Янка Лучына. “Паляўнічыя акварэлькі з Палесься”
Янка Лучына на knihi.com
На месцы баўгарскае амбасады ў Менску я даўно б ужо выдзеліў пару тысяч леваў на помнік Янку Лучыну. Хаця б на драўляны. Як-ніяк першы і адзіны баўгарскі беларускамоўны паэт-клясык. У самым пачатку дваццатага стагодзьдзя сябры паэта скінуліся й выдалі ў Пецярбургу зборнік Лучыны “Вязанка”, а каб неяк абысьці забарону царскага ўраду на беларускамоўнае кнігадрукаваньне, пераканалі ўлады ў тым, што кніжка напісаная па-баўгарску. Тады зрабіць гэта было нескладана, няцяжка і цяпер. На пачатку ХХІ стагодзьдзя ўжо ня ў нейкім там Пецярбургу, а ў менскай кавярні “Грунвальд” (здаецца, назва сама па сабе ўжо мусіць да чагосьці абавязваць) афіцыянт запытаўся ў нас зь Сяргеем Шупам, чаму мы гаворым па-польску – за што быў без ваганьняў пазбаўлены чаявых. Магчыма, ідыёт-афіцыянт быў прамым нашчадкам таго недавучкі-цэнзара, які, уздыхнуўшы, дазволіў сто гадоў таму выхад псэўдабаўгарскай “Вязанкі”. (Ня выключана, што наш афіцыянт таксама зробіць у Беларусі добрую кар’еру і стане ўрэшце якім-небудзь міністрам інфармацыі, будзе стужачкі рэзаць на Лучынавым юбілеі і абдымацца з баўгарскім паслом.) Апрача беларускіх вершаў, у Лучыны былі таксама творы па-расейску і па-польску – выдаць іх за баўгарскую паэзію ў сяброў Янкі, на жаль, не атрымалася, як яны ні стараліся. Усё ж беларускія літаратары, нават чаргінцоўскія, мусяць быць удзячныя айцам-заснавальнікам БНР – інакш дагэтуль бы кожны раз ламалі галовы, за каго сябе выдаць у сваіх “Полымях”.
Зрэшты, баўгарскім паэтам Янка Лучына стаў ужо пасьля сваёй сьмерці. Цікава, як бы ён паставіўся да таго, што яго запісалі ў баўгары і якія меркаваньні меў адносна прынцыпу “выдавацца любой цаной”? Сябры нябожчыка, ва ўсялякім разе, не вызначаліся далікатнасьцю ў выбары сродкаў. Ім трэба была літаратура, няважна, якая, галоўнае – свая, самаробная зброя ў барацьбе за розумы і сэрцы. Калі правільна ўдарыць загостранай лучынай, можна ня толькі падраць праціўніку эпітэлій, але і пашкодзіць яму сонную артэрыю ці прапароць кішкі. Чаго яшчэ трэба ад добрай паэзіі?
Вокладка зборніка вершаў "Вязанка" (1903)
Кім Янка Лучына намагаўся стаць пры жыцьці, відавочна: беларускім Някрасавым. Усё выкрывае ў ім руплівага някрасаўскага эпігона: тэмы, рымы, ямы і тамтамы, ды яшчэ ўсе гэтыя былінныя завываньні, ды тая самая маштабнасьць задумаў пры мінімуме навыкаў, ды нездаровае пачуцьцё віны, якое перарастае ў звыклы панскі мазахізм. Нават аўдыторыя, якую ўяўляў сабе паэт, магла б гэтаксама спакойна лушчыць семкі перад Някрасавым. Часам паэт сам адчуваў, што нешта ня так, што ён не дацягвае да ім жа ўзятай для сябе меркі – і тады спрабаваў скласьці зь сябе адказнасьць: “Ня я пяю – народ Божы”. Паэта, маўляў, кожны можа пакрыўдзіць, а паспрабуй пакрыўдзі народ? Расьцісьне і не заўважыць. У часы Лучыны ўсё яшчэ модна было лічыцца народнікам і дэмакратам, раз-пораз “зьлівацца з добрай волі” з мужыкамі і “мець на сэрцы путы” – як цяпер айфон. Гэтую моду стварылі не палітыкі, не папы і не пакутнікі – яе стварыла расейская літаратура, запусьціўшы мэханізм бясконцага кланаваньня самой сябе.
