Вярхоўны архібіскуп УГКЦ Сьвятаслаў Шаўчук: я ня ведаю, чаму Ватыкан не дае біскупа грэка-католікам у Беларусі, я дзіўлюся гэтаму

Абламейка: На падпісаньне папам рымскім і маскоўскім патрыярхам сумеснай Дэклярацыі ў Гаване вы адгукнуліся інтэрвію, у якім крытыкавалі гэты дакумэнт. Была ў вашых словах і крытыка таго, што ў Гаванскай дэклярацыі была паўторана так званая Балямандзкая формула, паводле якой прадстаўнікі каталіцкай і праваслаўных цэркваў у 1993 годзе прызналі, што ўніятызм не зьяўляецца шляхам для аб’яднаньня цэркваў. Як вы лічыце, ці была ў сьвеце, асабліва ў каталіцкім, пачутая пазыцыя УГКЦ?

Шаўчук: Я б сказаў, што Гаванская дэклярацыя нас абурыла, асабліва тымі параграфамі, у якіх гаварылася пра Ўкраіну, пра нашу царкву, пра вайну ва Ўкраіне, а таксама пра сытуацыю расколу праваслаўя ва Ўкраіне. Але зь іншага боку, я б сказаў, што Гаванская дэклярацыя і наша яе крытыка справакавалі калясальны інтарэс у сьвеце. Я памятаю, што калі ў сакавіку летась, некалькі тыдняў пасьля падпісаньня Гаванскай дэклярацыі, я прыехаў у Рым, то да мяне на прэсавую канфэрэнцыю прыйшло мноства журналістаў, нават з Турэччыны і Японіі. Гэта значыць, што гэтая дэклярацыя стала такім піяр-ходам, які разьнёс на цэлы сьвет вестку пра тое, што ёсьць такія грэка-католікі, і больш за тое — яны ўмеюць думаць і яшчэ маюць адвагу нешта крытыкаваць. І таму ўсе цікавіліся, у чым палягае наша пазыцыя. Гэты мэдыйны інтарэс даў нам нагоду і магчымасьць сказаць пра сябе і расказаць праўду пра Ўкраіну.

Зь іншага боку, сам сьвяты айцец Францішак на самалёце з Мэксыкі, калі вяртаўся пасьля таго візыту ў Рыму, пракамэнтаваў ня толькі Гаванскую дэклярацыю, але і маё інтэрвію, пра якое вы згадваеце, і ён мяне абараніў, назваўшы гэты тэкст сумнеўным. Сам папа... Гэта значыць, што гэта не старонка Эвангельля. Мы павінны яго абмяркоўваць і дыскутаваць. Магчыма гэта пачатак нейкага новага дыялёгу.

Я б хацеў тут растлумачыць, у чым палягала наша крытыка. Відавочна, мы не крытыкавалі сам факт сустрэчы папы з патрыярхам Кірылам. На маю думку, гэта сапраўды ёсьць дужа пазытыўная гістарычная падзея. Але яна павінна быць не канцом, не вянцом нейкай вялікай дамовы, але стартам вельмі глыбокага двухбаковага дыялёгу. У сучасным сьвеце, калі няма сустрэч, няма асабістых кантактаў паміж тымі, хто кіруе цэрквамі, ня можа весьціся гаворкі пра нейкі дыялёг. Бо толькі завочнымі мэсыджамі ці лістамі дыялёг не вядзецца. Таму калі ня будзе другой, трэцяй, чацьвёртай сустрэчы, то, на маю думку, тая першая сустрэча не дасягнула да канца сваёй мэты.

Калі мова ідзе пра сам тэкст гаванскай Дэклярацыі, то тут было некалькі такіх няясных момантаў і недакладнасьцяў. Туманнасьць некаторых фраз дала магчымасьць па-рознаму інтэрпрэтаваць той тэкст, а, зь іншага боку, проста маніпуляваць імі у інтарэсах маскоўскай прапаганды. Вы згадвалі пра тое, што мы крытыкавалі Балямандзкае пагадненьне...

Абламейка: Не, я казаў, што вы крытыкавалі паўтор у Гаванскай дэклярацыі Балямандзкай формулы...

