Адным з рэдкіх дакумэнтальных сьведчаньняў перамогі войскаў Вялікага Княства Літоўскага над маскавітамі дагэтуль застаецца жывапіснае палотнішча XVI стагодзьдзя «Бітва пад Воршай» (іншы варыянт — «Аршанская бітва»).
І хоць аўтар эпахальнага твору дагэтуль невядомы, у адмыслоўцаў ёсьць свае бачаньне ня толькі таго, хто мог напісаць батальны твор, але і хто канкрэтна замовіў карціну. З адным з кіраўнікоў аргкамітэту сьвяткаваньня 500-х угодкаў бітвы ля ракі Крапіўны, нараджэнцам Воршы мастаком Міколам Купавам пагутарыў Ігар Карней.
— Спадар Мікола, на падставе карціны «Бітва пад Воршай» не адно пакаленьне дасьледчыкаў спрабуе аднавіць падзеі вырашальнай літоўска-маскоўскай бітвы 8 верасьня 1514 году. Усё ж ці ёсьць нейкія намёкі адносна таго, хто мог быць аўтарам таленавітага твору?
— Карціна, як лічыцца, напісана невядомым мастаком. Гэта сапраўды так, але карані гэтай творчасьці і пэндзаль майстра, як многія лічаць (і да таго вельмі падобна), прывязаныя да настаўніка, якім для нашага мастака, мабыць, быў Лукас Кранах. На наш погляд, гэта ўсё ж вучань зь Вялікага Княства Літоўскага. Хутчэй за ўсё, ён у Кранаха вучыўся і ў выніку змог атрымаць такую грунтоўную падрыхтоўку. Увогуле тут вельмі шмат ёсьць пытаньняў наконт прачытаньня гэтай выдатнай карціны. Але адразу адзначу, што гэта адна зь першых, а хутчэй за ўсё, першая батальная карціна, якая адлюстроўвае такую маштабную дзею, такую маштабную баталію. Дык вось такая праца, на думку многіх маіх калегаў, ва Ўсходняй Эўропе была створаная ўпершыню.
— З ідэнтыфікацыяй аўтара, выглядае, белыя плямы яшчэ застаюцца. А ці ёсьць нейкія вэрсіі, хто мог замовіць такі маштабны твор? Зразумела, што аднаго жаданьня мастака было б недастаткова...
— Вядома, за ўсё трэба было плаціць, прычым вельмі сур’ёзныя грошы. І, як мне падаецца, у Вялікім Княстве Літоўскім маглі плаціць дзьве асобы, самыя багатыя і самыя зацікаўленыя ў стварэньні такога твору. Гэта, бясспрэчна, Жыгімонт — кароль і вялікі князь, які ў першую чаргу вельмі прыхільна ставіўся ня толькі да Вялікага Княства як да дзяржавы, але і да нашых герояў. Праўда, гэта толькі мая гіпотэза, і я ня думаю, што такое рашэньне магло сасьпець у нетрах каралеўскай улады. А вось другім і абсалютна рэальным заказчыкам, натуральна, мог быць вялікі гетман, князь Канстанцін Астроскі. Бо каму гэта найбольш за ўсё было патрэбна — увекавечыць свой подзьвіг — апрача самога Астроскага?
— Галоўны герой карціны, як вы ўжо казалі, — найвышэйшы гетман ВКЛ Канстанцін Астрожскі. Магнат, кіраўнік літоўскага войска ў вайне з Масковіяй паказаны «ў разьвіцьці», некалькі разоў паўстаючы на розных этапах бітвы. Але за пяць стагодзьдзяў твор сам перажыў шмат трагічных момантаў...
— Ва ўсёй гэтай гісторыі ёсьць некалькі прыкрых рэчаў. Дзе карціна захоўвалася першыя часы свайго існаваньня — XVI, XVIІ, нават XVIІІ стагодзьдзе, — загадка. Магчыма, яна была напісаная ці для Турава, дзе разьмяшчалася рэзыдэнцыя Астроскага, ці для Вільні, дзе была сталіца ВКЛ і дзе Астроскі як чалавек ваенны бываў хоць і рэдка, але свае «апартамэнты» меў. Ці, ня выключана, для Астрогу на Валыні, дзе стаяў ягоны замак і было выстаўлена на агляд палотнішча. Што вядома дакладна: у ХІХ стагодзьдзі карціна трапіла ў Варшаву, а пасьля была перавезена ў францішканскі кляштар у Кракаве. Уладарам, манахам кляштару, захацелася карціну паставіць у нейкую нішу. Яна не зьмяшчалася. Тады зьверху і зьлева адрэзалі! І вось гэты зрэз праходзіць проста па версе галавы Астроскага. Ну як можна было такое злачынства дапусьціць? Такім чынам, з-за гэтых двух абрэзаў бясцэнная карціна страціла прыблізна 1/5 жывапіснага поля. І цяпер ужо наўрад ці калі мы даведаемся, што там было выяўлена.
