Савецкая ўлада масава пераймяноўвала старажытныя гарады й мястэчкі Беларусі, назвы якіх здаваліся ёй «немілагучнымі» і палітычна сумнеўнымі. Але выкарыстоўваць тапанімію як складнік гібрыднай вайны пачалі яшчэ ў Расейскай імпэрыі — пасьля паўстаньня Кастуся Каліноўскага 1863–64 году.
Свабода сабрала зьвесткі пра шэраг гарадоў, арыгінальныя найменьні якіх былі зьмененыя пад вонкавым уплывам.
Гродна — сучасная афіцыйная назва
Горадня — старадаўняя і прынятая з часоў «Нашай Нівы» і дакумэнтаў БНР назва
Адзін з найстарэйшых гарадоў Беларусі, у Іпацеўскім летапісе згадваецца пад 1127 годам. У 1376-м далучаны да ўладаньняў князя Вітаўта, з 1569-га ў складзе Рэчы Паспалітай, стаў рэзыдэнцыяй манархаў Рэчы Паспалітай.
У старабеларускіх тэкстах яго назва пішацца як Городьнь, Городенъ, Городно, Городня і інш., пасьлядоўна ў поўнагалоснай форме. Паходзіць ад таго ж кораня, што і «горад, гарадзіць». Нашым спалучэньням ола, ора адпавядаюць польскія ło, ro: колас – kłos, варона – wrona. Так і форма Grodno – спольшчанае імя, якое мэханічна перапісалі расейскія ўлады.
Але дзе ставіць націск у старабеларускіх назвах?
Націск і аканьне тады не пазначалі. Горадня, Гародня, Гарадня?
Назву Горадня (Гараднічанка) — гэта меншая рака, на якой стаіць горад — падае Энцыкляпэдыя гісторыі Беларусі. Гісторык мовы Аркадзь Жураўскі знайшоў у тэкстах XVI стагодзьдзя напісаньне горедньскый, «што выразна ўказвае на націск на першым складзе». Хоць з польскай мовы форма Гродна пранікла ў народна-дыялектную мову яшчэ ў XIX стагодзьдзі, але беларускія мовазнаўцы зафіксавалі ў дыялектах формы Горадна ці Горадня: Генадзь Цыхун у Горадзеншчыне, а Фёдар Клімчук на поўначы Берасьцейскай вобласьці. Параўн. таксама імя вёскі Горадзень (Пухавіцкі р-н).
А Горадна ці Горадня? Беларускія айконімы часта маюць аналягічныя варыянты: Ельня / Ельна (Шчучынскі р-н), Пагародна / Пагародня (Вярэнаўскі р-н), Калоднае / Калодняе (Столінскі раён), а таксама вядомыя з гісторыі парныя формы Вільня і Вільна, Коўна і Коўня. То і форма на -ня — Горадня — зусім натуральная.
Форму «Гародня» ў актыўны ўжытак увёў Уладзімер Караткевіч сваім раманам «Хрыстос прызямліўся ў Гародні», што выйшаў па-беларуску ў 1972 годзе. Але пісьменьнік або не зарыентаваўся ў сярэднявечных напісаньнях бяз націску, або сьвядома ўжыў фантазійную назву — падобна як у творы «Чорны замак Альшанскі».
Для айцоў БНР не было сумневу, як называць адзін з найбольшых беларускіх гарадоў:
«Беларуская Народная Рэспубліка павінна абняць усе землі, дзе жыве і мае лічэбную перавагу беларускі народ, а ласьне: Магілеўшчыну, беларускія часьці Меншчыны, Гродзеншчыны (з Горадняй, Беластокам і інш.), Віленшчыны, Віцебшчыны, Смаленшчыны, Чарнігаўшчыны…».
Таксама ў найбольш аўтарытэтным слоўніку дарусыфікацыйнае пары — Некрашэвіча і Байкова (Менск, 1928) — націск на першым складзе: Горадня ці Горадзен, прыметнік — без варыянтаў: Горадзенскі.