Шаўчук: Мы не крытыкавалі Балямандзкую дамову, абсалютна не. Мы ў нашай царкве ў свой час ратыфікавалі Балямандзкую дамову, і мы таксама адкінулі ўніятызм як мэтад аб’яднаньня цэркваў. Таму што ўніятызм азначае раскол, падзел нейкай царквы, калі адну частку далучаюць да адной царквы, і другую — да іншай. Яскравы прыклад такога ўніятызму — львоўскі псэўдасабор 1946 году, калі сталінскі рэжым ліквідаваў нашу царкву ва Ўкраіне і далучыў яе да Маскоўскага патрыярхату. Я думаю, што такі самы ўніятызм перажыла і Беларуская Грэка-Каталіцкая Царква ў часы сваёй ліквідацыі і гвалтоўнага пераводу ў праваслаўе ў 1839 годзе. Відавочна, што такі мэтад не зьяўляецца мэтадам сапраўднай еднасьці і не зьяўляецца мэтадам пошуку магчымасьцяў для аб’яднаньня Хрыстовае царквы. І гэта ня мэтад, які выконвае запаведзь Хрыста «Хай усе будуць адно».

Мы не маглі не спытацца: добра, гэтая дэклярацыя дае права на існаваньне ўсходнім каталіцкім цэрквам, у тым ліку нашай, але на якое існаваньне? Бо чалавек у турме таксама існуе, але пытаньне — як? Але калі мова ідзе пра тое, што мы зьяўляемся толькі царкоўнай супольнасьцю, якая дэ-факта ёсьць абмежаваная ў нейкім сваім унутраным гета і ня мае права на разьвіцьцё, на эвангелізацыю, на пабудову сваіх структур там, дзе ёсьць вернікі, то мы з такой дамовай ня згодныя. Бо калі хтосьці не разьвіваецца, ён памірае. Таму такая талерантнасьць да нас, такі барскі дазвол існаваць дэ-факта — азначае існаваньне ў кірунку выміраньня. З гэтым мы не згаджаемся.

Таксама нас устурбавалі няясныя тэрміны, пры дапамозе якіх там гаварылася пра канфлікт ва Ўкраіне. Асабліва, там была адна фраза, якой заахвочваліся цэрквы — праваслаўныя і каталіцкая — ня браць удзелу ў тым канфлікце, яго не падтрымліваць. Маё пытаньне было такім: «Скажыце мне, калі цэрквы ва Ўкраіне падтрымлівалі вайну?» Ніколі. Наадварот, мы хацелі гаварыць праўду пра гэтую вайну, назваць агрэсара агрэсарам, ахвяру ахвярай. І не для таго, каб некага асудзіць, але каб спыніць агрэсара. Гэта была наша мэта. Таму няяснасьць на гэты конт зьяўляецца дэ-факта дэзінфармацыяй сусьветнай супольнасьці. І гэтая дэзінфармацыя абсалютна не дапамагае спыніць вайну, але наадварот легітымізуе агрэсара. А нам кажуць: вы не пратэстуйце, вы зьмірыцеся... Відавочна, што мы шукаем міру, але ня хочам прымірэньня з вайной.

Ну і нашы праваслаўныя ва Ўкраіне, асабліва тыя, якія не прызнаныя сусьветным праваслаўем, яны ўспрынялі тэкст Гаванскай дэклярацыі як падтрымку маскоўскай царквы, адназначна. Там была такая фраза, маўляў, мы заклікаем пераадолець раскол праваслаўя ва Ўкраіне на аснове канонаў праваслаўнай царквы. Сьпікер Кіеўскага патрыярхату ва Ўкраіне казаў: «А хто з нас і калі выступаў супраць кананічнага права Праваслаўнай царквы? Мы проста патрабуем, каб гэтае права справядліва прымянялася». Нават гэтая царква казала, што згодная, каб папа рымскі быў арбітрам у нашай справе... Але так ці інакш гэта было б умяшаньнем ва ўнутраныя справы праваслаўнай супольнасьці.

Вось гэта такія асноўныя пункты нашай дыскусіі над тэкстам дэклярацыі, нашай крытыкі і пэўных удакладненьняў, якія падчас гэтай крытыкі мы хацелі зрабіць і якіх мы патрабуем.

Абламейка: У якой стадыі цяпер знаходзяцца адносіны паміж УГКЦ і праваслаўнымі цэрквамі Ўкраіны? Ці вырашаныя асноўныя супярэчнасьці, на якія Масква раней спасылалася і пра якія, часам, і сёньня ўспамінае. Я маю на ўвазе падзел храмаў, пашырэньне вашай юрысдыкцыі на ўсход Украіны і т.д.

Шаўчук: Я хачу сказаць, што сёньня міжканфэсійнага процістаяньня ва Ўкраіне няма. Няма канфлікту ані на пастырскім, ані на інстытуцыйным узроўні паміж Украінскай Грэка-Каталіцкай Царквой і іншымі, праваслаўнымі цэрквамі. Вядома, у 1990-я гады, калі наша царква выходзіла з падпольля і патрабавала справядлівай рэстытуцыі — вяртаньня незаконна адабранай камуністамі яе маёмасьці, было пэўнае напружаньне. Але яно ўжо адышло ў мінулае. Гэта ўжо нават пацьвердзіла Ўкраінская Праваслаўная Царква Маскоўскага патрыярхату.

