкай літаратуры” маёй кнігі “Шлях-360” узьнікла не пры Дубянецкім-дырэктары і не пры ім яна вырашылася. А з Дубянецкім разам мы ў выдавецтве змагаліся за тое, каб цэнзура ня мела ўлады ні над беларускім словам, ні над беларускімі пісьменьнікамі”.
Скобла: “У Галоўліце сядзелі вельмі пільныя таварышы, і абхітрыць іх было практычна немагчыма”.
Разанаў: “Ну так, але часам удавалася. Згадваю, калі я працаваў у аддзеле крытыкі і літаратуразнаўства, якім кіравала цудоўны чалавек Вера Сымонаўна Палтаран, мы падрыхтавалі да выданьня зборнік артыкулаў Максіма Гарэцкага. І цэнзар запатрабаваў, каб многія мясьціны ў тэксьце былі зьнятыя. Ну, даводзілася з гэтымі патрабаваньнямі згаджацца, але на сваіх умовах. І на месцы ўсіх купюраваных тэкстаў засталіся плямы, плямы цэнзуры — шматкроп’і ў дужках. І, магчыма, самыя істотныя месцы ў той кнізе — гэта шматкроп’і ў дужках: красамоўная чытанка для пільнага чытача.
Ці другі прыклад прыпамінаецца. 1982 год — стагодзьдзе Янкі Купалы. У выдавецтве мне было прапанавана ўкласьці кнігу выбраных твораў Купалы. Уклаў. Рэдактар праглядзеў хуценька — ну, спадчына вядомая... Але ў кнігу я ўвёў забароненыя цэнзурай на той час творы, прыкладам, паэму “На Куцьцю”. І выйшла кніга Купалы “Выйдзі з сэрцам, як з паходняй”, якою я ганаруся”.
“Мая маўклівая прысутнасьць у літаратуры стала крычаць”
Скобла: “На вашую кнігу “Шлях-360” закрытую выдавецкую рэцэнзію пісаў прафэсар Алег Лойка. Рэцэнзія — адмоўная (яе нядаўна апублікаваў сам рэцэнзэнт). Ён даводзіў, што вы, пішучы пра “жывыя і мёртвыя мошчы”, зьневажалі Леніна і Брэжнева. Нягледзячы на абвінавачваньні, сур’ёзныя па тым часе, кніга ўсё ж выйшла. Як такое магло стацца?”
Разанаў: “Кніга выйшла, але з вялікай затрымкай. Гэта былі гады маёй нематы. Ня ведаю, каму мая немата пайшла на карысьць. Дзякуй Алегу Антонавічу Лойку за такое прызнаньне. А тады ягонай рэцэнзіяй выдаўцы падмацавалі сваё рашэньне кнігу не выдаваць. Чаму яна ўсё ж потым выйшла? Відаць, мая маўклівая прысутнасьць у літаратуры стала ўжо крычаць. Памятаю, з рукапісам “Шляху…” знаёміўся загадчык аддзелу культуры ЦК КПБ Іван Іванавіч Антановіч. Зь яго дабраславеньня, па ягонай падказцы кніга набыла шмат новых адмоўных і станоўчых водгукаў. Урэшце да яе прадмову напісаў народны паэт Пімен Панчанка, пасьляслоўе — крытык Варлен Бечык, і кніга выйшла са сваімі тэкстамі і падтэкстамі. Падтэксты да гэтага часу да канца яшчэ не прачытаныя”.
Скобла: “Лойка ў сваёй рэцэнзіі выстаўляе вас антысаветчыкам. Вы сьвядома пазначалі тыя палітычныя моманты, на якіх акцэнтаваўся рэнэнзэнт?”
Разанаў: “Не заўважаць тое, што кідалася ў вочы — гэта немагчыма, гэта азначае здраджваць самой творчасьці. Я нічога наўмысна не рабіў, не гуляў у палітыку, у “левых” ці “правых”, у “савецкага” ці “антысавецкага” паэта. У творчасьці ёсьць свае законы, свае адносіны і з часам, і з рэчаіснасьцю. Прыслухоўвайся да творчасьці, і яна сама расставіць словы на свае месцы, заўважыць тое, што позірк не заўважыў, або не заўважыць тое, на што ўсе паказваюць пальцамі: вось вам узор, з яго вучыцеся. Творчасьць — дамінанта рэчаіснасьці”.
