Сцэнзураваны Караткевіч і зааранае Крапіўнае поле

Міхась Скобла: “Напярэдадні юбілейнай даты ў кароценькім сюжэце па БТ было паказана 50-годзьдзе Ўладзімера Караткевіча. І было відавочным, што ён у прэзыдыюме зь вялікім ордэнам Дружбы народаў на грудзях – не ў сваёй талерцы, што яму не да душы ўвесь гэты афіцыёз. Як увогуле суіснавалі – улада і Караткевіч?”

Васіль Зуёнак

Васіль Зуёнак: “Суіснавалі – вельмі трапнае слова, яно – найбліжэй да ісьціны. Караткевіч быў увесь у творчасьці, у гісторыі, а ўлада і яе вярхоўныя чыны праходзілі, праляталі міма, як фанэра над Парыжам. У Караткевіча было вельмі мала да іх пытаньняў, яшчэ менш – стасункаў зь імі, ён больш за ўсё цікавіўся тымі праблемамі, якія яму трэба было вырашаць у яго гістарычных раманах. Праўда, гістарычныя творы набліжалі яго да сучаснасьці, і ў раманах “Каласы пад сярпом тваім” і “Хрыстос прызямліўся ў Гародні” не-не ды і краналіся пытаньні сучаснасьці. І ўлада гэта адчувала, заўважала і рабіла спробы паўзьдзейнічаць на пісьменьніка – дзе бізуном, дзе пернікам. Але, ізноў жа трэба сказаць, што ён ставіўся да гэтага вельмі раўнадушна і нават паблажліва, як на тым узнагароджаньні, пра якое вы, Міхась, прыгадалі. Караткевіч на ўсе падобныя працэдуры глядзеў зь іроніяй, з кпінамі, хоць і не паказваў гэта словамі на сцэне – усё ж ордэн даюць. Настрой у яго быў, скажам так, аптымістычна-вясёлы, але ня з той нагоды, што яму ордэн прычапілі на грудзі, а проста таму, што ён бачыў усю гэтую гульню і па-мудраму ставіўся да яе. У гэтым акурат і бачыцца асоба Караткевіча. Ён вырашаў вялікія нацыянальныя пытаньні і праблемы, якія ў вельмі малой ступені турбавалі і хвалявалі ўладу”.

Міхась Скобла

Скобла: “Адной з прыкметных падзеяў у гэтыя Караткевічаўскія дні сталася перавыданьне аповесьці “Ладзьдзя роспачы”, ажыцьцёўленае Глебам Лабадзенкам. Глеб, што вас падштурхнула да гэткай незвычайнай акцыі – факсымільнага ўзнаўленьня гэтага твору Караткевіча?”

Глеб Лабадзенка: “Усё пачалося з таго, што я пабачыў рукапіс “Ладзьдзі роспачы”, які па сёньняшні дзень захоўваецца ў Рыгора Барадуліна. Дзядзька Рыгор даў мне яго пачытаць на некалькі дзён. Я трымаў у руках аркушы, сьпісаныя рукой Караткевіча, і гэта для мяне было проста культурніцкім шокам. І мне адразу захацелася падзяліцца з кім-небудзь сваёй радасьцю. Першае памкненьне было адсканаваць тэкст, каб паказаць камусьці ў інтэрнэце, але глядзець на экране – не трымаць у руках. Таму зьявілася ідэя выдаць тэкст у выглядзе рукапіснай брашуркі. Потым я параўнаў рукапіс і тэкст “Ладзьдзі роспачы” са Збору твораў. І тут я зразумеў, што брашуркай справа ня скончыцца, бо ўбачыў, што літаральна зь першай старонкі рэдактар праз кожныя два радкі ўмешваўся ў тэкст. У сярэднім рэдактар умешваўся на старонку рукапісу каля дванаццаці разоў! Гэта былі як рэдактарскія праўкі, так і цэнзарскія”.

Скобла: “А як вы вызначалі – дзе рэдактар правіў, а дзе цэнзар умешваўся?”

