Назінская трагедыя — адна з самых страшных старонак расейскай гісторыі ХХ стагодзьдзя, сымбаль бессэнсоўнай жорсткасьці сыстэмы ГУЛАГу. Усяго за некалькі тыдняў траўня — чэрвеня 1933 году на востраве пасярод Обі памерлі ад голаду пяць тысяч спэцперасяленцаў. Многія зь іх сталі ахвярамі людаедзтва. Зараз на ахвяраваньні ў Назіне будуюць царкву, прысьвечаную нявінным ахвярам ГУЛАГу.
У пачатку 1930-х у Савецкім Саюзе была адноўленая пашпартная сыстэма, адмененая пасьля рэвалюцыі. Амаль адразу ў гарадах пачаліся масавыя арышты «парушальнікаў пашпартнага рэжыму». Кампанія была ініцыяваная ОГПУ, кіраўніцтва якога плянавала такім спосабам павялічыць колькасьць насельніцтва Сыбіры на тры мільёны чалавек.
Плян Генрыха Ягады, ухвалены Сталіным, быў аформлены як пастанова Палітбюро аб арганізацыі новых працоўных паселішчаў у Сыбіры, Казахстане і на Далёкім Усходзе. Выкананьне ўсклалі на міліцыю, якая хапала на вуліцы кожнага, хто ня мог прад’явіць пашпарт. Арыштаваных грузілі ў таварныя вагоны і везьлі ў Навасібірск, адкуль на баржах яны адпраўляліся па Обі на поўнач. Аднойчы ў сярэдзіне траўня 1933 году жыхары вёскі Назіно ўбачылі мноства гараджан у пашарпанай вопратцы, якія стаялі на востраве насупраць вёскі.
«За што вы патрапілі сюды?» — спыталі мы хлопца. Ён адказаў: «А ні за што. Быў студэнтам у Маскве. На выходных пайшоў у госьці да цёткі — масквічцы. Дайшоў да яе дзьвярэй, стукаўся, але цётка не пасьпела адкрыць дзьверы, таму што мяне тут жа схапілі. Я быў арыштаваны як той, хто ня мае пры сабе пашпарту».
(З успамінаў сялянкі Феафілы Былінай)
«Сальнікаў Кузьма Антонавіч, 1911 года нараджэньня, з Новакузьнецку, працаваў на шахце, быў жанаты, меў дваіх дзяцей. Аднойчы ён паехаў у Новасібірск, пайшоў на цэнтральны рынак. У гэты час рынак атачылі, зладзілі аблаву і арыштавалі тых, хто ня меў пры сабе дакумэнтаў. Усіх, у тым ліку жанчын і дзяцей, пагрузілі на баржу і павезьлі на востраў Назінскі. Ежы не было. Людзі пакутавалі ад голаду. Ахова кідала хлеб, калі ехала міма выспы. Хто схопіць, той і зьесьць, астатнім нічога не даставалася. У тых, хто спрабаваў уцячы, стралялі. Невядома, колькі Сальнікаў быў на востраве, але яму ўдалося зьбегчы. Пераплыўшы раку, ён балотамі выйшаў да людзей. Пасьля ўцёкаў працаваў у калгасах».
(З успамінаў Веры Пановай, жыхаркі вёскі Ўсьць-Тым)
«Людзі там усякія былі. Падчас пашпартызацыі іх аблавай узяла міліцыя ў Томску і на баржу. І закрылі іх там. Нават сам, гэты, томскі пракурор прыяжджаў. У яго двух сыноў забралі. Людзі выходзілі на вуліцу без дакумэнтаў, а іх раз — і забірала міліцыя аблавай. Пракурор той сваіх сыноў вывез з выспы».
(З успамінаў Аляксея Вагулькіна, жыхара вёскі Назіно)
Успаміны жыхароў Назіна і навакольных вёсак у канцы 1980-х гадоў запісалі ўдзельнікі экспэдыцыі Томскага таварыства «Мэмарыял» — Мікалай Кандыба, Георгій Шахтарын і Вільгельм Фаст.
— Гэта было летам 1989 году. Мы арандавалі ў Томску рачны катэр і паплылі на поўнач, — распавядае Георгій Шахтарын. — Калі прычалілі да выспы насупраць вёскі Назіно, там нічога не было відаць з прычыны высокай травы. Мы выйшлі на бераг і адчулі, што мы ўсе зьбянтэжаныя. Напэўна, таму што мы ведалі пра падзеі 1933 году. А так, калі ня ведаць, то — прыгожае месца, паўночная прырода.