“Мой побыт за мяжой — гэта палёт пчалы”
Скобла: “Вы працяглы час жывяце за мяжой. Цяпер — у Швайцарыі, куды неўзабаве ізноў ад’яжджаеце. Што ўяўляе зь сябе вашае жыцьцё дзесьці там, у Цэнтральнай Эўропе?”
Разанаў: “Удакладняю: у Швайцарыі я прабыў год, жыў там у кляштары капуцынаў. Думаю, што гэта някепскі, у нечым плённы пэрыяд. Але вяртаюся не ў Швайцарыю, вяртаюся ў іншае месца. Магчыма, калі нешта створыцца, напішацца, яно пазначыцца тым месцам. Што мне тыя падарожжы і адлегласьці кажуць і падказваюць? Гэта сустрэчы з новымі мясьцінамі, з новай рэчаіснасьцю. І ў гэтай рэчаіснасьці твой позірк становіцца сьвежым, кантрастным, больш сканцэнтраваным, ён заўважае тое, што тамтэйшыя людзі ня бачаць. Гэта па-першае. Па-другое, мой побыт там — гэта палёт пчалы. На тых кветках, палях, лугах, у тых садах знаходзіць нешта, што будзе карыснае айчыннай літаратуры”.
Скобла: “Я бачу на вашай руцэ швайцарскі гадзіньнік з адметным цыферблятам: на ім толькі чатыры лічбы. Вам не патрэбен дакладны час?”
Разанаў: “А вы пільны… Мой гадзіньнік паказвае вельмі дакладны час, толькі час гэты мае своеасаблівы адлік. Міхась, хіба вы самі здольныя цяпер акрэсьліць: у якім часе мы жывем? За вакном адліга імгла, рэаліі размытыя. Размытыя ня толькі для вока, але і для думкі. Магчыма, такія гадзіньнікі, на якіх амаль няма лічбаў, вучаць нас лепш распазнаваць тое, што мы бачым і з чым маем справу”.
“Самая істотная навіна — у самім чалавеку”
Скобла: “Чытаю ваш пункцір: “Чытайце навіны!.. Бяжыць бязьлюднаю вуліцай вецер з газэтай”. А адкуль даведваецеся навіны вы — пра тое, што робіцца ў Беларусі, у шырокім сьвеце?”
Разанаў: “Калі навіны слухаеш па радыё, чытаеш у газэтах, то гэта толькі сэгмэнты навінаў. Яны кімсьці ўбачаныя, асэнсаваныя і паказаныя для нас. І любыя падзеі, якія адбыліся, — гэта фрагмэнты той падзеі, што настае. Як чалавеку мне цікава, што адбылося ўчора, што адбываецца сёньня. Але як творца я ўсё ж нацэлены на тую падзею, што настае. І пра гэтую падзею мне прыносяць весткі і птушкі, і аблокі, і само паветра становіцца раптам зьмястоўным, на ім пішуцца нейкія пісьмёны. Магчыма, гэтая інфармацыя, гэтыя навіны ў нечым больш відушчыя. Што да менскай рэчаіснасьці, то маю ўражаньне, што людзі ўнутрана настроеныя на падзею, што настае. Якой яна будзе, адкуль яна прыйдзе, якія абрысы займее — яшчэ невядома. Але яна вісіць у паветры, і людзі — чуйныя, інтуітыўныя істоты — гэта адчуваюць.
У навінаў свае кругі і свае арбіты. Іх варта ведаць, але ня варта трапляць у залежнасьць ад іх. Бо самая істотная навіна, яна ў самім чалавеку. Але яна ў ім увязьненая. І сэнс чалавечага існаваньня, думаю, якраз у тым, каб яе вызваліць. А гаворка пра свабоду — ня больш чым прыгожая рыторыка. Свабоды няма, але ёсьць вызваленьне”.