Што ж, любая творчасьць пачынаецца з эпігонства. Там, дзе Лучына наважваецца адступіць ад свайго ідэалу, зьяўляецца, хай сабе і нехаця, паэзія. Яе невялікія, але выразныя, як адбіткі ног Пятніцы на высьпе Рабінзона, сьляды бачым у кароткім вершы “Пра што думае Янка, везучы дровы ў горад”. Як высьвятляецца, Янка думае падчас сваёй перадкаляднай выправы не пра тое, што “сонца навукі” прагляне і не пра тое, што дзе чым “параскінулась”. Пра чарку, кошты на дровы, сваю рваную сярмяжку і доўг яўрэю Шлёмку думае Янка – то бок пра разумнае і вечнае, хай сабе і ня надта добрае. Холадна, па-сапраўднаму зімна становіцца ад гэтага вершу, а значыць, ён атрымаўся. Як і размова Янкі з кабылай – да якой ён зьвяртаецца ў рэфрэне, як да жонкі, што хоць і абрыдла, але безь якой пражыць няможна: “Ну, кабыла, чаго стала?!”
Такім чынам, калі Лучына адмаўляецца ад шырокіх палотнаў, па якіх у яго атрымліваецца толькі размазваць фарбы, і пераходзіць да акварэлек, то паэзія адразу выглядвае між радкоў, і калі яе ня спудзіць рознымі “путамі”, то яна там і застанецца. Менавіта акварэлькамі ён назваў свой самы ўдалы твор, вершаваныя замалёўкі палескага жыцьця, дзе галоўнымі героямі ён сам ды паляўнічы Грышка. Пан – ці то ад няма чаго рабіць, ці то ад болю за лёс народны – забаўляецца тым, што страляе па вераб’ях, якія садзяцца на ягоны плот. Кружляе, марудна апускаючыся на зямлю, пер’е, увесь двор запырсканы крывёй, мазгамі, лапкамі і вантробамі разарваных на часткі птушак. Мірны, філязафічны занятак, пад які так хораша думаецца інтэлігентнаму чалавеку. Гэта выпадкова бачыць паляўнічы Грышка, просты мужык, які тлумачыць пану, што страляць па малых птушках – грэх, “пцічку жалка”, вось лася заваліць – о то дзела. Грышка запрашае пана на сапраўднае паляваньне, на ўлоньні прыроды. Лася пан так і не забіў, паляўнічы зь яго, “як тычка на мяжы”, і справу сканчае Грышка з сынамі. З той пары пан бавіць з Грышкам шмат часу, слухае ягоныя развагі і вучыцца ў Грышкі народнай мудрасьці ў “палескай акадэміі”. Праз шмат гадоў пастарэлы пан вяртаецца ў тую вёску, бачыць Грышку, які рыхтуецца аддаць богу душу. Яны гавораць пра мінулыя часы, прызнаюцца адзін аднаму ў братэрскай любові, Грышка дорыць “панічу” зроблены ім паляўнічы ражок.
Уся паэма – як песьня жальбы па тым, што ўпусьціў пан у сваім жыцьці і што ўпусьціць яшчэ. Можна сто разоў паўтарыць, зьвяртаючыся да роднай старонкі: “Усё у табе бедна” – але ж паны такога кшталту ўпотай шкадуюць найперш сябе, і як шчыра шкадуюць! Што не нарадзіліся мужыкамі, што ня дадзена адчуць пакуту мужыка, ня дадзена падохнуць, як мужык, і праз усё гэта духоўна абагаціцца – хай сабе гэта ўсяго толькі ілюзія, але дзеля такога бясцэннага досьведу найсьмялейшыя з паноў ішлі на катаргу. Але яшчэ больш тут жальбы па тым мужыцкім раі, які паціху зьнікае. Мужык быў сьвяты, а пан быў грэшнік. Пану прыемна было пачувацца грэшнікам: адрэналін, знаеця лі, і ўсё такоя. Але стагодзьдзе сканчаецца, пры капіталізьме нікому не цікава, грэшнік ты ці сьвяты, былі б грошы, а месца купім – у пекле ці ў мартыралёгу, няважна. І мужыка ўжо амаль няма, вымер адразу па адмене прыгоннага права. Мужык як ніхто іншы разумеў прыроду, але мужык сыходзіць са сцэны, і Палесьсю панавай маладосьці прыходзіць канец. Гэта страта асабістага раю, выгнаньне зь юнацтва, калі ты быў “гарачы” і меў права “блудзіць”. Ва ўступе пан спрабуе яшчэ займацца самаўнушэньнем:
“Паверма, шчасьце заквітнее на зямлі,
Шумець там жыту, дзе балоты век былі”,
Злавеснае, калі падумаць, прароцтва, аднак пан спрабуе ўявіць сабе ня толькі гэтую экалягічную катастрофу, але і нашчадкаў Грышкі, якія “за стол шырокі сядуць у бяседзе братняй” і скажуць “Шчасьце і да нас прыйшло”, і ў гэта ад нас патрабуецца верыць:
“Паверма шчыра! Шапэнгаўэру назло!”