Глеб Лабадзенка

Лабадзенка: “У некаторых выпадках гэта можна вызначыць адназначна. Вось Сьмерць прыходзіць да Гервасія Вылівахі і гаворыць яму: “Ты зноўку папаўся, беларус!”. А ў тэксьце застаецца: “Ты зноўку папаўся…”. У другім эпізодзе Сьмерць яму кажа: “Не люблю прыходзіць за беларусамі, надта вы жыцьцё любіце”. А цэнзар пакідае: “Не люблю прыходзіць па такіх, як ты”. Па якіх? Па рагачоўцаў, па асілкаў, па п’янчукоў? Па каго яна ня любіць прыходзіць? Гэта адназначна цэнзарскія праўкі. Ці яшчэ адзін эпізод прывяду. Калі Сьмерць забірае Гервасія Выліваху, там ідзе рэмарка: “Бліжэйшы на беларускай зямлі уваход у пекла знаходзіцца, як вядома, даволі далёка ад Рагачова. Адзін зь іх ляжыць на дне равучага возера, што пры Іпуці, другі – ля Ржаўца пад Юхнавам, трэці – ля Макруш пад Бельскам”. Што робіць цэнзар? Ён выкрэсьлівае два другія ўваходы і словы “ад беларускай зямлі”. Я пачынаю думаць, чым яму гэтыя ўваходы перашкодзілі? Адгортваю геаграфічны атляс і гляджу, дзе знаходзіліся тыя ўваходы. Першы пры Іпуці – гэта Добрускі раён, другі, пад Юхнавам – гэта Смаленшчына, трэці, пад Бельскам – гэта Беласточчына. І ўсё гэта ідзе пад шапкай “бліжэйшыя на беларускай зямлі ўваходы ў пекла”. Караткевіч паказваў этнічныя межы Беларусі! Але пільнае цэнзарскае вока гэта не прапусьціла.

Цяпер пра рэдактарскія праўкі. І ў 1968 годзе, калі ўпершыню выходзіла “Ладзьдзя роспачы” па-расейску ў перакладзе Васіля Сёмухі, і 1978 годзе, калі “Ладзьдзя…” выходзіла па-беларуску, Караткевіч ужо быў Караткевічам, такім, якім мы яго ведаем і ўяўляем сёньня. Ён ужо быў аўтарам раманаў “Каласы пад сярпом тваім”, “Хрыстос прызямліўся ў Гародні”, якія сёньня ў школе вучаць. Нягледзячы на гэта, рэдактары дазвалялі сабе значныя праўкі, у тым ліку і моўныя. Як гэта – лезьці ў мову Караткевіча, выхалошчаваць яе і рабіць яе такою крапівоўска-стэрыльнаю?! Я на гэты конт чуў пярэчаньні, маўляў, Караткевіч быў з Воршы, якая там беларуская мова! Ён так з памылкамі і пісаў, і няправільныя формы ўжываў. Таму, маўляў, правільна рэдактар рабіў, што рэдагаваў. Я ж лічу, што мова Караткевіча – гэта філялягічны помнік, і чапаць яе нельга. Як казаў Янка Купала: “Цяпер беларускай я песьні ўладар”. Караткевіч быў таксама ўладаром беларускай песьні. І калі яму захацелася напісаць не “адламаў”, а “адламіў” – мы можам яму гэта дараваць. Таму што Караткевіч – гэта гара. Філёлягі, якім я паказваў праўкі, часам казалі: “Добра, што паправілі”, а часам: “Як яны маглі?!” І таму праўкі ў выданьні паказаныя графічна, і кожны чытач няхай сам падумае, справядліва выпраўлялі, ці не. Напрыклад, у Караткевіча было слова “згэлк”, а яму выправілі на “крык”. Добра гэта ці нядобра – мяркуйце самі”.

Скобла: "Наступнае пытаньне Алесю Пушкіну. Алесь, я ведаю, што ты шмат якія творы Караткевіча праілюстраваў. Чым і калі прывабіў цябе гэты пісьменьнік?"

Алесь Пушкін: "Зь дзявятай клясы, як толькі прачытаў двухтомавік 1980 году, я быў захоплены караткевічаўскім рамантызмам. Ягоны рамантызм паўплываў на ўсё маё астатняе жыцьцё. Я плакаў, калі чытаў “Сівую легенду”. Таму я зьвярнуўся да творчасьці Караткевіча і ў сталым узросьце. Я – мясцовы жыхар, жыву каля Воршы, каму ж, як ня мне, езьдзіць у аршанскі Музэй Караткевіча, каму, як ня мне, нешта маляваць на гэтую тэму? Пачалося ўсё, канешне ж, з “Ладзьдзі роспачы”. Па яе матывах былі створаныя нават татуіроўкі, праілюстраваў я "Чазенію" і раман “Хрыстос прызямліўся ў Гародні”. Я спадзяюся выпусьціць гэтыя татуіроўкі разам з музыкай з прадусарам Алесем Сушам".