Скобла: “Чуў, што вы пішаце прадмову да кнігі вершаў Зянона Пазьняка. Хто вам больш блізкі — Пазьняк-палітык ці Пазьняк-паэт?”
Разанаў: “Мне найбольш блізкі Зянон Пазьняк — асоба. Я яго памятаю яшчэ з даўніх часоў, з 1970-х гадоў. Патэнцыял у грамадзтве нарошчваўся і з таго, і з гэтага боку, потым пайшлі падзеі, і патэнцыял гэты ўвасабляўся ў пэўныя акты і адначасова траціўся. Зянон Пазьняк яшчэ да канца не прачытаны і да канца ня зьдзейсьнены. Менавіта сваім патэнцыялам, які яшчэ хоча зьдзейсьніцца, Пазьняк мне блізкі і істотны”.
Скобла: “Ведаю пісьменьнікаў, якія ня могуць жыць без сваёй бібліятэкі, без свайго архіву. Прыклад з гісторыі: Віктор Гюго вазіў з сабою ўласныя рукапісы ў спэцыяльным чамадане. А што ў свае доўгатрывалыя ад’езды зь Беларусі бераце з сабою вы?”
Разанаў: “Бяру нататнік і аловак — зь мяне досыць. Астатняе знайду там, куды еду, і астатняе знойдзе мяне там таксама”.
“Усе рэжымы — і Беларусь тут не выключэньне — мацуюць пасткі”
Скобла: “У адным з інтэрвію вы сказалі, што беларускі эпас страчаны. Але ў нас сабрана і выдадзена больш за 50 тамоў фальклёру. Патрэбен толькі беларускі Эліяс Лёнрат, які сабраў і апрацаваў фінскі эпас “Калевалу”. Ці знойдзецца ў нас такі чалавек?”
Разанаў: “Да пытаньня айчыннага эпасу зьвярталіся неаднаразова і літаратары, і фальклярысты. Ёсьць падстава — беларускі фальклёр багаты і ўнікальны. Якуб Колас уголас думаў пра героя, які прайшоў бы сьцежкамі беларускіх казак і зьяднаў бы іх у эпас. І спробы былі, але фальклёрнага эпасу не атрымлівалася. Нехта на гэтай аснове складаў казкі ў вершах, а сам Якуб Колас, як вядома, стварыў свой эпас — “Новую зямлю”. Што да фінскай “Калевалы”, то Эліяс Лёнрат аказаўся якраз такім героем, які зьяднаў разнастайныя фрагмэнты і часткі ў руны, у эпас. Ён яго не ствараў, ён дапамог яму арганізавацца і акрэсьліцца. У нас іншая сытуацыя. І каб здабыць з радовішча беларускага фальклёру беларускі эпас, аднаго Лёнрата, відавочна, замала. Неабходная іншая тэмпэратура творчасьці, якая б вярнула сфармаванае ў стан першапачатку. Патрэбная іншая шкала разуменьня, якая б дазволіла нанава перапісаць вядомае. У эпасу свой час, але гэта зусім не азначае, што ён немагчымы сёньня. Але найперш паглядзіце непрадузята на тое, што ўжо ёсьць. Магчыма, у мазаіцы пункціраў здолееце ўбачыць крышталі эпасу”.
Скобла: “Звычайна, апірышчам нацыянальнага духу выступае дзяржава. У нашай незвычайнай, няпростай беларускай сытуацыі што ёсьць апірышчам і схованкай для нацыянальнага духу?”
