«Цёмным талентам» называлі яго, геніем на мяжы вар’яцтва, «цікавым, але дзікім». Нібыта таленту заўжды мусіць біць у твар сьвятло лямпы, як на допыце, нібыта геній магчымы без вар’яцтва, нібыта сапраўды цікавае можна прыручыць, купіраваць хвост і вушы ды пачухваць яму вечарамі сьпінку з думкамі пра тое, у колькі абыдзецца кастрацыя. На месцы крытыкаў я нават не спрабаваў бы зразумець, што меў на ўвазе Янка Юхнавец, ствараючы вершаваныя лябірынты і закінутыя хутары сваёй прозы. «У яго другія скрыдлы» — як сказалі неяк пра Юхнаўца, таму і чытаць яго трэба з улікам таго, што перад табой — сумесь анёла зь мінатаўрам, істота міталягічная, фальклёрная, такіх не бывае — прынамсі, там, дзе жывуць вэтэрынары і чучальнікі. Фармальна ён належыць да пісьменьнікаў-эмігрантаў, але аўтары такога кшталту заўжды ў эміграцыі, нават прывязаныя за ногі да ўласнай радзімы. Яны паўсюль чужыя.
Чытаць Юхнаўца лепш за ўсё ўначы. «У ноч зімовую, маўклівую, маўклівую за ціхату...» Не таму, што ноч — модны аксэсуар для літаратуры ў гэтым сэзоне і наогул ёй зручна прыкрываць хібы і пустоты. Проста ўначы верагоднасьць таго, што цябе адцягнуць, зьведзеная да мінімуму, а каб чытаць Юхнаўца, неабходная не абы-якая засяроджанасьць. І кансьпірацыя. Чытач Юхнаўца працуе, як Энігма. Недахоп канцэнтрацыі і празьмерны давер абернуцца паразай на ранішнім фронце. Ноч стварае стыхію; тэксты гэтага аўтара, якія ўдзень могуць падацца наборам словаў, уначы раптам складаюцца ў нейкі магічны заклён. Патрапіш пад магію — і яна панясе цябе далей, перакідваючы з крыгі на крыгу, з дрэва на дрэва, з кветкі на кветку... «Разьбі вакно ў сваім уласным доме», як пісаў паэт — і ў доме адразу ж адбудзецца інвазія пачвараў, падобных да тых, інвэнтарызацыю якіх правёў Баршчэўскі. Іншы б уцёк. «А ў мяне намер такі, волі не палохацца» — кажа гэты верш далей. Бо гэта «прыгаство захоплівае кляштар».
Ён нарадзіўся ў 1921, а ў 1941 прыйшлі немцы. Потым быў прымусовы вываз у Нямеччыну, гібель у Беларусі сям’і ад рук карнікаў, эміграцыя ў Амэрыку. Савецкае не пасьпела як сьлед атруціць Юхнаўца — мо таму, разважаючы пра волю, ён мысьліць зусім у іншых катэгорыях, чым уся, амаль без выключэньня, беларуская літаратура. Калі белліт любіў паўтараць: волю — бацькаўшчыне і волю — нам, ці, у найлепшым выпадку: волю — усім паняволеным, то Юхнавец і паэты яго накірунку пытаюцца: а што гэта такое — воля? Для яго важная не апазыцыя «савецкае — антысавецкае», ён патрыятычны, але не палітычны. Таму ў сваім разуменьні свабоды ён здолеў выйсьці на нейкі ўнівэрсальны ўзровень.
Высьвятляецца, што воля — не такая простая. Воля паэта — гэта пачуць «шолах моўкнасьці», сказаць невымоўнае, пачуць невыказнае. Воля — гэта перадусім палон: «Я палоньнік у лягеры Гасподнім». Вось тут і ствараецца ўражаньне, што мы дабраліся да філязофіі — але, магчыма, і гэта мастацкі падман, наступства магіі ніяк ня зьвязаных паміж сабой пры дзённым сьвятле словаў?
Юхнаўца параўноўваюць то з Бродзкім, то з Эліётам, магчыма, гэта і так — па ўпісанасьці ягонай творчасьці ў сусьветны кантэкст, па сіле і шырыні, па той самай унівэрсальнасьці. Вось ён зьвяртаецца да вобразу саду: і адна з самых старажытных мэтафар у сусьветнай літаратуры ў Юхнаўца выглядае сьвежай і новай. Але для мяне Юхнавец пры гэтым — наскрозь беларускі, яму бракуе касмапалітызму згаданых тут таварышаў. Там, дзе Бродзкі, напрыклад, чэрпае з старажытных амфараў, дзе Эліёт на правах свайго зьмешваецца з натоўпам у тогах, там, дзе яны глядзяць некуды ў бок Апэнінаў і Пэляпанэсу — Юхнавец, які таксама не згубіўся б у гэтай старажытнасьці, абапіраецца на сваё, на беларускае. І аказваецца ня менш цікавым. У сваёй паэзіі ён і хрысьціянін, і паганец, ягоны Скарына — Мэфістофэль, ягоныя пэрсанажы наогул — адроджаная нячыстая сіла, сярод якой утульна пачувалася і якую клікала яшчэ беларуская літаратура першай паловы стагодзьдзя. «І я ня ведаю — ці музыка — чорт, ці я?...» Ягоны Лесасек — лесавік з ключамі ад гісторыі, дрэвы, якія ён сячэ, яны «апавядаюць мне ўсё і імя маё тояць у камлях».
