Чытач Астраўцоў: Кніга для мяне далікатэс, і толькі я сам магу яго знайсьці

У рубрыцы «Варта» на выходных мы публікуем адказы на анкету пра чытацкія звычкі беларусаў. 20 пытаньняў пра тое, як файна чытаць файную літаратуру. Сёньня на нашу чытацкую апытанку адказвае журналіст і пісьменьнік Сяргей Астраўцоў (Сяргей Астравец).

Якія кнігі вы чытаеце цяпер?

Закончыў і напісаў для «Варты» пра «Код Францішка Скарыны» Аляксея Шаланды. І пакуль ня ўзяў нічога новага. Але гэта кніга гісторыка, таму пераключыцца на прозу будзе вельмі латва. Магчыма, наступным стане «Падарожжа ў БНР» Сяргея Шупы.

Якую выдатную кнігу вы прачыталі апошнім часам?

Магу назваць «Варашылаўград» і «Кнігі Якубавы». Так выйшла, што на абедзьве апублікаваў рэцэнзіі ў «Варце». А Вольга Такарчук, як вядома, атрымала нядаўна Міжнародны «Букер», праўда, за іншую кнігу.

Што да Сяргея Жадана, ён геніяльна прадбачыў тое, што адбылося ў Данбасе. Раман насычаны як густы булён. У магілу да нябожчыцы кладуць асабістыя рэчы, партрэты Шаўчэнкі ды Ісуса, кававарку «сіменс». Папросту «Кустурыца». Але мне самому кніга спадабалася іншым, матывам сучаснага перасяленьня народаў. Цераз гэты луганска-данецкі стэп. Табары рухаюцца з азіяцкіх стэпаў да лепшага жыцьця — да эўрапейскіх межаў. Глыбока, моцна, стараецца незабыўны настрой. І яшчэ: прысмак Павіча. Мне вельмі спадабалася, як ён напісаў пра сам край, стыхію, пярэбары народаў, на мяжы міталёгіі.

Што ўплывае на ваша рашэньне прачытаць кнігу: рэцэнзія, парада сяброў, атрыманьне прэміі кнігай, нешта іншае?

Нішто не ўплывае. Я наогул не люблю чытаць тое, аб чым «шумяць». У дадзены момант прынамсі. Потым магу прачытаць. Але ня разам з усімі. Для мяне гэта накшталт таго, што перад вачыма ўсе з аднолькавай булкай з катлеткай у руках. У фастфудзе. Не люблю як усе. Я не абавязаны мець конча меркаваньне аб тым, аб чым «усе гавораць». Хай гавораць. Пагавораць, перастануць. Кніга для мяне далікатэс, і толькі я сам магу яго знайсьці для сябе. Ня кажучы: пошукі — частка задавальненьня.

Хаця бывае, што я чытаю новую кнігу нават раней за іншых. Калі яна мяне вельмі зацікавіць, калі я чакаю яе выхаду.

Што да рэцэнзій, я сам іх пішу і чытаю ў вялікай колькасьці. Напрыклад, у польскіх часопісах. Нярэдка ў іх жа гутаркі з пісьменьнікамі, якія люблю чытаць. У палякаў ёсьць і асобны часопіс рэцэнзій.

Самая цікавая рэч, пра якую вы даведаліся з кнігі апошнім часам…

Нечакана цяжкае пытаньне. Штосьці для сябе незвычайнае можна даведацца хутчэй з дакумэнтальнай рэчы. Але тут можа зблытаць, бо гляджу нямала такіх фільмаў і чытаю тэкстаў у сеціве. Бадай на гэткія цікавыя рэчы былі для мяне багатыя мэмуары Артура Кёстлера, на іх я таксама напісаў рэцэнзію.

Хай не падумаюць, што пахваляюся, але так ёсьць насамрэч — я стараюся знаёміць магчымых чытачоў зь цікавымі кнігамі. Для мяне быў там зусім незвычайны эпізод. Дырыжабль плыве ў паветры над Арктыкай, дзесь паблізу савецкая Новая Зямля. Бязьмежны белы прасьцяг, поўнае бязьлюдзьдзе. Лёд, сьнег, мароз. І суцэльная цішыня. Якую парушае пішучая машынка Кёстлера, які друкуе паведамленьне для сваёй бэрлінскай газэты. Незабыўна!