Разанаў: “Творчасьць — вось тая дамінанта, у якой нацыянальны дух і захоўваецца, і выяўляецца, і якою ён злучае зямлю і неба. Бяз гэтага злучніка зямля — яма, зямля — пастка. І яна, пастка, адчувальна, усё больш і больш сьціскае ў сваіх абдымках насельнікаў зямлі. Замест таго, каб усімі сваімі магчымасьцямі спрыяць гэтаму злучніку, рэжымы — кожны па-свойму — мацуюць пасткі. Беларусь тут не выключэньне, нават своеасаблівы ўзор. Хіба вы не адчуваеце, што мы ўсё больш і больш трацім будучыню?! Але схова нацыянальнага духу — яна якраз у будучыні. Будучыня — падзея, што настае. А тыя падзеі, што адбыліся і адбываюцца, яны яе фрагмэнты. І якраз таму, што схова нацыянальнага духу — будучыня, ён ніякім чынам ня можа быць пераможаны. Могуць быць пераможанымі асобы, у якіх ён праяўляецца, але сам ён — ужо перамога, да якой належыць прыйсьці”.
Сувязь з аўтарам перадачы: m.skobla@tut.by
“Звон зазваніў: прастора займела цэнтар”
Скобла: “У кожным вашым пункціры прысутнічае думка, прысутнічае сэнс, які можна было б разгортваць і разгортваць у нейкі больш абсяжны жанр: баляду, прыпавесьць, паэму. Але вы сьціскаеце радкі, словы, гукі. Энэргія вялікага застаецца ў малым, як маланка ў батарэйцы. Чаму ўсё ж вы імкнецеся выказацца як мага больш ляканічна?”
Разанаў: “Калі словы канцэнтруюцца, сьціскаюцца, тады яны набываюць новую якасьць: становяцца больш зьмястоўнымі, набываюць якасьць магніту. І вось гэтая канцэнтрацыя дазваляе якраз ня выказаць зьмест, а выявіццца зьместу. Думаю, што за такімі ляканічнымі тэкстамі, за такой формай — вялікая наступнасьць. У наш імклівы, хуткі час людзі як бы развучваюцца чытаць. Пункціры і чытаць ня трэба: зірнуў — і пункцір ужо ўклаўся ў сьвядомасьць, вы ўжо знаёміцеся зь ім”.
Скобла: “Час ад часу прыяжджаючы на радзіму, вы ня можаце не заўважаць, што сфэра ўжываньня той мовы, на якой вы пішаце, звужаецца. Гэтая акалічнасьць прыглушае творчыя імпульсы?”
Разанаў: “Беларуская мова становіцца адзнакай элітарнасьці. Хочаце быць знакамітымі — гаварыце па-беларуску. Хочаце быць праведнікамі — гаварыце па-беларуску. На таго, хто гаворыць па-беларуску, глядзяць людзі і глядзіць Бог. Той лекар, што са сваімі пацыентамі гаворыць па-беларуску і па-беларуску выпісвае рэцэпты, ён ужо — зьява. І на рынку ў менскім мікрараёне “Малінаўка” ў гаворцы, што ўзьнікла, я чуў пра яго захопленыя водгукі”.
“Мы ў выдавецтве змагаліся з цэнзурай”
Скобла: “У свой час вашыя экспэрымэнты падтрымліваў тагачасны дырэктар выдавецтва “Мастацкая літаратура” Міхал Дубянецкі (дарэчы, яму 4 лютага споўнілася б 80 гадоў). Нягледзячы на тое, што ён раней працаваў у ЦК КПБ, ён ня быў чалавекам старой закваскі?”
Разанаў: “Не, Дубянецкі быў якраз маладой закваскі, у ім маладое жыцьцё і маладыя памкненьні былі відавочныя. Ён быў якраз з’арыентаваны на сапраўднае, на творчае, на будучае і ўсяляк спрыяў гэтаму. Праблема з выданьнем у “Мастацкай літаратуры” маёй кнігі “Шлях-360” узьнікла не пры Дубянецкім-дырэктары і не пры ім яна вырашылася. А з Дубянецкім разам мы ў выдавецтве змагаліся за тое, каб цэнзура ня мела ўлады ні над беларускім словам, ні над беларускімі пісьменьнікамі”.
Скобла: “У Галоўліце сядзелі вельмі пільныя таварышы, і абхітрыць іх было практычна немагчыма”.