Ну хіба што толькі Шапэнгаўэру. Бо ні Томасу Эдысону, “які цемру сьвятлом разьвеяў”, ні фабрычнаму гудку, ні тэлеграфу, што “абягае белы сьвет ганцом”, ні паравозу, з вакна якога Палесьсе “неяк усё зьмізарнела” – ім не запярэчыш. Ласі не верабейкі. І гэта ўсё Шапэнгаўэр вінаваты, ён прыдумаў і ўсіх вышэйзгаданых пачвараў, і рэформы, і ўсіх гэтых “Файхеляў, Шлёмаў” і іншых жыдоў (у сваім імкненьні ва ўсім слухацца мужыка Лучына з прыроднай лёгкасьцю пераймае і ягоны антысэмітызм), і нават наступнае стагодзьдзе з усімі ягонымі жахамі. Мізантропу Шапэнгаўэру, які памёр гадоў за дваццаць да “Акварэлек” і лічыў, што ўсе мы жывем у найгоршым са сьветаў, што “адно прастакі ХІХ стагодзьдзя могуць верыць у прагрэс, у баство чалавека, у гэтыя дурныя забабоны”, паэт можа проціпаставіць толькі сваіх добрых пешак-палешукоў, хаця ён і сам разумее: яго партыя прайграная. Паэзія спрацоўвае: пана Неслухоўскага шкада. Але ж пакуль часу яшчэ трохі ёсьць і сьцяг Шапэнгаўэра яшчэ не лунае над Палесьсем, можна ўзяць ражок, нячутна падкрасьціся да немца і зараўці яму проста ў сівое махнатае вуха: “Ду-у-у-у! Ду-у-у!”
Магіла Янкі Лучыны на Кальварыйскіх могілках у Менску. Фота Людмілы Рублеўскай
Гамбурскі рахунак Бахарэвіча
Кіно 1866 году (Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч)
Бог ня роўна delete (Францішак Багушэвіч)
Сумны крошынскі джаз (Паўлюк Багрым)
Янка Лучына на knihi.com
На месцы баўгарскае амбасады ў Менску я даўно б ужо выдзеліў пару тысяч леваў на помнік Янку Лучыну. Хаця б на драўляны. Як-ніяк першы і адзіны баўгарскі беларускамоўны паэт-клясык. У самым пачатку дваццатага стагодзьдзя сябры паэта скінуліся й выдалі ў Пецярбургу зборнік Лучыны “Вязанка”, а каб неяк абысьці забарону царскага ўраду на беларускамоўнае кнігадрукаваньне, пераканалі ўлады ў тым, што кніжка напісаная па-баўгарску. Тады зрабіць гэта было нескладана, няцяжка і цяпер. На пачатку ХХІ стагодзьдзя ўжо ня ў нейкім там Пецярбургу, а ў менскай кавярні “Грунвальд” (здаецца, назва сама па сабе ўжо мусіць да чагосьці абавязваць) афіцыянт запытаўся ў нас зь Сяргеем Шупам, чаму мы гаворым па-польску – за што быў без ваганьняў пазбаўлены чаявых. Магчыма, ідыёт-афіцыянт быў прамым нашчадкам таго недавучкі-цэнзара, які, уздыхнуўшы, дазволіў сто гадоў таму выхад псэўдабаўгарскай “Вязанкі”. (Ня выключана, што наш афіцыянт таксама зробіць у Беларусі добрую кар’еру і стане ўрэшце якім-небудзь міністрам інфармацыі, будзе стужачкі рэзаць на Лучынавым юбілеі і абдымацца з баўгарскім паслом.) Апрача беларускіх вершаў, у Лучыны былі таксама творы па-расейску і па-польску – выдаць іх за баўгарскую паэзію ў сяброў Янкі, на жаль, не атрымалася, як яны ні стараліся. Усё ж беларускія літаратары, нават чаргінцоўскія, мусяць быць удзячныя айцам-заснавальнікам БНР – інакш дагэтуль бы кожны раз ламалі галовы, за каго сябе выдаць у сваіх “Полымях”.