— Вы былі першымі, хто распытваў жыхароў Назіно пра тыя падзеі. І тады яшчэ былі жывыя відавочцы. Ці лёгка было іх разгаварыць?
— Так, яны ахвотна расказвалі. Гэта ж самая вядомая гісторыя, якая здарылася ў Аляксандраўскім раёне за савецкай уладай. Можна сказаць, легендарная. Яны ўсе называюць гэты востраў — Людаед або Сьмерць-Востраў.
«У нашай хаце быў у той час заежджы двор. Калгас абавязваў нас прымаць тых, хто праяжджае. Цыганы ідуць — цыганаў прымалі. Потым я выпісвала квітанцыю, колькі людзей было, колькі коней, і калгас нам плаціў. На кватэру да нас траплялі і высланыя. Аднойчы пабывала ў нас і бабулька са Сьмерць-Вострава. Яе везьлі этапам. У нас у хаце была вітальня, пакой і дзьве спальні. Жанчыну правялі ў далёкі пакой на начлег, і я ўбачыла, што ў бабулькі на нагах зрэзаныя лыткі. На маё пытаньне яна адказала: "Гэта мне на Сьмерць-Востраве адрэзалі і засмажылі". Уся мякаць на лытках была зрэзаныя. Ногі ад гэтага мерзьлі, і жанчына абгортвала іх анучамі. Яна самастойна рухалася. Выглядала старой, але ў рэальнасьці ёй было 40 зь нечым гадоў».
(З успамінаў Феафілы Былінай, жыхаркі вёскі Назіно)
— Як жыхары вёскі ставіліся да суседзтва з такім змрочным месцам?
— Абсалютна спакойна. Яны касілі на востраве сена, а вясковыя каровы плавалі туды праз рачную пратоку. Усе ведалі, што там адбывалася. Паўсюль нам распавядалі пра выпадкі людаедзтва, але для мясцовых жыхароў — гэта проста даўняя гісторыя.
У інтэрвію, запісаным удзельнікамі экспэдыцыі, сялянка Марыя Панова распавядала:
— Кажуць, на востраве было людаедзтва?
— Было, было. Прывязвалі жанчын да Лесіна, грудзей адрэзалі, лыткі гэтыя вось адрэзалі.
— На нагах?
— Ну вось гэта вось мяккае месца.
— І елі гэтае мяса?
— Яны пяклі на вогнішчы і елі. Ну, голад быў, голад.
«Я не ведаю, хто іх ахоўваў, нікуды не выпускалі і працы ім не давалі і нічым не забясьпечвалі... Тры сямʼі ля нас пасялілася, яшчэ ні скаціны, нічога няма... яны і не зачыняліся ў нас... Вось раніцай выйдзеш — ёлкі зялёныя, поўная агароджа нябожчыкаў, ступіць няма дзе. Ляжалі, як бярвёны. Вось сядзім мы, дзеткі, а яны, значыць, лезуць у акно: паміраю, гіну, апусьціўся і — гатовы».
(З успамінаў Аляксандра Навумава, жыхара вёскі Ўсьць-Тым)
Акрамя ні ў чым не вінаватых людзей без дакумэнтаў, выпадкова затрыманых міліцыяй, сярод спэцперасяленцаў было нямала крымінальнікаў-рэцыдывістаў. Больш цягавітыя і менш пэдантычныя, яны былі першымі, хто адважыўся паспрабаваць чалавечае мяса.
У фондах Томскага мэмарыяльнага музэю «Сьледчая турма НКВД» захаваліся машынапісныя ўспаміны супрацоўніка Аляксандра-Вахоўскай камэндатуры Андрэя Карагодзіна, які працаваў на востраве ахоўнікам і праз паўстагодзьдзя запісаў па памяці сцэну допыту аднаго з крымінальнікаў:
«У суседнім пакоі разьмясьцілася камісія з Сіблагу. Самавіты голас сказаў: "Сядайце!" І пачаўся допыт. Я адразу ж зразумеў, што дапытваюць кагосьці з тых, хто жыў на востраве.