Разанаў: “Ну так, але часам удавалася. Згадваю, калі я працаваў у аддзеле крытыкі і літаратуразнаўства, якім кіравала цудоўны чалавек Вера Сымонаўна Палтаран, мы падрыхтавалі да выданьня зборнік артыкулаў Максіма Гарэцкага. І цэнзар запатрабаваў, каб многія мясьціны ў тэксьце былі зьнятыя. Ну, даводзілася з гэтымі патрабаваньнямі згаджацца, але на сваіх умовах. І на месцы ўсіх купюраваных тэкстаў засталіся плямы, плямы цэнзуры — шматкроп’і ў дужках. І, магчыма, самыя істотныя месцы ў той кнізе — гэта шматкроп’і ў дужках: красамоўная чытанка для пільнага чытача.
Ці другі прыклад прыпамінаецца. 1982 год — стагодзьдзе Янкі Купалы. У выдавецтве мне было прапанавана ўкласьці кнігу выбраных твораў Купалы. Уклаў. Рэдактар праглядзеў хуценька — ну, спадчына вядомая... Але ў кнігу я ўвёў забароненыя цэнзурай на той час творы, прыкладам, паэму “На Куцьцю”. І выйшла кніга Купалы “Выйдзі з сэрцам, як з паходняй”, якою я ганаруся”.
“Мая маўклівая прысутнасьць у літаратуры стала крычаць”
Скобла: “На вашую кнігу “Шлях-360” закрытую выдавецкую рэцэнзію пісаў прафэсар Алег Лойка. Рэцэнзія — адмоўная (яе нядаўна апублікаваў сам рэцэнзэнт). Ён даводзіў, што вы, пішучы пра “жывыя і мёртвыя мошчы”, зьневажалі Леніна і Брэжнева. Нягледзячы на абвінавачваньні, сур’ёзныя па тым часе, кніга ўсё ж выйшла. Як такое магло стацца?”
Разанаў: “Кніга выйшла, але з вялікай затрымкай. Гэта былі гады маёй нематы. Ня ведаю, каму мая немата пайшла на карысьць. Дзякуй Алегу Антонавічу Лойку за такое прызнаньне. А тады ягонай рэцэнзіяй выдаўцы падмацавалі сваё рашэньне кнігу не выдаваць. Чаму яна ўсё ж потым выйшла? Відаць, мая маўклівая прысутнасьць у літаратуры стала ўжо крычаць. Памятаю, з рукапісам “Шляху…” знаёміўся загадчык аддзелу культуры ЦК КПБ Іван Іванавіч Антановіч. Зь яго дабраславеньня, па ягонай падказцы кніга набыла шмат новых адмоўных і станоўчых водгукаў. Урэшце да яе прадмову напісаў народны паэт Пімен Панчанка, пасьляслоўе — крытык Варлен Бечык, і кніга выйшла са сваімі тэкстамі і падтэкстамі. Падтэксты да гэтага часу да канца яшчэ не прачытаныя”.
Скобла: “Лойка ў сваёй рэцэнзіі выстаўляе вас антысаветчыкам. Вы сьвядома пазначалі тыя палітычныя моманты, на якіх акцэнтаваўся рэнэнзэнт?”
Разанаў: “Не заўважаць тое, што кідалася ў вочы — гэта немагчыма, гэта азначае здраджваць самой творчасьці. Я нічога наўмысна не рабіў, не гуляў у палітыку, у “левых” ці “правых”, у “савецкага” ці “антысавецкага” паэта. У творчасьці ёсьць свае законы, свае адносіны і з часам, і з рэчаіснасьцю. Прыслухоўвайся да творчасьці, і яна сама расставіць словы на свае месцы, заўважыць тое, што позірк не заўважыў, або не заўважыць тое, на што ўсе паказваюць пальцамі: вось вам узор, з яго вучыцеся. Творчасьць — дамінанта рэчаіснасьці”.
“Мой побыт за мяжой — гэта палёт пчалы”
Скобла: “Вы працяглы час жывяце за мяжой. Цяпер — у Швайцарыі, куды неўзабаве ізноў ад’яжджаеце. Што ўяўляе зь сябе вашае жыцьцё дзесьці там, у Цэнтральнай Эўропе?”