Зрэшты, баўгарскім паэтам Янка Лучына стаў ужо пасьля сваёй сьмерці. Цікава, як бы ён паставіўся да таго, што яго запісалі ў баўгары і якія меркаваньні меў адносна прынцыпу “выдавацца любой цаной”? Сябры нябожчыка, ва ўсялякім разе, не вызначаліся далікатнасьцю ў выбары сродкаў. Ім трэба была літаратура, няважна, якая, галоўнае – свая, самаробная зброя ў барацьбе за розумы і сэрцы. Калі правільна ўдарыць загостранай лучынай, можна ня толькі падраць праціўніку эпітэлій, але і пашкодзіць яму сонную артэрыю ці прапароць кішкі. Чаго яшчэ трэба ад добрай паэзіі?
Кім Янка Лучына намагаўся стаць пры жыцьці, відавочна: беларускім Някрасавым. Усё выкрывае ў ім руплівага някрасаўскага эпігона: тэмы, рымы, ямы і тамтамы, ды яшчэ ўсе гэтыя былінныя завываньні, ды тая самая маштабнасьць задумаў пры мінімуме навыкаў, ды нездаровае пачуцьцё віны, якое перарастае ў звыклы панскі мазахізм. Нават аўдыторыя, якую ўяўляў сабе паэт, магла б гэтаксама спакойна лушчыць семкі перад Някрасавым. Часам паэт сам адчуваў, што нешта ня так, што ён не дацягвае да ім жа ўзятай для сябе меркі – і тады спрабаваў скласьці зь сябе адказнасьць: “Ня я пяю – народ Божы”. Паэта, маўляў, кожны можа пакрыўдзіць, а паспрабуй пакрыўдзі народ? Расьцісьне і не заўважыць. У часы Лучыны ўсё яшчэ модна было лічыцца народнікам і дэмакратам, раз-пораз “зьлівацца з добрай волі” з мужыкамі і “мець на сэрцы путы” – як цяпер айфон. Гэтую моду стварылі не палітыкі, не папы і не пакутнікі – яе стварыла расейская літаратура, запусьціўшы мэханізм бясконцага кланаваньня самой сябе.
Што ж, любая творчасьць пачынаецца з эпігонства. Там, дзе Лучына наважваецца адступіць ад свайго ідэалу, зьяўляецца, хай сабе і нехаця, паэзія. Яе невялікія, але выразныя, як адбіткі ног Пятніцы на высьпе Рабінзона, сьляды бачым у кароткім вершы “Пра што думае Янка, везучы дровы ў горад”. Як высьвятляецца, Янка думае падчас сваёй перадкаляднай выправы не пра тое, што “сонца навукі” прагляне і не пра тое, што дзе чым “параскінулась”. Пра чарку, кошты на дровы, сваю рваную сярмяжку і доўг яўрэю Шлёмку думае Янка – то бок пра разумнае і вечнае, хай сабе і ня надта добрае. Холадна, па-сапраўднаму зімна становіцца ад гэтага вершу, а значыць, ён атрымаўся. Як і размова Янкі з кабылай – да якой ён зьвяртаецца ў рэфрэне, як да жонкі, што хоць і абрыдла, але безь якой пражыць няможна: “Ну, кабыла, чаго стала?!”
Такім чынам, калі Лучына адмаўляецца ад шырокіх палотнаў, па якіх у яго атрымліваецца толькі размазваць фарбы, і пераходзіць да акварэлек, то паэзія адразу выглядвае між радкоў, і калі яе ня спудзіць рознымі “путамі”, то яна там і застанецца. Менавіта акварэлькамі ён назваў свой самы ўдалы твор, вершаваныя замалёўкі палескага жыцьця, дзе галоўнымі героямі ён сам ды паляўнічы Грышка. Пан – ці то ад няма чаго рабіць, ці то ад болю за лёс народны – забаўляецца тым, што страляе па вераб’ях, якія садзяцца на ягоны плот. Кружляе, марудна апускаючыся на зямлю, пер’е, увесь двор запырсканы крывёй, мазгамі, лапкамі і вантробамі разарваных на часткі птушак. Мірны, філязафічны занятак, пад які так хораша думаецца інтэлігентнаму чалавеку. Гэта выпадкова бачыць паляўнічы Грышка, просты мужык, які тлумачыць пану, што страляць па малых птушках – грэх, “пцічку жалка”, вось лася заваліць – о то дзела. Грышка запрашае пана на сапраўднае паляваньне, на ўлоньні прыроды. Лася пан так і не забіў, паляўнічы зь яго, “як тычка на мяжы”, і справу сканчае Грышка з сынамі. З той пары пан бавіць з Грышкам шмат часу, слухае ягоныя развагі і вучыцца ў Грышкі народнай мудрасьці ў “палескай акадэміі”. Праз шмат гадоў пастарэлы пан вяртаецца ў тую вёску, бачыць Грышку, які рыхтуецца аддаць богу душу. Яны гавораць пра мінулыя часы, прызнаюцца адзін аднаму ў братэрскай любові, Грышка дорыць “панічу” зроблены ім паляўнічы ражок.