Сёньня ёсьць пэўнае напружаньне паміж рознымі праваслаўнымі цэрквамі ва Ўкраіне ў сувязі з вайной, да якой па рознаму ставяцца прадстаўнікі розных праваслаўных цэркваў. Ёсьць факты пераходу цэлых парафій са сьвятарамі і храмамі з адной юрысдыкцыі ў іншую, і гэта стварае пэўнае напружаньне. Але калі мова ідзе пра дачыненьні паміж праваслаўнымі і католікамі, асабліва грэка-католікамі ва Ўкраіне, дык сёньня ніякага процістаяньня, ніякіх канфліктаў няма.

Але адначасова няма і сур’ёзнага дыялёгу. Няма сур’ёзных кантактаў — двухбаковых або трохбаковых, якія б можна было назваць сур’ёзным крокам наперад у так званым экумэнічным дыялёгу і пошуку па’яднаньня нашых цэркваў.

Сёньня праваслаўны бок зацікаўлены, перш за ўсё, у стварэньні адзінае памеснае праваслаўнае царквы — гэта значыць, аб’яднаньня саміх праваслаўных цэркваў паміж сабой. Мы ня хочам браць у гэтым нейкага ўдзелу, бо гэта ўнутраная справа праваслаўных. Але для двухбаковых стасункаў паміж католікамі і праваслаўнымі было б значна лягчэй і прасьцей, калі б праваслаўны бок сапраўды змог пераадолець тыя раздоры і падзелы, якія існуюць зь іх боку.

Тым ня менш мы даволі пасьпяхова кантактуем на ўзроўні нашай грамадзянскай супольнасьці. Ва Ўкраіне існуе найбольшая і наймагутнейшая грамадзкая арганізацыя, якая называецца Ўсеўкраінская Рада цэркваў і рэлігійных арганізацый. У яе ўваходзяць усе праваслаўныя цэрквы, усе каталіцкія — і Рымска- і Грэка-Каталіцкая Цэрквы, пратэстанцкія Цэрквы, а таксама габрэі і мусульмане. Летась гэтая Рада сьвяткавала 20-годзьдзе з дня свайго заснаваньня, і яна адыграла вельмі вялікую ролю падчас Майдану і Рэвалюцыі годнасьці. І якраз тут, на грамадзянскім фундамэнце, розныя цэрквы і нават розныя рэлігіі ўмеюць выйсьці за рамкі свайго ўнутры-канфэсійнага эгаізму ў імя супольнага дабра ўсяго ўкраінскага грамадзтва. Гэта тая пляцоўка, дзе мы сустракаемся, кантактуем, і дзе мы маем нават магчымасьць сесьці за адным сталом, бо ў іншых фарматах мы такой магчымасьці ня маем. І гэта пляцоўка, дзе мы можам падумаць, як паслужыць для агульнага дабра усіх украінцаў незалежна ад канфэсіі, рэлігіі, мовы або рэгіёну, дзе яны жывуць.

Абламейка: Ваша блаславенства, ці валодаеце вы інфармацыяй пра становішча Беларускай Грэка-Каталіцкай Царквы ў Беларусі? Чаму, на вашу думку, Ватыкан 25 гадоў ігнаруе настойлівыя просьбы беларускіх грэка-католікаў прызначыць ім біскупа? Наколькі вядома, было прынамсі два звароты вернікаў да папы рымскага, якія нічым ня скончыліся. У 1992 годзе некалькі тысяч чалавек падпісалі зварот да папы рымскага з просьбай прызначыць айца Аляксандра Надсана біскупам у Беларусь, а ў 2011 годзе некалькі дзясяткаў вядомых беларускіх інтэлектуалаў грэка-каталіцкага веравызнаньня, сярод якіх былі народныя паэты, народныя мастакі і акадэмікі, зьвярнуліся да пантыфіка з просьбай перастаць штучна стрымліваць рост Уніяцкай Царквы і прызначыць нарэшце біскупа для грэка-католікаў у Беларусі. І той зварот таксама нічым ня скончыўся. Хто і чаму стрымлівае разьвіцьцё Грэка-Каталіцкай Царквы ў Беларусі? У сьвеце шмат значна меншых, чым БГКЦ, цэркваў, якія, тым ня менш, маюць і сваіх біскупаў, і нават сваіх мітрапалітаў? Чаму, на вашу думку, так адбываецца?