Разанаў: “Удакладняю: у Швайцарыі я прабыў год, жыў там у кляштары капуцынаў. Думаю, што гэта някепскі, у нечым плённы пэрыяд. Але вяртаюся не ў Швайцарыю, вяртаюся ў іншае месца. Магчыма, калі нешта створыцца, напішацца, яно пазначыцца тым месцам. Што мне тыя падарожжы і адлегласьці кажуць і падказваюць? Гэта сустрэчы з новымі мясьцінамі, з новай рэчаіснасьцю. І ў гэтай рэчаіснасьці твой позірк становіцца сьвежым, кантрастным, больш сканцэнтраваным, ён заўважае тое, што тамтэйшыя людзі ня бачаць. Гэта па-першае. Па-другое, мой побыт там — гэта палёт пчалы. На тых кветках, палях, лугах, у тых садах знаходзіць нешта, што будзе карыснае айчыннай літаратуры”.
Скобла: “Я бачу на вашай руцэ швайцарскі гадзіньнік з адметным цыферблятам: на ім толькі чатыры лічбы. Вам не патрэбен дакладны час?”
Разанаў: “А вы пільны… Мой гадзіньнік паказвае вельмі дакладны час, толькі час гэты мае своеасаблівы адлік. Міхась, хіба вы самі здольныя цяпер акрэсьліць: у якім часе мы жывем? За вакном адліга імгла, рэаліі размытыя. Размытыя ня толькі для вока, але і для думкі. Магчыма, такія гадзіньнікі, на якіх амаль няма лічбаў, вучаць нас лепш распазнаваць тое, што мы бачым і з чым маем справу”.
“Самая істотная навіна — у самім чалавеку”
Скобла: “Чытаю ваш пункцір: “Чытайце навіны!.. Бяжыць бязьлюднаю вуліцай вецер з газэтай”. А адкуль даведваецеся навіны вы — пра тое, што робіцца ў Беларусі, у шырокім сьвеце?”
Разанаў: “Калі навіны слухаеш па радыё, чытаеш у газэтах, то гэта толькі сэгмэнты навінаў. Яны кімсьці ўбачаныя, асэнсаваныя і паказаныя для нас. І любыя падзеі, якія адбыліся, — гэта фрагмэнты той падзеі, што настае. Як чалавеку мне цікава, што адбылося ўчора, што адбываецца сёньня. Але як творца я ўсё ж нацэлены на тую падзею, што настае. І пра гэтую падзею мне прыносяць весткі і птушкі, і аблокі, і само паветра становіцца раптам зьмястоўным, на ім пішуцца нейкія пісьмёны. Магчыма, гэтая інфармацыя, гэтыя навіны ў нечым больш відушчыя. Што да менскай рэчаіснасьці, то маю ўражаньне, што людзі ўнутрана настроеныя на падзею, што настае. Якой яна будзе, адкуль яна прыйдзе, якія абрысы займее — яшчэ невядома. Але яна вісіць у паветры, і людзі — чуйныя, інтуітыўныя істоты — гэта адчуваюць.
У навінаў свае кругі і свае арбіты. Іх варта ведаць, але ня варта трапляць у залежнасьць ад іх. Бо самая істотная навіна, яна ў самім чалавеку. Але яна ў ім увязьненая. І сэнс чалавечага існаваньня, думаю, якраз у тым, каб яе вызваліць. А гаворка пра свабоду — ня больш чым прыгожая рыторыка. Свабоды няма, але ёсьць вызваленьне”.
Скобла: “Чуў, што вы пішаце прадмову да кнігі вершаў Зянона Пазьняка. Хто вам больш блізкі — Пазьняк-палітык ці Пазьняк-паэт?”
Разанаў: “Мне найбольш блізкі Зянон Пазьняк — асоба. Я яго памятаю яшчэ з даўніх часоў, з 1970-х гадоў. Патэнцыял у грамадзтве нарошчваўся і з таго, і з гэтага боку, потым пайшлі падзеі, і патэнцыял гэты ўвасабляўся ў пэўныя акты і адначасова траціўся. Зянон Пазьняк яшчэ да канца не прачытаны і да канца ня зьдзейсьнены. Менавіта сваім патэнцыялам, які яшчэ хоча зьдзейсьніцца, Пазьняк мне блізкі і істотны”.