Уся паэма – як песьня жальбы па тым, што ўпусьціў пан у сваім жыцьці і што ўпусьціць яшчэ. Можна сто разоў паўтарыць, зьвяртаючыся да роднай старонкі: “Усё у табе бедна” – але ж паны такога кшталту ўпотай шкадуюць найперш сябе, і як шчыра шкадуюць! Што не нарадзіліся мужыкамі, што ня дадзена адчуць пакуту мужыка, ня дадзена падохнуць, як мужык, і праз усё гэта духоўна абагаціцца – хай сабе гэта ўсяго толькі ілюзія, але дзеля такога бясцэннага досьведу найсьмялейшыя з паноў ішлі на катаргу. Але яшчэ больш тут жальбы па тым мужыцкім раі, які паціху зьнікае. Мужык быў сьвяты, а пан быў грэшнік. Пану прыемна было пачувацца грэшнікам: адрэналін, знаеця лі, і ўсё такоя. Але стагодзьдзе сканчаецца, пры капіталізьме нікому не цікава, грэшнік ты ці сьвяты, былі б грошы, а месца купім – у пекле ці ў мартыралёгу, няважна. І мужыка ўжо амаль няма, вымер адразу па адмене прыгоннага права. Мужык як ніхто іншы разумеў прыроду, але мужык сыходзіць са сцэны, і Палесьсю панавай маладосьці прыходзіць канец. Гэта страта асабістага раю, выгнаньне зь юнацтва, калі ты быў “гарачы” і меў права “блудзіць”. Ва ўступе пан спрабуе яшчэ займацца самаўнушэньнем:
“Паверма, шчасьце заквітнее на зямлі,
Шумець там жыту, дзе балоты век былі”,
Злавеснае, калі падумаць, прароцтва, аднак пан спрабуе ўявіць сабе ня толькі гэтую экалягічную катастрофу, але і нашчадкаў Грышкі, якія “за стол шырокі сядуць у бяседзе братняй” і скажуць “Шчасьце і да нас прыйшло”, і ў гэта ад нас патрабуецца верыць:
“Паверма шчыра! Шапэнгаўэру назло!”
Ну хіба што толькі Шапэнгаўэру. Бо ні Томасу Эдысону, “які цемру сьвятлом разьвеяў”, ні фабрычнаму гудку, ні тэлеграфу, што “абягае белы сьвет ганцом”, ні паравозу, з вакна якога Палесьсе “неяк усё зьмізарнела” – ім не запярэчыш. Ласі не верабейкі. І гэта ўсё Шапэнгаўэр вінаваты, ён прыдумаў і ўсіх вышэйзгаданых пачвараў, і рэформы, і ўсіх гэтых “Файхеляў, Шлёмаў” і іншых жыдоў (у сваім імкненьні ва ўсім слухацца мужыка Лучына з прыроднай лёгкасьцю пераймае і ягоны антысэмітызм), і нават наступнае стагодзьдзе з усімі ягонымі жахамі. Мізантропу Шапэнгаўэру, які памёр гадоў за дваццаць да “Акварэлек” і лічыў, што ўсе мы жывем у найгоршым са сьветаў, што “адно прастакі ХІХ стагодзьдзя могуць верыць у прагрэс, у баство чалавека, у гэтыя дурныя забабоны”, паэт можа проціпаставіць толькі сваіх добрых пешак-палешукоў, хаця ён і сам разумее: яго партыя прайграная. Паэзія спрацоўвае: пана Неслухоўскага шкада. Але ж пакуль часу яшчэ трохі ёсьць і сьцяг Шапэнгаўэра яшчэ не лунае над Палесьсем, можна ўзяць ражок, нячутна падкрасьціся да немца і зараўці яму проста ў сівое махнатае вуха: “Ду-у-у-у! Ду-у-у!”
Ранейшыя фрагмэнты сэрыі:
Гамбурскі рахунак Бахарэвіча
Кіно 1866 году (Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч)
Бог ня роўна delete (Францішак Багушэвіч)
Сумны крошынскі джаз (Паўлюк Багрым)