Шаўчук: Найперш хачу сказаць вось што. Мы адчуваем, што Беларуская Грэка-Каталіцкая Царква і наша Царква маюць абсалютна супольныя карані. Мы разам вытварылі сваю мадэрную ідэнтычнасьць у Берасьці падчас Берасьцейскага яднаньня. Дужа багата ў нас агульных момантаў у гісторыі. Кіраўнікі нашай агульнай царквы колішняй Літоўска-Рускай дзяржавы жылі на тэрыторыі Беларусі. Адзін з падмуркаў нашай сучаснай ідэнтычнасьці, які сваёй пакутніцкай сьмерцю запячатаў гэтае паяднаньне Кіеўскае царквы з Апостальскім пасадам — гэта наш сьвяты сьвяшчэннамучанік Язафат Кунцэвіч, архібіскуп Полацкі, які загінуў пакутніцкай сьмерцю ў Віцебску. Ён адрадзіў рускае манаства падчас дужа цікавай духоўнай рэформы Жыровіцкага кляштару, які таксама знаходзіцца на тэрыторыі Беларусі. Таму мы неразрыўна павязаны паміж сабою — беларускія і ўкраінскія грэка-католікі.

Пасьля развалу Савецкага Саюзу мы інтэнсіўна кантактуем і супрацоўнічаем. Шмат вашых сьвятароў выхоўваліся і вучыліся ў нашых сэмінарыях ва Ўкраіне. Больш за тое, сёлета я рыхтуюся прыехаць у Беларусь. У Менску ў кастрычніку будзе адбывацца чарговая сустрэча прэзыдэнтаў канфэрэнцый каталіцкіх біскупаў Эўропы. Паколькі я ўзначальваю Сынод Украінскай Грэка-Каталіцкай Царквы, я буду браць удзел у гэтым мерапрыемстве. Я ўжо кантактаваў з айцом архімандрытам Сяргеем Гаекам, бо хачу ня толькі ўзяць удзел ў працоўных пасяджэньнях, што звычайна праходзяць у закрытым рэжыме, але і наведаць некаторыя месцы, якія зьяўляюцца духоўна важнымі для нашай царквы. Я б хацеў паехаць у Віцебск на месца пакутніцкай сьмерці сьвятога Язафата. Хацеў бы пабачыць ікону Жыровіцкай Божай Маці ў Жыровіцкім манастыры, ня ведаю, ці гэта ўдасца... І сёлета ж мы будзем сьвяткаваць 150-годзьдзе кананізацыі Язафата Кунцэвіча. Таму тыя кантакты я б вельмі хацеў падтрымліваць і далей.

Цяпер пра тое, чаму дагэтуль у Беларусі няма грэка-каталіцкага біскупа. Мой адказ такі: я ня ведаю, і я вельмі дзіўлюся, што яго няма. Хачу сказаць, што ня толькі вашы вернікі і ня толькі ваша інтэлігенцыя пісалі лісты да Сьвятога Айца. Такі зварот пісалі і ўсходнекаталіцкія біскупы Эўропы. Калі мы некалькі гадоў таму мелі сваю штогадовую сустрэчу ў Славаччыне, у Прэшаве, мы напісалі такі ліст. Таксама і ў Крыжаўцах, калі была сустрэча біскупаў, і мы сьвяткавалі юбілей той япархіі і яе яднаньне з Апостальскім пасадам... Таму мы падтрымліваем гэтае імкненьне грэка-католікаў Беларусі мець свайго біскупа. Ёсьць такая старажытная максыма, такое правіла: «Ubi episcopos, ibi ecclesia» — дзё ёсьць біскуп, там ёсьць царква. І натуральным чынам тая грамада, якая мае вернікаў, сьвятароў і манаства, павінна мець біскупа.

• Сяргей Абламейка

Дарэчы, падобная сытуацыя з нашымі вернікамі і сьвятарамі ў Казахстане. Ужо доўгі час мы патрабуем біскупа для ўкраінцаў у Казахстане. Дарэчы сёлета мы будзем сьвяткаваць чарговы юбілей дэпартацыі ўкраінцаў у Казахстан — 70 гадоў. Пакуль што мы ня маем япіскапа і там.

Чаму так ёсць — я ня ведаю. Але мы падтрымліваем вашу просьбу і будзем далей разам з вамі прасіць Сьвятога Айца заапекавацца грэка-каталіцкай грамадой у Беларусі. І спадзяюся, што той час настане, калі грэка-католікі ў Беларусі, украінцы ў Казахстане атрымаюць свайго біскупа. Гэта, дарэчы, мела б вынікаць з тэксту той гаванскай Дэклярацыі, зь якой мы пачалі з вамі сёньняшнюю размову.

Абламейка: Дзякуй, ваша блаславенства, за гутарку.

Шаўчук: Няхай Гасподзь Бог блаславіць усіх грэка-католікаў — нашых братоў і сёстраў у Беларусі.​