Які клясычны раман вам давялося прачытаць апошнім часам упершыню?

Магу назваць Дос Пасаса. Прачытаў два раманы, засталіся яшчэ чатыры на паліцы. «Мангэтан» мне карысным аказаўся. Вельмі вялікі горад: сцэны жыцьця, тэхніка мантажу, цікава зроблена.

Якіх сучасных аўтараў — раманістаў, паэтаў, драматургаў, крытыкаў, журналістаў — вы цэніце і любіце больш за іншых?

Ды многіх цаню. Сваіх калегаў. І замежных. Але, канечне, перш тых, каго чытаў і люблю чытаць сам.

Якая кніга апошнім часам давяла вас да сьмеху?

Сьмешнай, месцамі злавесна сьмешнай была кніга Ёсіпа Наваковіча «Prima aprilis», дзень фраера» пра часы Броз Ціта ў Югаславіі. (На якую, зноў жа пісаў рэцэнзію для «Варты»). З Наваковічам мы «friends» ў фэйсбуку, ён жыве ў Канадзе і нядаўна намінаваўся на «Букера».

Сьмех выклікалі часам апавяданьні з апошняй кнігі Мудрова «Помнік літары Ў», на якую я напісаў рэцэнзію для «Варты».

Напэўна былі таксама іншыя сьмешныя рэчы, але мне цяжка прыгадаць. Вяселяць часьцей камэнтары, калі дасьціпныя. Звычайна, што датычаць пэрсанажаў палітычнай сцэны. Гэта чысты цырк на дроце часам, ніякай літаратуры ня трэба. Хаця я сам пераплавіў аднойчы гэты цырк у празаічнае рэчыва, кніжку назваў «Жалезная заслона з арнамэнтам», існуе толькі ў электронным выглядзе, на «Камунікаце», і была не заўважанай. Што праўда, некаторыя з апавяданьняў друкаваліся ў «Дзеяслове» і «Нашай Ніве».

А ці плакалі вы над нейкай кнігай апошнім часам?

Бадай не магу ўспомніць. Папера і чорныя радкі… Трэба быць, напэўна, вельмі сэнтымэнтальным. Міжволі нагортваецца часам сьляза, калі глядзіш кіно. Гэта зразумела — уплыў мацнейшы. І гэта зьнянацку. Слова, вобраз, карцінка, дзеяньне, усё на вачах. Бывае так і зь песьняй. «Don’t cry for me Argentina», напрыклад. Штось шчыпае ў вачах. Або нядаўна пачуў (нарэшце!) па беларускай «Культуры» «Мы выйдзем шчыльнымі радамі!»

Быў такі раман — «Калі хочацца плакаць, ня плачу». Мігеля Атэра Сільвы. Прачытаў у арміі на дзяжурствах, нехта пакінуў у тумбачцы. Але трэба сказаць, што нядаўна адна кніга мяне па-сапраўднаму ўзрушыла. Менавіта да сьлёз, сам не чакаў. Гішпанская пісьменьніца Дульсэ Чакон выдала раман «Голас, які ўсыпілі» (2002). Крытыкі пісалі, што ён «закрануў сумленьне Гішпаніі». Кніга прысьвечаная грамадзянскай вайне (1936–1939) і апавядае пра лёс кабет, якія «перажылі яе пекла».

Якая кніга вас раззлавала ці расчаравала?

Каб асабліва раззлавала, то не, я прывык уперад выбіраць. Але расчараваць, нават раздражняць — такое бывала. Ну, напрыклад, апошні раз «Kronos» Гамбровіча. Нібыта тэстамэнт па пісьменьніку, які выдала ўдава. У Варшаве ёсьць выдатны крытык, літаратуразнаўца маладзейшага пакаленьня Анджэй Франашак. У перадачы польскай «Культуры» ён вельмі скептычна выказаўся наконт гэтай кнігі. Гэта нават ня дзёньнік, а спроба запісаць «заднім чыслом» па месяцах — што пісьменьнік рабіў у папярэднія гады, якія падзеі здараліся, канспэктыўна. Для нашчадкаў. І Франашак крыху грэбліва сказаў тады: ну што гэта такое — Гамбровіч нават запісаў, калі здаваў аналіз калу. Навошта гэта чытачу?

