Лінкі ўнівэрсальнага доступу

«Праўды, як у судзе». Беларуская мова пра чужынскі суд і турму


Некалі ў праграме «Мудраслоўе» сканцэнтраваную ў беларускіх прыказках і прымаўках мудрасьць абмяркоўваў з суразмоўцамі ў этэры Радыё Свабода Вячаслаў Ракіцкі. Я ўдзельнічаў у перадачах на тэму «Законы. Суд. Турма» і ўспомніў з абмеркаванага тады матэрыялу сёе-тое, на жаль, ізноў актуальнае.

У беларускіх парэміях — прыказках/прымаўках — адлюстраваліся розныя гістарычныя эпохі. Скажам, маем такія адэкватныя выхаваўча-павучальныя прыказкі, як

За правінку чэшуць сьпінку

Які паступак, такая й пакута

Чыя віна, таго кара

Каб не было забароны, то б i сьвет не стаяў

Яны адлюстроўваюць народнае звычаёвае права або паходзяць з эпохі Статутаў Вялікага Княства, калі панаваў праўдзівы закон. Дарэчы, судзьдзі той эпохі складалі прысягу са словамі:

...А як на том справядліве прысягаю, так мі Божа памажы, а есьлі бы несправядліве, Божа мя ўбій.

Тагачасны беларускі судзьдзя аддаваў сваю рэпутацыю і самое жыцьцё ў Божыя рукі. А не на ласку валадара (які «дае» службовую кватэру) ці спакусы. Параўнайма народнае стаўленьне да судзьдзяў пазьнейшай эпохі як да сьляпых выканаўцаў загаду нішчыць лёсы: Асудзіў — гаршэй, як забіў.

А гэтыя прыказкі ўзьніклі, калі Беларусь была пад уладаю Расейскай імпэрыі:

Не давай, Божа, лячыцца ды судзіцца

3 дужым не барыся, а з багатым не судзіся

Судзяць злодзея не за тое, што ўкраў, а за тое, што

кепска схаваў

Дзе суд, туды нясуць

За адным вінным дзесяць нявінных пакутуе

Была б сьпíна, дык і вíна знойдзецца

Урэшце, іранічнае:

Праўды, як у судзе.

Такая сабе панарама судовых нораваў у несвабоднай дзяржаве. Тут і судовыя прывілеі для мажнаўладцаў, і прыкрыцьцё іхнае карупцыі, і хцівасьць самых судзьдзяў. А галоўнае — бяспраўе чалавека перад карнаю машынаю чужой улады.

Па мне, найглыбейшая з прыказак — «Была б сьпíна, дык і вíна знойдзецца». З гэтай мудрасьцю пагодзіцца мноства нашых сучасьнікаў. Як паказаў хапун 25 і 26 сакавіка — карная машына жарэ і зусім выпадковых людзей, адзіная вíна якіх сапраўды толькі сьпíна, г. зн. сам факт іхнага існаваньня і трапляньня пад раздачу.

Дарэчы, і сталінскія пракуроры казалі «Быў бы чалавек, а артыкул знойдзецца». Вось такая пераемнасьць паміж уладаю царскай Расеі, сталінскага СССР і цяперашняю. Што хорам пацьвярджаюць героі Лявона Вольскага Саўка ды Грышка:

пачакайце

No media source currently available

0:00 0:01:57 0:00
Наўпроставы лінк

Туды, сюды —
Суды, суды.
Бягуць гады,
Ідуць суды.

Спадзяюся, што цяперашнія сядзельцы супакойваюць сябе векавой народнай мудрасьцю, найперш імпэратыўным выразам

Ад астрогу няма перасьцярогу.

Гэта калі ў дзяржаве пануе самаўладзтва, а не закон. Дакладней, фармальна Канстытуцыя й кодэксы ёсьць, але сапраўднае становішча апісвае праславутая прымаўка пра закон як дышаль.

Дышаль — гэта або тоўстая аглобля пры парнай запрэжцы коней, або дэталь у плузе. Карацей, інструмэнт, якім можна павяртаць у розныя бакі вялікую канструкцыю. Прыказка агульная для беларусаў, украінцаў (Закон у пана, як дишло: куди направить, туди й вийшло) і расейцаў; у палякаў яе няма, хаця само слова дышаль германізм, вядомы і нам, і палякам. І ў літоўцаў няма аналягічнае прыказкі. Вось такая, гм, супольная імпэрская спадчына для аматараў усходнеславянскага адзінства.

Цяпер, хоць беларусы маюць як бы сваю дзяржаву, недавер да карнай сыстэмы застаўся. Цытатка з той жа вышэйпамянёнай Саўка-Грышкавай песенькі:

У беларускай клетцы
Нам жыць няўтульна так,
Бо мы на першым месцы
Па турмах і судах.

Цэлая вязанка прыказак сьведчыць ня проста пра недавер да суду, але пра ірацыянальны страх перад судом як варожай, цёмнай стыхіяй, ад якой няма паратунку — дакладна ў духу Кафкавага «Працэсу»:

Лепш утапіцца, чым судзіцца.

Ні за бацьку, ні за матку папалася.

Праўды, як у судзе.

На базары долі ня купіш, а у судзе праўды ня знойдзеш.

Зрэшты, крэатыўная беларуская мова зьберагла і адчайную экзыстэнцыялісцкую самаіронію ў сувязі з «правасудзьдзем»:

Калі будуць тапіць, то ня будуць вешаць, а калі павесяць, то ня ўтопяць.