Скобла: “Ведаю пісьменьнікаў, якія ня могуць жыць без сваёй бібліятэкі, без свайго архіву. Прыклад з гісторыі: Віктор Гюго вазіў з сабою ўласныя рукапісы ў спэцыяльным чамадане. А што ў свае доўгатрывалыя ад’езды зь Беларусі бераце з сабою вы?”
Разанаў: “Бяру нататнік і аловак — зь мяне досыць. Астатняе знайду там, куды еду, і астатняе знойдзе мяне там таксама”.
“Усе рэжымы — і Беларусь тут не выключэньне — мацуюць пасткі”
Скобла: “У адным з інтэрвію вы сказалі, што беларускі эпас страчаны. Але ў нас сабрана і выдадзена больш за 50 тамоў фальклёру. Патрэбен толькі беларускі Эліяс Лёнрат, які сабраў і апрацаваў фінскі эпас “Калевалу”. Ці знойдзецца ў нас такі чалавек?”
Разанаў: “Да пытаньня айчыннага эпасу зьвярталіся неаднаразова і літаратары, і фальклярысты. Ёсьць падстава — беларускі фальклёр багаты і ўнікальны. Якуб Колас уголас думаў пра героя, які прайшоў бы сьцежкамі беларускіх казак і зьяднаў бы іх у эпас. І спробы былі, але фальклёрнага эпасу не атрымлівалася. Нехта на гэтай аснове складаў казкі ў вершах, а сам Якуб Колас, як вядома, стварыў свой эпас — “Новую зямлю”. Што да фінскай “Калевалы”, то Эліяс Лёнрат аказаўся якраз такім героем, які зьяднаў разнастайныя фрагмэнты і часткі ў руны, у эпас. Ён яго не ствараў, ён дапамог яму арганізавацца і акрэсьліцца. У нас іншая сытуацыя. І каб здабыць з радовішча беларускага фальклёру беларускі эпас, аднаго Лёнрата, відавочна, замала. Неабходная іншая тэмпэратура творчасьці, якая б вярнула сфармаванае ў стан першапачатку. Патрэбная іншая шкала разуменьня, якая б дазволіла нанава перапісаць вядомае. У эпасу свой час, але гэта зусім не азначае, што ён немагчымы сёньня. Але найперш паглядзіце непрадузята на тое, што ўжо ёсьць. Магчыма, у мазаіцы пункціраў здолееце ўбачыць крышталі эпасу”.
Скобла: “Звычайна, апірышчам нацыянальнага духу выступае дзяржава. У нашай незвычайнай, няпростай беларускай сытуацыі што ёсьць апірышчам і схованкай для нацыянальнага духу?”
Разанаў: “Творчасьць — вось тая дамінанта, у якой нацыянальны дух і захоўваецца, і выяўляецца, і якою ён злучае зямлю і неба. Бяз гэтага злучніка зямля — яма, зямля — пастка. І яна, пастка, адчувальна, усё больш і больш сьціскае ў сваіх абдымках насельнікаў зямлі. Замест таго, каб усімі сваімі магчымасьцямі спрыяць гэтаму злучніку, рэжымы — кожны па-свойму — мацуюць пасткі. Беларусь тут не выключэньне, нават своеасаблівы ўзор. Хіба вы не адчуваеце, што мы ўсё больш і больш трацім будучыню?! Але схова нацыянальнага духу — яна якраз у будучыні. Будучыня — падзея, што настае. А тыя падзеі, што адбыліся і адбываюцца, яны яе фрагмэнты. І якраз таму, што схова нацыянальнага духу — будучыня, ён ніякім чынам ня можа быць пераможаны. Могуць быць пераможанымі асобы, у якіх ён праяўляецца, але сам ён — ужо перамога, да якой належыць прыйсьці”.
Сувязь з аўтарам перадачы: m.skobla@tut.by