— Скажыце, Гвозьдзеў, гэта праўда, што вы выбівалі зубы хворым і паміраючым?
— Праўда.
— Навошта?
— Каб здабыць залатыя каронкі.
— Навошта?
— Памяняць на махру. Паліць ж хочацца. А ў вахцёраў за кожную каронку можна было б атрымаць запалкавую скрынку або цэлых дзьве газэты, каб цыгаркі круціць.
— Так... І ці шмат вы выбівалі зубоў?
— Колькі трэба, столькі і выбіваў. У заначку ня складваў. Усё мяняў на махру, сам паліў і сяброў частаваў.
— Ясна. А зараз вы, Кутаў. Гэта праўда, што вы елі чалавечае мяса?
— Ці не, няпраўда. Я еў толькі пячонку і сэрца.
— Раскажыце, як вы гэта рабілі, падрабязна.
— Вельмі проста. Як шашлык робяць. Зь вярбовых дубчыкаў рабіў шампурчыкі, нарэзаў кавалачкамі, нанізваў на шампурчыкі, падсмажваў на вогнішчы.
— А ў якіх людзей вы здабывалі сабе мяса? У жывых або мёртвых?
— Навошта ж у мёртвых. Гэта ж падаль. Я выбіраў такіх, якія ўжо не жывыя, але яшчэ і ня мёртвыя. Відаць жа, што даходзіць, праз дзень-два ўсё роўна дуба дасьць. Так яму ж лягчэй памерці будзе... Цяпер, адразу, не пакутаваць яшчэ два-тры дні».
Назінскае злачынства ГПУ магло б застацца нераскрытым — хто паверыць аповедам сялян? — калі б не расьсьледаваньне, якое на ўласную ініцыятыву правёў Васіль Вялічка, інструктар Нарымскага акруговага камітэту партыі. У ліпені 1933 году, па гарачых сьлядах, ён апытаў дзясяткі чалавек, якія мелі дачыненьне да арганізацыі лягеру сьмерці на востраве ля вёскі Назіно, а таксама запісаў паказаньні мясцовых жыхароў. Затым Вялічка ў трох экзэмплярах надрукаваў даклад, які адправіў: у Маскву — Сталіну, у Новасібірск — Робэрту Эйхе, у Нарым — сакратару акруговыя камісіі. Пасьля чаго на паўгода схаваўся ў тайзе.
Адзінаццаць старонак гэтага дакумэнту эпохі, рассакрэчаных у гады перабудовы, упершыню былі апублікаваныя ў зборніку «спэцперасяленцаў у Заходняй Сыбіры» (Новасібірск. 1994)
«Людзі пачалі паміраць. Яны жыўцом згаралі ля вогнішчаў падчас сну, паміралі ад зьнясіленьня і холаду, ад апёкаў і вільгаці, якая атачала людзей. Так цяжка пераносіўся холад, што адзін з пасяленцаў залез у падпаленае дупло і загінуў там на вачах людзей, якія не маглі дапамагчы яму, не было ні драбін, ні сякер. У першыя суткі пасьля сонечнага дня брыгада далакопаў змагла закапаць толькі 295 трупаў, несабраных пакінуўшы на другі дзень. Новы дзень даў новую сьмяротнасьць і г. д.
Адразу ж пасьля сьнегу і марозу пачаліся дажджы і халодныя ветры, але людзі ўсё яшчэ заставаліся без харчаваньня. І толькі на чацьвёрты ці пяты дзень прыбыла на востраў жытняя мука, якую і пачалі раздаваць працоўным пасяленцам па некалькі соцень грам.
Атрымаўшы муку, людзі беглі да вады і ў шапках, анучах, пінжаках і штанах разводзілі калатушу і елі яе. Пры гэтым велізарная частка іх проста зьядала муку (паколькі яна была ў парашку), падалі і задыхаліся, паміраючы ад удушша.
Камэндант Сулейманаў акрамя таго, што зьбіваў людзей, пры выдачы працоўным пасяленцам цукру еў яго (на вачах ва ўсіх) у неверагодна вялікіх колькасьцях і зараз, па яго ўласным заяве, «не адчуваў смаку». У выніку з усіх — 6100 чалавек, якія выбылі з Томску і плюс да іх 500-600-700 чалавек (дакладна ўстанавіць не ўдалося), перакінутых на назінскія ўчасткі зь іншых камэндатур — на 20 жніўня засталося — 2200 чалавек... Востраў празваны «востравам сьмерці» ці «сьмерць-востраў» (радзей — востраў людаедаў). І мясцовае насельніцтва засвоіла гэтую назву, а пагалоска пра тое, што было на востраве, пайшла далёка ўніз і ўверх па рэках».