Усё роўна, ці за адну нагу вісець, ці за дзьве целяпацца.

Змрочная прыказка «Каваль саграшыў, а сьлюсара вешаюць» нечакана актуалізавалася пасьля выбуху ў менскім мэтро ў 2011 годзе. Але прыказка папраўдзе пра бессэнсоўнасьць сьледча-судовай працэдуры. Тут чытайма Багушэвіча. Сам адвакат, ён наглядзеўся прыкладаў, калі расейская судовая машына перамолвала наіўнага беларускага селяніна, ці мешчаніна, ці шляхціча.

Я сам тут сядзеў, а за што? каб спыталі,
Дык я б не сказаў, і яны бы ня зналі.

(«У астрозе»)

Па судах агалеў, як шэсьць рáзы згарэў

(«Як праўды шукаюць»).

Уладу немагчыма перамагчы ў судзе, які ёсьць складоваю часткаю гэтае ўлады.

Саўка:
Дайце дзенег! Паддзяржыце нас,
Нада нам папоўніць залатой запас.
Дайце на стабільнасьць, все жэ будуць рады,
Есьлі мы ад вас палучым нескалька мільярдаў.

Грышка:
Дайце грошай, бо няма каму
Падтрымаць фінансава нашую турму,
Суд, пракуратуру, КДБ, спэцназ…
Каб з падвойнай сілаю прыдушылі нас.

Што да турмы, то беларусы пры чужынскай уладзе разумелі яе фатальную непазьбежнасьць.

У астрог шмат дарог.

Да астрогу латво знойдзеш дарогу.

Харошы астрог, да чорт яму рад.

Да астрога, як да парога.

Моцна паўплывала на мову й мэнтальнасьць масавае зьняволеньне беларусаў усіх станаў у савецкіх лягерох. «Закон — тайга, пракурор — мядзьведзь» — гэты спокліч ведалі на 1/6 частцы сьвету ня горш, як «Слава КПСС». Думаю, зьняволеным беларусам спатрэбілася старая мудрасьць «Калі ня вераць — не бажыся, калі б’юць — не прасіся». Магчыма, гэта правобраз сучаснай расейскай вэрсіі, якая ўжо прыжылася і ў нас — «Ня вер, ня бойся, не прасі».

Дарэчы, што да Расеі, то хай мне будзе дазволена зьвярнуцца не да фальклёру.

Адзінае адпаведнае месца для сумленнага грамадзяніна ў краіне, дзе рабства дазваляецца і заахвочваецца, — гэта турма.

Леў Талстой

Масавыя пасадкі зноў актуалізавалі пытаньне, як правільна і каротка па-беларуску называць акрэсьцінскае завядзеньне: прымальнік-разьмеркавальнік, як раней? цэнтар ізаляцыі? Трэба не гуляць у фальшывыя эўфэмізмы: турма і ёсьць турма, нават калі яна для «адміністрацыйных» зьняволеных. Вязьніца. Астрог. Так лепш, чым сюсюкаць савецкімі абрэвіятурамі ІЧУ альбо ЦІП.

пачакайце

No media source currently available

0:00 0:01:54 0:00
Наўпроставы лінк

І хай цяперашнія беларускія сядзельцы ведаюць пра сваіх вялікіх папярэднікаў. Так, у Менскім астрогу («Валадарцы») сядзелі паўстанцы 1831 і 1863 гадоў, Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч, Карусь Каганец, Алесь Гарун, Якуб Колас... Сьцяны на мэмарыяльныя шыльды ня хопіць.

У савецкіх лягерох сядзелі тысячы выдатных беларускіх дзеячоў — Дубоўка, Геніюш, Пушча, Гарэцкія… За палякамі сядзелі Тарашкевіч, Рак-Міхайлоўскі, Мятла, Валошын, а.Коўш, Антон Луцкевіч (якога потым НКВД кінуў у савецкія лягеры і там забіў)...

На віленскіх Лукішках пры розных уладах сядзелі Кастусь Каліноўскі, Максім Танк, Міхась Машара, Валянцін Таўлай, Вінцэнт Гадлеўскі, Рыгор Шырма...

Камэра («кельля») Конрада, месца дзеі «Дзядоў» Міцкевіча
Камэра («кельля») Конрада, месца дзеі «Дзядоў» Міцкевіча

Раней у Вільні сядзелі Тамаш Зан, Ігнат Дамейка, іншыя філяматы і ўрэшце Адам Міцкевіч — трэцяя частка ягонай паэмы «Дзяды» адбываецца ў камэры!

Сядзелі ўсе! І сядзяць. Але гэтыя пакуты ня марныя. Іх аблягчае, ім надае сэнс і мудрасьць беларускае мовы.

  • 16x9 Image

    Вінцук Вячорка

    Нарадзіўся ў Берасьці ў 1961. Як мовазнаўца вывучаў мову выданьняў Заходняй Беларусі міжваеннага часу, ініцыяваў сучаснае ўпарадкаваньне беларускага клясычнага правапісу, укладаў беларускія праграмы і чытанкі для дашкольных установаў. Актыўны ўдзельнік нацыянальнага руху, пачынаючы з "Майстроўні" і "Талакі" 1980-х. Аўтар і ўкладальнік навукова-папулярных тэкстаў і кніг, у тым ліку пра нацыянальную сымболіку.

Ігар Лосік Кацярына Андрэева Ірына Слаўнікава Марына Золатава Андрэй Кузьнечык
XS
SM
MD
LG