Лінкі ўнівэрсальнага доступу

Чаму русыфікуюцца віленскія палякі


Фрагмэнт лінгвістычнай мапы Віленшчыны. 1914 год. Паводле кнігі "Lietuvos Rytai". Vilnius. 1993
Фрагмэнт лінгвістычнай мапы Віленшчыны. 1914 год. Паводле кнігі "Lietuvos Rytai". Vilnius. 1993

Прачытаўшы матэрыял калегі Дзьмітрыя Гурневіча «Віленшчына — прарасейская Вандэя ці воўк у авечай скуры?», зь якога вынікала што больш за 50 працэнтаў віленскіх палякаў глядзяць расейскую тэлевізію, каля 65 працэнтаў зь іх пазытыўна ставяцца да Ўладзіміра Пуціна, а ў мове віленскай польскай моладзі русіцызмы складаюць аж 84 працэнты, я не зьдзівіўся.

Віленскія журналісты, грамадзкія актывісты і палітыкі даюць такой зьяве сваё вытлумачэньне. А я ў гэтай сувязі гляджу ў далёкае мінулае нашых зямель і, часам, думаю, наколькі цьмяна мы ўяўляем сабе этнагенэз беларусаў і літоўцаў і якія дрымучыя прорвы яшчэ зеўраюць у глыбіні стагодзьдзяў! Патрэбныя, відаць, дзьве-тры сотні супэрадукаваных гісторыкаў зь веданьнем сучасных і старажытных моваў і дзясяткі гадоў карпатлівай працы, каб зразумець, як у першым і пачатку другога тысячагодзьдзяў праходзіла сужыцьцё славян і балтаў у нашым краі, як адбываўся сымбіёз і сынтэз культур, моў і тоеснасьцяў, як далёка тэрытарыяльна прасунуліся крывічы ў балцкі абшар у першым тысячагодзьдзі, хто яны, уласна кажучы, такія і т.д.

Вось, напрыклад, да пытаньня, ці толькі балты былі да XIV-XV стагодзьдзяў нехрышчоныя. Чытаю ў Рымвідаса Пятраўскаса сьпісы арыстакратыі ВКЛ у сярэдзіне XV стагодзьдзя. Якія імёны! І пра што яны сьведчаць! Дабрагост Нарбутавіч, Дабяслаў Кезгайлавіч... Перш чым пахрысьціцца, гэтыя балты прынялі славянскую культуру!

І так вось стагодзьдзямі на Віленшчыне мяняліся этнічныя межы, мовы, культуры і сьвядомасьць. Балты, славяне, русіны, ліцьвіны, палякі, літоўцы, беларусы, расейцы... Прычым у залежнасьці ад поглядаў камэнтатара, парадак у гэтым шэрагу можа быць розны.

Мапу ў вялікім фармаце глядзіце ТУТ.

Лінгвістычная мапа Віленшчыны. 1914 год. Белым колерам пазначаны не заселеныя лясныя масівы і балоты. Паводле кнігі "Lietuvos Rytai". Vilnius. 1993
Лінгвістычная мапа Віленшчыны. 1914 год. Белым колерам пазначаны не заселеныя лясныя масівы і балоты. Паводле кнігі "Lietuvos Rytai". Vilnius. 1993

У 1990 годзе я працаваў у навукова-дасьледчым аддзеле Беларускага дзяржаўнага музэю народнай архітэктуры і побыту, гэта значыць прафэсійна займаўся этнаграфіяй Беларусі. Этнаграфія — гэта навука, якая побач з нематэрыяльнымі артэфактамі апэрыруе і зусім матэрыяльнымі — гаспадарчым інвэнтаром, тыпамі жытла і гаспадарчых пабудоў, адзеньнем, ручнікамі, тыпам арнамэнту і т.д. І ў гэтым сэнсе яна — зусім дакладная навука. Этнографы дакладна ведаюць, які народ або якая яго частка якія хаты будуе, як іх упрыгожвае і як ахоўвае пры дапамозе розных абярэгаў. Дуда, напрыклад была распаўсюджана толькі на крывіцкіх абшарах Беларусі — прычым, дзьвінскіх крывічоў, не дняпроўскіх. Толькі крывічы будавалі пэрсанальныя лазьні пры сваіх падворках і менавіта яны арганізоўвалі свае сядзібы паводле тыпу вянка — гэта значыць, закрытага жылымі і гаспадарчымі пабудовамі з усіх бакоў чатырохкутнага падворку з высокай уязной брамай-плотам. Вянкі ўласьцівыя і дняпроўскім, і дзьвінскім крывічам.

І вось прыйшоўшы працаваць у Музэй, я са зьдзіўленьнем даведаўся, што вянкі цягнуцца па ўсёй Магілёўшчыне, Віцебшчыне, Віленшчыне і канчаюцца на захад ад Трокаў. Гэта матэрыяльны доказ колішняй (магчыма ня першаснай) этнічнай прыналежнасьці насельнікаў тых абшараў да крывічоў.

Аднойчы ў тым жа 1990 годзе я быў са сваім сэктарам у экспэдыцыі ў вёсцы Варашылкі Мядзельскага раёну. Яна была базавай для нашага музэю, адтуль было перавезена пад Менск, у музэйны сэктар Паазер’я некалькі хатаў і гаспадарчых пабудоў. Жылі ў той вёсцы каталікі, якія лічылі сябе палякамі. Размаўлялі на цудоўнай віленскай беларускай мове — «плян», «генэрал», «пэнсія», «кішанёх» — чыстай тарашкевіцы. У адзін зь дзён да нас далучыўся мастак Алесь Цыркуноў, які непадалёк купіў сабе хату. Алесь размаўляў звычайнай беларускай мовай, а я, натуральна, як талаковец, ужо перавучыўся і казаў «сыстэма», «апанэнт», «балён», «газэта», «вачох» і т.д. Падчас размовы з адной старой цёткай, якая сьцьвярджала, што яна палячка, мы спыталіся ў яе, а хто ж, на яе думку, мы. Цётка, прыжмурыўшы вочы, уважліва паглядзела на нас і сказала, паказваючы на Цыркунова: «Во гэты беларус, а гэты (паказваючы на мяне) паляк»... Калі ж мы спыталі, як яна адрозьнівае беларусаў ад палякаў, яна прывяла прыклад. Маўляў, калі ў 1939 годзе прыйшлі саветы, дык адразу вывесілі абвестку з запрашэньнем на «гутарку». «А мы, — казала цётка, — стаялі і думалі, а што такое гэтая „гутарка“? Такога слова мы ніколі ня ведалі і ня чулі». «Дык а як па вашаму?» — спыталіся мы. «Бяседа» — з гонарам адказала палячка...

Так што цяперашнія зьмены мовы, культуры і сьвядомасьці для жыхароў Віленшчыны — далёка ня першыя. І, хутчэй за ўсё, не апошнія.

Меркаваньні, выказаныя ў блогах, перадаюць погляды саміх аўтараў і не абавязкова адлюстроўваюць пазыцыю рэдакцыі.

Ігар Лосік Кацярына Андрэева Ірына Слаўнікава Марына Золатава Андрэй Кузьнечык
XS
SM
MD
LG