...А задрэмлеш гэтай сьветлай Юхнаўцовай ноччу — і ўсё, выпаў, на паперы зноў толькі словы, зь якіх ты нават цьвярозы не разумееш кожнае чацьвертае. Хаця, здаецца, па-беларуску напісана. Як сам Юхнавец — гэта зусім іншая беларуская літаратура, так і мова ягоных тэкстаў — іншая беларуская мова. Яе марсіянскі варыянт. Юхнавец мне вельмі сымпатычны такой няўважлівасьцю да патрэб чытача — яму, здаецца, усё адно, зразумеюць яго ці не. Ён піша ў імя чагосьці вышэйшага, чым разуменьне, усьведамляючы, што сапраўднага прызнаньня такая літаратура не прынясе. Аднак што такое прызнаньне ў параўнаньні з правам аўтара самому ўсталёўваць законы свайго пісьма. «Што нам стоіць дом пастроіць, нарысуем — будзем жыць», — як казалі ў маім дзяцінстве. Калі патрэбнага табе слова няма ў слоўніку, або калі яно ёсьць і цябе не задавальняе, прыдумай сваё ці вазьмі яшчэ не зацёртае... Тое самае і з сынтаксысам Юхнаўцовых твораў, ня толькі паэтычных — словы ў іх расстаўленыя такім чынам, што заўжды ўзьнікае адчуваньне, нібыта апошняе стрымлівае папярэднія, не дазваляе ім сказаць усё: не болтай.
Але ці так гэта важна: разумець сэнс? Ці прадукуе паэзія сэнсы? Ці паэт адно піша — а сэнсы зьбіраем мы, якімі кіруе толькі вызначаны аўтарам парадак словаў? Сэнс паэзіі толькі ў тым, што яна існуе — сказаў шатляндзкі паэт Мак-Ліш, і Юхнавец, магчыма, адзіны ў беларускай літаратуры прадстаўнік такой паэзіі, якая, як котка, гуляе сама па сабе.
Творы Юхнаўца (пераважна вершы), якія былі даступныя чытачу ў дзевяностых, давалі мала ўяўленьня пра іх аўтара. Яны — пры ўсёй павазе да ўкладальнікаў — былі акурат спробаю даць цэльную карціну пры яе поўнай немагчымасьці, укласьці асобу ў пэўны вобраз пісьменьніка-эмігранта, які, як водзіцца, сьніць сны аб Беларусі (чым жа яму там, за мяжой, яшчэ займацца?). Здаецца, такі падыход усё яшчэ больш заблытаў. Але чым больш мы ведаем, тым менш разумеем. Прыйшоў інтэрнэт, убачыў нас і перамог — цяпер, пры адноснай разнастайнасьці апублікаваных тэкстаў, можна пераканацца, наколькі той вобраз быў далёкі ад самога аўтара. Не, сны сьніліся. Але сьніліся, так бы мовіць, не пра тое і не туды.
Сноў баіцца яго Адам з п’есы «Адам і Ева»: «боль яны прыносяць мне». Ева, вядзі мяне, мне страшна, страшна!... Што можа сьніцца Адаму, выгнанаму з раю?
Ёсьць сьвядомыя беларусы — і ёсьць беларуская падсьвядомасьць. Першае неаспрэчнае, другое прывіднае, але другое і першаснае. Аповесьць «Яно», назва якой магла б упрыгожыць шыльду крамы венскіх парасонаў, распавядае пра Менск і ваколіцы часоў другой сусьветнай і акупацыі. Героі — «як на маскарадзе», і ніхто ня мае ні ў чым ніякае пэўнасьці, усімі кіруе іхнае падсьвядомае. Міты адрынутыя, але не забытыя, міты дапамагаюць неяк вызначаць сябе, ідэнтыфікавацца ў чалавечым віры, але міты ўжо не адыгрываюць ніякай ролі ў падзеях. Адчуваецца бясьсільная зайздрасьць да дзьвюх культураў і дзьвюх дыктатураў, якія сутыкнуліся тут, на Беларусі, у пэўным месцы і ў пэўны час і топчуцца цяпер па беларускай падсьвядомасьці, прымушаючы яе таньчыць, вішчаць і вылазіць зусім нечаканымі бакамі.