Аднастайнай і нуднай здалася мне кніга Рабэрта Баляніё «Фашысцкая літаратура ў абедзьвюх Амэрыках», якую прывёз з Варшавы.

Калі я пісаў свой «антырыцарскі» раман «Багуславія», набыў «Сьмерць Артура» Томаса Мэлары. Нудна, суцэльныя паўторы. Можна нібы дараваць: сярэднявечная рэч. Але «рыцарскі» раман сучаснага мэксыканскага пісьменьніка аказаўся такім жа самым, казкай, як мне здалося, ня вельмі таленавітай, але разрэклямаванай.

Якія літаратурныя жанры вы не чытаеце?

Мяне не цікавіць фантастыка. Увогуле тое, што называецца масавай літаратурай. Словы на вокладцы «чытаць модна» напружваюць, як амаль любая рэкляма.

Як вы любіце чытаць — на паперы ці з электроннай чыталкі? Адну кнігу ці некалькі паралельна? Раніцай ці вечарам?

Чытаць з экрану горш, гэта ня я прыдумаў. Чытач горш канцэнтруецца, больш стамляецца, па-іншаму ўспрымае тэкст. Тэксты можна выбіць у камені, зрабіць на пяску, на сьцяне або на тканіне, але нішто не параўняецца са звыклай кнігай, так што я за «паперу». Кніга можа радаваць, файл не выклікае пачуцьцяў.

Чытаю звычайна ўвечары, раніцай заўсёды думаеш — што і як напісаць самому.

Вы ведаеце, дзе якая кніга ў вас стаіць або ляжыць? Як вы ўпарадкоўваеце свае кнігі?

Раней звычайна ведаў. А цяпер толькі збольшага — першы шэраг. Пасьля рамонту проста пазасоўваў у шафы. Хаця больш-менш арыентуюся дзе што. І не пакідаю думкі ўпарадкаваць. Каб не марнаваць час на пошукі, што здараецца.

Якія кніжныя знаходкі на вашых паліцах маглі б моцна зьдзівіць вашых знаёмых?

Каб моцна зьдзівіць, то ня думаю, антыкварных выданьняў у мяне няма. Ёсьць толькі адна даволі старая кніжка: Менск, 1924, першае выданьне «Сымона-музыкі», набыў у студэнцкія часы ў менскім «Вянку». Ёсьць рымскі пераклад лацінкай «Quo vadis», які атрымаў дзякуючы Мікалаю Ваўранюку.

Які найлепшы кніжны падарунак вы атрымалі?

Найлепшыя падарункі апошнім часам я атрымліваў ад дачкі. Скажам, гэта былі тамы Вацлава Гаўла, Артура Дамаслаўскага пра Рышарда Капусьцінскага, вялікая біяграфія Камю, «Кнігі Якубавы» Вольгі Такарчук.

Ваш улюбёны кніжны герой/антыгерой або кніжная гераіня/антыгераіня?

У такіх катэгорыях я ня мысьлю. Можа, таму, што на гэтым трымаліся школьныя падручнікі па літаратуры. Магу толькі сказаць, што з мушкецёраў мне болей адназначна падабаўся Атос.

Вы шмат чыталі ў дзяцінстве? Якія кніжкі зь дзяцінства засталіся ў вашай памяці назаўсёды?

Я чытаў, мне здаецца, нямала. Сапраўды так. Памятаю, як у першай клясе запісаўся ў школьную бібліятэку і выбіраў сам кніжкі. Памятаю, дзе гэта было, што дзьверы былі з вуліцы, збоку будынку. У 4–5 клясе сам пачаў купляць кнігі. Гэта было ў Вэрнойхене, у ГДР, у вайсковым гарадку. Ашчадзіў на школьных абедах пяць марак і набыў «Тры мушкецёры». Усе гэтыя кнігі памятаю. Мне спадабалася назва «Гатэль „Амбасадор“» пра падзеі ў Вэнгрыі ў 1956-м, але прадаўшчыца сказала, што мне яшчэ рана чытаць такую літаратуру, што гэта не для мяне.