Скобла: "Ты, Алесь, таксама згадаў "Ладзьдзю роспачы". Яе герой Гервасій Выліваха – ці ня самы калярытны караткевічаўскі герой. Якія якасьці Вылівахі табе найбліжэй?"

Алесь Пушкін

Пушкін: "Мне найбліжэй яго велікадушнасьць, нават – да Харона. Яго невыкараняльны аптымізм нават у тым змрочным царстве. І ён перамагае! Яго жыцьцялюбнае каханьне, геданізм жыцьця як чыста беларускія якасьці імпануюць мне. Гэтага нам сёньня вельмі не хапае ў панурыя восеньскія дні, у панурым палітычным змаганьні, у беспрасьветнасьці палітычнай. Нам не не хапае шыпшыны, якая агорне нас усіх, сагрэе нас цёплым сьвятлом і выведзе з гэтага падземнага царства, зь цемры".

Скобла: "Спадарства, да юбілею Караткевіча дзяржава плянавала ўсталяваць помнік пісьменьніку ў Кіеве, распачаць выданьне яго Збору твораў у 25 тамах. Але ўсё гэта – толькі намеры, і невядома, ці спраўдзяцца яны. Як вы лічыце, чаму ўлада фактычна праігнаравала гэтую дату?"

Зуёнак: "Стаўленьне ўлады да гэтага канкрэтнага юбілею – гэта праява агульнага стаўленьня ўлады да сур’ёзнай літаратуры. І тут Караткевіч якраз і не выпадае з агульнадзяржаўнай плыні замоўчваньня беларускай літаратуры і літаратурнага працэсу, які адбываецца сёньня. А ён ёсьць, літаратура жыве, сур’ёзная беларуская літаратура ня згінула. Яна творыцца і старэйшым пакаленьнем, і маладзейшым, а ўладзе сёньняшняй, відаць, ня вельмі патрэбна, каб літаратура была на віду ўсяго народа. Улада ня хоча падкрэсьліць, што Ўладзімер Караткевіч – магутная асоба ў нацыянальным жыцьці, ёй трэба, каб мы ня ўблытваліся з нацыянальнай ідэяй у яе пастаноўкі-шоў, якія дапамагаюць ёй самазахавацца".

Скобла: "Любая справа пачынаецца з прыватнай ініцыятывы. І якраз прысутны сярод нас Глеб Лабадзенка дае тут прыклад. Глеб, дык можа і ўсім нам перастаць спадзявацца на дзяржаву, а распачаць, скажам, усенародную падпіску на Збор твораў Караткевіча?"

Лабадзенка: "Я заўсёды мяркую так: трэба разьмяжоўваць тое, што можам зрабіць мы – прыхільнікі Караткевіча, і што ня можам мы зрабіць па аб’ектыўных прычынах. Тое, што можа зрабіць дзяржава. І прэтэнзіі адпаведна трэба высоўваць самім сабе: чаму мы гэта можам зрабіць і ня робім? Але не адкідайма прэтэнзіі і да дзяржавы. Напрыклад, чаму яна ня ставіць помнік Караткевічу ў Менску? Для мяне быў проста шокам той факт, што Караткевіч памёр 26 гадоў таму, але ніводзін ягоны твор ня быў ачышчаны ад савецкіх цэнзарскіх правак. Ніводзін! "Ладзьдзя роспачы" – гэта ўсяго 23 староначкі. Праца над імі ў мяне заняла 10 месяцаў. Цяпер у мяне дома ляжыць сканаваны рукапіс “Дзікага паляваньня Караля Стаха” – 173 старонкі. Я разумею, калі 23 старонкі я рабіў 10 месяцаў, то можна памножыць адпаведна і вызначыць, што "Дзікае паляваньне…" зойме некалькі гадоў. Насамрэч, каб рабіць гэтую працу, ня трэба быць вялікім філёлягам ці дасьледчыкам літаратуры. Большая частка гэтай працы – тэхнічная, проста трэба ўважліва вычытаць тэкст, паглядзець, што рэдактары-цэнзары зьмянілі. Вось такую працу – ачышчаць Караткевіча ад цэнзарскіх правак – можа рабіць абсалютна кожны".