— Вы як мастак ці «прымералі» на сабе пазыцыю Астроскага на Крапівенскім полі і на самой карціне?
— Паколькі вынікі той бітвы па сваёй сутнасьці сапраўды ўнікальныя ня толькі для нас, але і ва ўсясьветным маштабе, мы, вядома ж, выяжджалі непасрэдна на месца слаўных падзеяў — перад сьвятам трэба было адаптавацца да тамтэйшай тапанімікі, да Крапівенскага поля. Справа ў тым, што часта ў навуковых працах прыгадваюць нейкія вёскі, а гэтых вёсак на той час яшчэ не было. Таму важна было высьветліць, якія канкрэтна паселішчы ўжо існавалі і зь якімі фактычна межавала поле бітвы. Адпаведнае месца адведзена тапаграфіі — асабіста мне важна было паглядзець, дзе менавіта стаяў Канстанцін Астроскі на сваім белым кані. Перадусім у праекцыі таго, як ён выяўлены на знакамітай карціне «Бітва пад Воршай», а таксама ў іншых мастацкіх сюжэтах. Так што ў пэўным сэнсе такая «прымерка» сапраўды адбылася.
— Цяпер карціна «Бітва пад Воршай» захоўваецца ў Нацыянальным музэі ў Варшаве. А ці існуе тэарэтычная верагоднасьць, каб прывезьці палотнішча ў Беларусь? Магчыма, выстава адной карціны зрабіла б нашмат больш у адукацыйным пляне, чым спробы ўпарадкаваць гістарычныя розначытаньні...
— А я думаю, што калі б гэтым зацікавіўся дырэктар нашага Нацыянальнага мастацкага музэя, то ўсё было б цалкам рэальна. Вядома, не выключаю, што ўсё гэта праходзіла б зь вялікімі цяжкасьцямі, але тэарэтычна такое дапусьціць можна. Таму што прывозілі і Рушчыца ў Вільню, паказвалі там жа і Матэйку, і іншых. Але ж трэба, каб перадусім было жаданьне тутэйшых! На жаль, пакуль яго няма. Ну, а тое, што палякі цяпер карціну захоўваюць, дык дзякуй Богу. Пасьля манахаў, якія «парэзалі» Астроскага, карціна трапіла ў музэй сылескіх старажытнасьцяў, дзе пачынаецца нашмат больш адэкватная гісторыя гэтага абраза. Прынамсі, ён ужо захоўваўся згодна з музэйнымі канонамі і не рызыкаваў быць пашкоджаным яшчэ больш, бо знаходзіўся ў музэі... Увогуле «Вялікая перамога», як пра яе пішуць нават не цяперашнія, а тагачасныя гісторыкі, павінна памяняць і сьвядомасьць, і ўсьведамленьне, і ўвогуле скіраваць працу мазгоў у правільным кірунку. Пара ўжо па-іншаму ўсё ўспрымаць, мы, хачу нагадаць, жывём у ХХІ стагодзьдзі. Але што робіць у гэтым кірунку дзяржава — вы ўсе бачыце...
— Ці сучасныя мастакі зьвяртаюцца да тэмы слаўнай перамогі? Не кажу пра вас, бо ведаю, што ў вашай калекцыі ёсьць і сам Астроскі, і іншыя героі той бітвы.
— Вядома, інакш і быць ня можа. На канец кастрычніка ў Менску заплянаваная мастацкая выстава, прысьвечаная 500-годзьдзю вялікай перамогі пад Воршай. І вось там будзе выстаўлена нямала працаў, зробленых акурат да гэтай падзеі. Цяпер мы, сябры аргкамітэту, актыўна займаемся яе падрыхтоўкай. Увогуле хачу адзначыць: паколькі 2014 год намі абвешчаны Годам Аршанскай бітвы, разнастайныя сьвяткаваньні будуць працягвацца ажно да Новага году. Спадзяёмся, што такая знакавая падзея выкліча адпаведны інтарэс з боку тых, каму неабыякавыя слаўныя старонкі гісторыі нашай дзяржавы.
Бітва пад Воршай — найважнейшы эпізод вайны Маскоўскай дзяржавы зь Вялікім Княствам Літоўскім на рацэ Крапіўне паблізу Воршы. Лічыцца і адной з найбольш грандыёзных баталіяў на тэрыторыі Эўропы пачатку XVI стагодзьдзя. 30-тысячнае войска ВКЛ пасьпяхова супрацьстаяла ўтрая большаму па колькасьці маскоўскаму праціўніку, што дало магчымасьць ня толькі вярнуць страчаныя дагэтуль землі, але і на шэраг гадоў забясьпечыць перадышку ад разбуральных набегаў з Усходу. Перамогу пад Воршай дасьледчыкі ставяць у адзін шэраг з такімі трыюмфамі беларускай зброі, як Грунвальд, Кірхгольм ды іншыя.