Даклад Вялічкі заканчваецца апісаньнем карціны, якую ўяўляў сабой Назінскі востраў пасьля эвакуацыі выжылых у іншыя, больш упарадкаваныя ўчасткі Аляксандра-Вахоўскай камэндатуры:
«На востраве зараз трава ў рост чалавека. Мясцовыя жыхары хадзілі туды за ягадамі і вярнуліся, пабачыўшы ў траве трупы і буданы, у якіх ляжаць шкілеты».
Томская экспэдыцыя «Мэмарыялу» у 1989 годзе таксама запісала расповеды старажылаў, якія наведвалі востраў пасьля ліквідацыі лягеру:
«Калі вада сышла ўжо, тут сталі сена касіць. Езьдзіла я з Тверыцінскімі на пакос. І вось чаго яны рукі мыюць? Я нос зацісну і думаю: чаго гэта яны? А яны рукі памыюць і зноў пабягуць. Сьмярдзіць, целы расклаліся, нейкі месяц яны наверсе яшчэ ляжаць. І вось набралі зубы залатыя. І дамовіліся іх у Торгсин здаць. Раней Торгсин ў Аляксандраўскім быў, там золата прымалі. І ў каго ёсьць золата — здавалі...»
(З успамінаў Таісіі Чокаравай, жыхаркі Назіно, 1913 году нараджэньня)
Ліст Вялічкі выклікаў вялікі скандал у апараце ЦК і кіраўніцтве ГПУ.
Восеньню 1933 году для расьсьледаваньня абставінаў масавай гібелі спэцперасяленцаў у Назіно прыбыла камісія Сіблагу. Сьледзтва пацьвердзіла факты, выкладзеныя ў дакладзе, пасьля чаго ўсе матэрыялы былі засакрэчаныя. Самога аўтара дакладу, калі ён адважыўся выйсьці з тайгі, звольнілі з пасады інструктара. Вялічка сышоў у журналістыку, быў ваенным карэспандэнтам газэты «Праўда» і дайшоў да Бэрліну. Пасьля вайны апублікаваў некалькі раманаў пра сацыялістычныя пераўтварэньні ў Сыбіры: «Пра вялікае і вечнае», «Пасевы сонца», «Скажоны бог» ды іншыя. Напісаць кнігу пра тое, што ён бачыў у Назіно, Васіль Вялічка так і не наважыўся.
Падчас экспэдыцыі 1989 году сябры Томскага таварыства «Мэмарыял» правялі так званую «пашпартызацыю» Назінскага вострава — дадзеныя аб гэтым месцы занесены ў рэестры Міністэрства культуры, і з таго часу востраў зьяўляецца абʼектам гістарычнай спадчыны Расеі.
— Мы стараемся захоўваць памяць аб падзеях 1933 году, — распавядае цяпер кіраўнік Назінскаго сельскага паселішча Валерый Штатолкін. — У мінулым годзе сабралі ахвяраваньні і пачалі будаваць царкву, прысьвечаную нявінным ахвярам ГУЛАГу. Зараз храм амаль гатовы. Кожны год у чэрвені мы ўскладаем вянок ля крыжа, які стаяў на востраве з 1993 году. Але гэтым разам не атрымалася — высокая вада, востраў затоплены амаль цалкам.
— Штогадовыя разьлівы ракі, якія змываюць сьляды чалавечага жыцьця на востраве, — здаюцца мэтафарай таго, што адбываецца з чалавечай памяцьцю. Для жыхароў Назіна гэтыя падзеі, напэўна, ужо сталі справамі даўно мінулых дзён?
— Можна і так сказаць. Калі ніхто пра гэта не нагадвае, то ўсё забываецца. Пайду сёньня ў школу, на летнюю пляцоўку, распавяду дзецям пра востраў.
Андрэй Філімонаў, карэспандэнт рускай службы Радыё Свабода.
Арыгінал публікацыі ТУТ.