У іншым вайсковым гарадку, у Вюнсдорфе (кнігарня была каля прахадной), купіў «Ружовы Мэркуры», выдатныя гісторыі пра паштовыя маркі Францішка Лянга. Аднойчы ў Празе на Вацлаўскім намесьці гартаў яго кніжку пра часы «чэхаславацкага мяцяжу» ў Сыбіры.

А наогул я лічу, што галоўнай кнігай для мяне стала «Плянэта людзей». Я недабраў паўбалу на філязофскае аддзяленьне БДУ (адзін з экзамэнаў прымала дачка Машэрава, паставіла пяцёрку), і мне сьвяціла Савецкая армія. І ў газэтным кіёску я натрапіў на том Сэнт-Экзюпэры. Ён мяне вельмі падтрымаў у наступны час.

Калі б вы маглі прымусіць прэзыдэнта Беларусі прачытаць нейкую кнігу, што гэта было б?

Калі трэба абавязкова адказаць, то напэўна — «1984». Але ня думаю, што з гэтага выйшаў бы нейкі толк.

Каго з трох сучасных або памерлых пісьменьнікаў вы хацелі б запрасіць на прыватную літаратурную вечарыну?

Мне здаецца: лепей было б сказаць — трапіць на такую вечарыну да іх. Складана. Студэнтам мне хацелася больш даведацца пра Гарэцкага. Мы хадзілі ў Вільні ў былыя Базыльянскія муры і гаварылі аб тым, што над брамай у пакоі жыў Гарэцкі і пісаў сваю гісторыю беларускай літаратуры. Пазьней мне было б цікава трапіць на такую вечарыну, напрыклад, да Мрыя.

Дына Буццаці мяне вельмі цікавіў. Ён усё жыцьцё працаваў у рэдакцыі «Corriere della sera» і быў выдатным пісьменьнікам. Памятаю, калі працаваў у газэтах, «Пагоні», «Свабодзе», я трымаў яго ў галаве сабе за прыклад. Мне падабаўся здымак: у гарнітуры, пад гальштукам, Буццаці за пішучай машынкай… Аднойчы я трапіў на Лянсаротэ, ня ведаўшы, што востраў быў апошнім месцам жыцьця Жазэ Сарамагі. Таксама, дарэчы, быў журналістам. Першую кнігу Сарамагі я набыў у 1985-м.

Каго б вы хацелі мець як свайго біёграфа?

Занадта паважна гучыць. Цяжка такое ўявіць… У мяне думка пра Алеся Аркуша. Каб толькі не пакрыўдзіць яго. Як мне здаецца, ён разумее мяне, адчувае матывы маёй творчасьці, часам, можна сказаць, бачыць знутры.

Што вы перачытваеце?

Перачытваю п’есы Сартра, двухтомнік. Ляжыць таксама «Цытадэль» Сэнт-Экзюпэры. Але адчуў, што мяне перастаў задавальняць расейскі пераклад. Мне заўсёды падабаўся польскі, набыў студэнтам яшчэ ў «Вянку», але там, канечне, не магло быць «Цытадэлі». Чаму Сартр? Мабыць, падспудна адчуў гадавіну: 1968. Недзе чытаў, што ў час Праскай вясны былі папулярныя пастаноўкі «Мух» і «Брудных рук», моладзь прагнула іх паглядзець.

Што вы плянуеце прачытаць у бліжэйшым часе?

Пакуль ня вырашыў. Але ведаю дакладна, што калі ўдасца зноў убачыць грэцкія краявіды, то вазьму «Мір на Ітацы» Шандара Мараі, гэты раман я чытаю зь вялікімі перапынкамі толькі ў адпачынку, смакую.

Літанкета Свабоды: Сяргей Астравец