Пры жаданьні, вядома, тут можна ўбачыць, як, змушаныя не сваёй воляй, удзельнікі гэтага змрочнага балю робяцца закладнікамі свайго падсьвядомага. Яшчэ крок — і яны прыйдуць да высновы, што і эрас, і танатас беларускай падсьвядомасьці завуцца гісторыяй, яна і толькі яна кіруе на гэтых абшарах і жыцьцём, і любоўю, і сьмерцю. Лявон Юрэвіч, адзін з самых цікавых дасьледчыкаў творчасьці Юхнаўца, называе героем гэтай аповесьці Час. Хутчэй за ўсё, менавіта ён, Час, і ёсьць загадкавым Ім. І ў Яго ёсьць мы, і нашыя гульні — яны да пары, да пары.
Вычытаў недзе, што прозу і паэзію Юхнавец уважаў за адно й тое самае. Гэта праўда хаця б у тым, што, як і ў вершах, у прозе Юхнаўца няма падказак, тут не перакідваецца ні найменшага мастка, няма наўпроставых доказаў таму, што аўтар хацеў сказаць менавіта гэта, а ня тое, ці, можа, проста вырашыў падурыць чытачу галаву (што таксама ня грэх). Такая непразрыстасьць спрыяе чытацкай рэфлексіі. І часам нагадвае прадметнае пісьмо Роб-Грые — толькі тут замест рэчаў іх бясконцыя перамяшчэньні. Бадай, адзінае, што выклікае непрыманьне ў гэтай наладжанай выключна пад аўтара прозе, гэта амаль поўная адсутнасьць або зацемненасьць візуальнага шэрагу — у Юхнаўца дзейнічаюць тыпы, яго цікавіць перш за ўсё тое, што ўнутры герояў, дый самі героі патрэбны яму, каб зразумець нешта... а тое, што звонку, застаецца за кадрам — а там жа, можна спадзявацца, нямала цікавага. Юхнавец — не партрэтыст, гэта — досыць абстрактная проза, дзе няма фарбаў, затое ёсьць словы. Часам нават у выглядзе раскладзеных па пунктах думак — так падсумоўваюцца, напрыклад, развагі Самука ў «Летнім адпачынку».
Апошняя запалка ў пушачцы, якую носіць у сваёй кішэні гісторыя — такім паўстае чалавек у яго творчасьці. «Двайнік самому дзеля сябе». Юхнаўца яшчэ чытаць і чытаць. Галоўнае, не спадзявацца, што дапішам той «недапісаны ліст», які навечна застаўся ляжаць на стале паэта. Бо ня нам жа пісалі. Там наогул няма адрасата.
Ранейшыя фрагмэнты сэрыі:
Гамбурскі рахунак Бахарэвіча
Кіно 1866 году (Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч)
Бог ня роўна delete (Францішак Багушэвіч)
Сумны крошынскі джаз (Паўлюк Багрым)
Шапэнгаўэру назло (Янка Лучына)
У чаканьні войта (Гутарка Данілы са Сьцяпанам)
Белагаловая без галавы (Саламея Пільштынова)
Усё цьвітуць і цьвітуць тыя макі… (Тарас на Парнасе)
Курсіў чарнакніжніка (Ян Баршчэўскі)
Карыда па-беларуску (Мікола Гусоўскі)
Нашы душы з дынаміту (Цётка)
Інтымны дзёньнік Макса Б. (Максім Багдановіч)
Невыносная зычнасьць шыпячых (Ядзьвігін Ш.)
Цёмнае мінулае Каяна Лупакі (Янка Купала)
Крыўда, праўда і брыда (Янка Купала)
Тым, хто шукае Туле (Якуб Колас)
Зацемкі падчас зацьменьня (Алесь Гарун)
Ампутацыя немагчымая (Максім Гарэцкі)
Нехта трэці (Максім Гарэцкі)
Крыжыкі-ножыкі (Зьмітрок Бядуля)
Ацалелы ў пакоі сьмеху (Кандрат Крапіва)
Не чапай маіх кругоў (Уладзімер Дубоўка)
Лініі разрэзу (Уладзімер Жылка)
Сто пудоў адзіноты (Лукаш Калюга)
Квадратны рай (Пятрусь Броўка)
Вы шуміце, шуміце (Паўлюк Шукайла)
Чысты, як шклянка (Пятро Глебка)
Уяві, што ты на Яве (Янка Маўр)
Пакуль ня скончыцца паліва (Міхась Лынькоў)
Зямля ў ілюмінатары (Кузьма Чорны)
Дзе канчаецца прорва (Кузьма Чорны)
Заўтра нас апраўдаюць (Андрэй Мрый)
Абутыя на папялішчы (Міхась Чарот)
Сьпірахеты шчасьця (Францішак Аляхновіч)
Права на арытмію (Максім Танк)
Куды б ні занёс нас вецер (Натальля Арсеньнева)
Таемны сшытак (Аркадзь Куляшоў)
Пахвала зайздрасьці (Масей Сяднёў)
Слупы — і часам кактусы (Пімен Панчанка)
Вырванае з рэбраў (Ларыса Геніюш)
Знакі і сымбалі (Міхась Стральцоў)