І, урэшце, не пакідае сумневу ў месцы націску тапоніма найбольш аўтарытэтны ў міжваеннай дарэпрэсіўнай Беларусі географ Аркадзь Смоліч:
«На высокім правым беразе Нёмна, пры ўтоку р. Гараднічанкі разьлёгся паміж лясістых глыбокіх яроў стары Горадзен, альбо, як яго часьцей называюць, Горадня (...) астравок старое эўрапейскае цывілізацыі сярод бесканечных наднёманскіх пушчаў».
У нарматыўным даведніку «Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь», зацьверджаным Дзяржаўным камітэтам па маёмасьці і ўзгодненым з Тапанімічнай камісіяй пры Савеце Міністраў Беларусі, форма Горадня фіксуецца як варыянтная. Г. зн. пры жаданьні мясцовых жыхароў і ўладаў яна можа быць прызнаная нарматыўнаю.
Як пераймяноўвалі беларускія гарады
Поруч з імёнамі беларускіх гарадоў, мястэчак і вёсак, якія прымусам замяніла савецкая ўлада, вось ужо пару соцень гадоў існуюць і “тапонімы з памылкамі”.
Перайменавалі старажытныя гарады й мястэчкі, назвы якіх былі «немілагучныя» або палітычна сумнеўныя для зрусыфікаванага бальшавіцкага вуха. Койданава (Койданаў) зрабілі Дзяржынскам, Рудобелку — Акцябарскім, Дрысу — Верхнядзьвінскам, Ігумен — Чэрвенем, Кабыльнік — Нараччу, Качэрычы — Кіраўскам, Прапойск — Слаўгарадам, Шацілавічы — Сьветлагорскам.
Вёсак такіх значна больш. Агулам блізу 450 беларускіх паселішчаў пацярпелі ад радыкальнай рэвізіі аўтэнтычных тапонімаў.
Раней, у пару Расейскай імпэрыі, назвы не мянялі радыкальна, а «карэктавалі» адпаведна моўным густам новых гаспадароў.
Спачатку наагул не зважалі на мясцовыя тапанімічныя традыцыі.
«Калі Беларусь апынулася ў складзе Расейскай імпэрыі, ні дакумэнталісты, ні гісторыкі, ні картографы таксама не парупіліся пра дакладнасьць перадачы беларускіх айконімаў на расейскую мову, — пісала выбітная беларуская тапанімістка Валянціна Лемцюгова. — Яны запазычвалі ўжо гатовыя польскія формы і запісвалі іх кірыліцкай графікай. У выніку шэраг беларускіх айконімаў увайшоў у гісторыю ў чужамоўнай ці скажонай форме, зь неўласьцівымі для іх гукавымі, граматычнымі і словаўтваральнымі рысамі“.
Але пасьля паўстаньня Кастуся Каліноўскага ўлады Расейскай імпэрыі пачалі выкарыстоўваць тапанімію як складнік гібрыднай вайны — дзеля зьмены ідэнтычнасьці жыхароў заваяваных земляў. У 1866 годзе яны ўзяліся мяняць назвы вуліц беларускіх гарадоў ды склалі сьпіс паселішчаў, назвы якіх «подверглись извращению во время польского господства в здешнем крае» і якім неабходна было надаць «местные русские названия». Толькі ў Горадзенскай губэрні такіх паселішчаў было 558, сьведчыць гісторык Іна Соркіна. За часамі СССР практыку працягнулі.
Пэўныя спрадвечныя назвы былі змадыфікаваныя адміністрацыйным чынам, іншыя — стыхійна, але ўсе такія зьмены аддалялі аблічча беларускіх тапонімаў ад першаўзору. Свабода сабрала зьвесткі пра купу гарадоў, арыгінальныя найменьні якіх пад вонкавым уплывам памянялі выгляд.
Камэнтаваць тут можна праз Facebook. Калі вы ў Беларусі, любы камэнтар можа быць падставай для перасьледу з боку ўладаў