Скобла: "Я ведаю, Глеб, што вуліцы Караткевіча ў Рагачове – таксама твая заслуга. Як хутка табе ўдалося пераканаць рагачоўскіх чыноўнікаў у патрэбе такой вуліцы?"

Мне потым пераказалі ягоны аргумэнт: “Я не магу галасаваць за перайменаваньне вуліцы Чкалава ў Караткевіча, таму што Чкалаў – лётчык, і я – лётчык” ...

Лабадзенка: "Я проста паехаў туды і напісаў, што на той момант Караткевіч у Рагачове не прысутнічаў. Потым некаторыя чыноўнікі на гэта адрэагавалі вельмі балюча. Але як сказаў мне адзін высокі чыноўнік у Рагачове, яны на мяне не пакрыўдзіліся, ім стала сорамна. Усе ведаюць, што Караткевіч у Рагачове жыў і пісаў, што ягоныя маці і дзед з Рагачова. У іх проста да гэтага не даходзілі рукі. Я іх проста падштурхнуў, паказаў, што гэта ня так складана – узяць і перайменаваць вуліцу, павесіць новыя шыльдачкі. І калі ў іх у гарсавеце праходзіла галасаваньне, прысутнічала 20 чалавек дэпутатаў. 19 былі – за, адзін – супраць. Мне потым пераказалі ягоны аргумэнт: “Я не магу галасаваць за перайменаваньне вуліцы Чкалава ў Караткевіча, таму што Чкалаў – лётчык, і я – лётчык”. Дзякаваць Богу, што вуліца, дзе стаіць хата, у якой Караткевіч напісаў “Ладзьдзю роспачы”, часткова – “Каласы пад сярпом тваім”, часткова – “Хрыстос прызямліўся ў Гародні”, “Чазенію”, – гэта вуліца цяпер носіць імя Караткевіча".

Скобла: "Я думаю, лётчык Чкалаў, які ніколі ня быў у Рагачове, ня ў крыўдзе на Караткевіча за адабраную вуліцу… Алесь, а як вы лічыце, грамадзкіх высілкаў дастаткова, каб адзначаць такія даты?"

Ужо трэці год Крапіўнае поле пад Воршай закрытае для правядзеньня нашага цудоўнага фэстывалю бардаўскай песьні і паэзіі ...

Пушкін: "Што магу зрабіць я – мясцовы мастачок? Я паеду на афіцыйныя мерапрыемствы ў Воршу не з пустымі рукамі. Я там пакажу свой новы твор, каб прыцягнуць увагу грамадзкасьці да адной парадаксальнай зьявы на Аршаншчыне. Слава Воршы ўжо нязгорша… Але, на жаль, шануючы Караткевіча, аршанскія ўлады забыліся на Крапіўнае поле, поле нашай славы, якім бы ганарыўся кожны народ, кожнае міністэрства абароны. Ужо трэці год Крапіўнае поле пад Воршай закрытае для правядзеньня нашага цудоўнага фэстывалю бардаўскай песьні і паэзіі. Сёньня яно заарана трактарамі. Я мяркую, што ў наступным годзе пасадзяць там кукурузу, каб мы лазілі па ёй і шукалі памятны камень і крыж, каб мы не зьбіраліся, і ні ў песьнях, ні ў карцінах, ні ў паэзіі не ўслаўлялі подзьвіг нашых продкаў! А Караткевіч проста ў кожным творы паказвае, як трэба гэтым ганарыцца! Памятаеце? "Дзе на захадзе Нёман помніць варожую кроў…". І Воршу, цудоўны гарадок, і князя Канстанціна Астрожскага, і залп "кацюшы"– усё трэба памятаць. А сёньня што? Караткевіч – добра, Астрожскі – дрэнна. Што такое дзеецца ў нашай дзяржаве? На маёй карціне – рукі беларускага музыкі, сьцягнутыя зялёна-чырвоным дротам, на фоне ўзаранага Крапіўнага поля. Вакол крыжа і памятнага каменя – вялікія барозны, наваленыя трактарам, над краінай – хмары-хмары. Думаю, што трэба пра гэта нагадаць. І я – вольны мастак – маю права пра гэта сказаць шляхам мастацтва і каля помніка Караткевічу".



Скобла: "У свой час байкар Кандрат Крапіва, калі яму на вочы трапілі вершы маладога Караткевіча, скептычна параіў яму не пісаць, а лепш ісьці каменьне драбніць. Спадар Васіль, вы працавалі галоўным рэдактарам часопіса "Маладосьць". Ці шмат было рэдактарска-цэнзарскіх умяшаньняў у творы Караткевіча, пра якія тут гаварыў Глеб Лабадзенка?"

Зуёнак: "Мне помніцца першае абмеркаваньне творчасьці Караткевіча ў старым Саюзе пісьменьнікаў на вуліцы Энгельса. І тое, што чытаў там Караткевіч, я вельмі здорава помню. Ён чытаў “Машэку”, і маё ўражаньне было проста выключным: там такія раскацістыя рытмы! “І сьпячэцца пан на маім нажы…” і г.д. Я думаю, што Кандрат Кандратавіч, а ён быў чалавек уедлівы, мог падкузьміць і падсьмяяць, але тут, я думаю, ён у станоўчым сэнсе сказаў. Бо тое, што прагучала – гэта магутная паэтычная моц. Усе з захапленьнем пляскалі Караткевічу – гэтае чытаньне ўскалыхнула ўсіх і тут жа дало падставу прэзыдыюму прыняць яго ў Саюз пісьменьнікаў".

Скобла: "Бяз кніжкі?"

Зуёнак: "Бяз кніжкі. Кніжкі ў яго яшчэ не было".

Скобла: "Па-мойму, гэта ці не адзінкавы выпадак у гісторыі Саюзу пісьменьнікаў?"

Зуёнак: "Цалкам можа быць".

Скобла: "У адным зь вершаў Караткевіча ёсьць радкі: "Хай лепей ніколі ня будзе радзімы, чым будзе радзіма бяз волі". Ці згодныя вы з такім даволі спрэчным цьверджаньнем?"

Лабадзенка: "Варта згадаць, у якой краіне і ў якім часе жыў Уладзімер Караткевіч. І сваім жыцьцём, і сваёй творчасьцю ён паказаў, што рабіць справы можна ў любой краіне. Заўсёды варта думаць пра Беларусь. Беларусь – адна, а свабода жыве ў галаве ў кожнага чалавека. Калі ў чалавека кайданкі на розуме, то ён у любой краіне будзе адчуваць сябе прыкутым Прамэтэем. Уладзімер Караткевіч быў свабодным чалавекам і шчырым беларусам".

Скобла: "Тое самае пытаньне адрасую Алесю Пушкіну. Радзіма і воля – што для цябе на першым месцы?"

Пушкін: "На першым месцы – пасыл Караткевіча: “У нас мужчыны – ударыш, і зломіцца меч, за поліўку ня будзе працаваць мой народ”. І гэты пасыл, які ён заклаў у дзевяціклясьнікаў, застаўся на ўсё жыцьцё. Ідзі сьмела, ня бойся, будзь крышачку іншай, не беларускай, а – горнай мэнтальнасьці. У школьнай праграме трэба скласьці спэцыяльны курс рыцарскага Караткевіча. Бо ніхто зь беларускіх пісьменьнікаў так прыгожа не апісваў жанчыну, як тое зроблена ў рамане “Нельга забыць”. Я думаю, што зь несвабоднай Беларусі вырасьце Беларусь свабодная. Так, сёньня наша краіна жыве не ў свабодзе, яна жыве ў страху. Але яна намінальна сувэрэнная, таму я з Караткевічам ня згодзен. Гэта максымалізм – хай нічога ня будзе, хай будзе пустэча, выпаленая зямля. Хай будзе Беларусь. Яна народзіць яшчэ свабодных і гордых людзей. Прынамсі, Караткевіч іх выхоўвае. Я буду свайго сына выхоўваць на творах Караткевіча".

Прэзэнтацыя адноўленай "Ладзьдзі роспачы" Ўладзімера Караткевіча адбудзецца 4 сьнежня ў "Кніжным салёне" (Менск, вул. Калініна, 5). Пачатак а 13.00.