ЛІТПРАЦЭС
ВІКТАР ЖЫБУЛЬ: “ДАВОДЗІЦЦА ВЫСТУПАЦЬ ПЕРАД ЧЫТАЧАМІ НА ПАДПОЛЬНЫХ СУСТРЭЧАХ”
Анталёгія маладой беларускай паэзіі выйшла ва Ўроцлаве. Том склалі творы дзесяці маладых паэтаў, надрукаваныя паралельна па-беларуску і па-польску. А назву кнізе даў верш Віктара Жыбуля “Пуп неба”, які ўпершыню прагучаў на нашым радыё ў 2001 годзе ў праграме “Верш на Свабоду” і потым увайшоў у дзьве аднайменныя кнігі, выдадзеныя ў арыгінале і ў перакладзе на ангельскую мову. Сёньня Віктар Жыбуль – госьць нашага “Дому літаратара”. Зь ім гаворыць Валянціна Аксак.
Валянціна Аксак: “Дазвольце цытату: “Я не хачу быць пупом зямлі. // У зямлі й без мяне хапае пупоў. // Я хачу быць пупом неба. // Паветранай ямай і чорнай дзіркай быць я хачу. // Там болей волі, // болей свабоды // там”. Спадар Віктар, выглядае, што зь лёгкай рукі нашага радыё гэты ваш верш займеў шчасьлівы шлях да замежнага чытача. Вы самі прапанавалі яго ў польскую анталёгію, ці яго выбралі перакладчыкі і выдаўцы?”
Віктар Жыбуль: “Хутчэй другое. Зь беларускага боку гэтым праектам займаўся Андрэй Хадановіч, і ён мне сказаў, якія прыкладна вершы з маіх маглі б увайсьці ў гэтую анталёгію, якія палякі, маўляў, зацэняць”.
Аксак: “Ці задаволеныя вы польскім варыянтам вашых вершаў? Ці ўдалося перакладчыку захаваць уласьцівую вашым творам гульню гукаў і знайсьці адпаведнікі вашым наватворам, кшталту “ўсепупейшага пупства” і “ “архіпуповага апупенства”?”
Жыбуль: “Калі яшчэ параўнаць ангельскі пераклад і паглядзець, якія там моўныя сродкі былі выкарыстаныя і якія тут цяпер па-польску, – гэта цікава. Мне падабаюцца гэтыя адпаведнікі, якія знайшліся да словаў “пупства”, “пупейства” і “апупенства”.
Аксак: “А на якія мовы яшчэ перакладзеныя вашы вершы і дзе, у якіх краінах друкаваліся?”
Жыбуль: “Перакладзеныя на ўкраінскую, латыскую, ангельскую, расейскую, баўгарскую, нямецкую, на чэскую цяпер вось перакладаюцца”.
Аксак: “Вы вядомы ў беларускай паэзіі ня толькі сваімі наватарскімі вершамі, але яшчэ і паліндромнымі паэмамі “Прыкры крык” і “Рогі гор”, якія аднолькава чытаюцца сьпераду назад і ззаду наперад. Ці спрабаваў хто-небудзь перакласьці на іншыя мовы гэтыя вашы творы? І ці магчыма гэта, на вашу думку, у прынцыпе?”
Жыбуль: “Была нейкая гаворка ва ўкраінскіх літаратурных колах, да таго ж экспэрымэнтатарскіх, ну і яны разьвялі рукамі... Паліндром – такая форма ў прынцыпе неперакладальная. Хоць тое, што, напрыклад, рабіў украінскі паэт Іван Лучук зь вершамі нашага Сімяона Полацкага альбо ангельца Джэймса Ліндана, то там захоўвалася толькі чыстая ідэя, а ўся лексыка атрымлівалася зусім іншая. Таму тут пра адэкватны пераклад гаворкі ісьці ня можа”.
Аксак: “А наогул, як вы лічыце, ці не губляе паэзія пры перакладзе на іншую мову свой першапачатковы водар і смак, ці не становіцца яна пры гэтым чымсьці кшталту штучнае кветкі?”
Жыбуль: “Мне даводзілася чытаць шмат розных перакладаў – і добрых, і ня вельмі, і зусім нядобрых. У найгоршых выпадках – гэта такі кепскі падрадкоўнік, калі перакладчык пераствараў даслоўна, а нейкія там фармальнасьці верша не захоўваў. Таму верш губляў у перакладзе эстэтычную каштоўнасьць”.
Аксак: “Паэт-авангардыст і навукоўца, да таго ж супрацоўнік мэтадычнага часопісу ў адной асобе. Як вам удаецца ўсё гэта сумяшчаць? Што чаму перашкаджае ці дапамагае?”
Жыбуль: “Сумяшчаць сапраўды даволі цяжкавата. Вершы неяк я цяпер радзей пішу, чым раней, тым ня менш вось хачу новую кнігу падрыхтаваць”.
Аксак: “А якія вершы вы чытаеце свайму маленькаму сыну Кастусю? Ці складаеце нешта адмыслова для яго?”
Жыбуль: “Вера, мая жонка, напісала шэраг дзіцячых вершаў, друкавала частку зь іх нават у “Нашай Ніве”. Косьця іх слухае. Асабліва яму падабаецца такі верш: “Бу-бу-бу машына едзе, // бу-бу-бу па белым сьвеце, // бу-бу-бу, бу-бу-бу // я ўсё сьмецьце заграбу”. Гэта верш Веры Бурлак, а я дзіцячых вершаў не пішу”.
Аксак: “Апошняе пытаньне. Як вы наогул ацэньваеце сучасны стан і пэрспэктывы маладой беларускай паэзіі ў зьвязку з такой ня вельмі спрыяльнай сытуацыяй у краіне і зь беларускай мовай, і зь беларускай літаратурай?”
Жыбуль: “Нягледзячы на такую сытуацыю, я ўпэўнены, што беларуская маладая паэзія і проза будуць разьвівацца. Бо калі няма магчымасьці надрукавацца ў пэрыядычных выданьнях альбо выступіць па радыё, то цяпер ёсьць інтэрнэт, і многія паэты і празаікі зьмяшчаюць свае творы там. І там нават існуе больш магчымасьцяў для зваротнай сувязі, бо чытачы тут жа могуць і пракамэнтаваць гэтыя творы. Што да вечарынаў, то яны час ад часу ладзяцца. Іншая справа, што даводзіцца зьбіраць нейкія невялікія аўдыторыі, часам нават падпольна, але ўсё ж такі паэты выступаюць, зьбіраюць сваіх чытачоў і гэта цудоўна”.
АЎТАР І ТВОР
ВІКТАР СЬЛІНКО: “У ЛІТАРАТУРЫ НЕ БЫВАЕ МАЛА МЕСЦА”
Віктар Сьлінко нарадзіўся ў 1972 годзе ў Івацэвічах. Закончыў філфак Менскага пэдагагічнага ўнівэрсытэту імя Максіма Танка. Зьяўляецца аўтарам двух адметных паэтычных зборнікаў. Да першага пад назвай “Апошні сьнег” ухвальную прадмову напісаў Алесь Разанаў, другі – “Штольні вясны” – быў ганараваны прэміяй Таварыства вольных літаратараў “Гліняны Вялес”. З падрыхтаваным да друку рукапісам трэцяга зборніка Віктар завітаў у наш “Дом літаратара”, дзе з паэтам сустрэўся Міхась Скобла.
Міхась Скобла: “Віктар, вы працуеце на катэдры беларускай і расейскай моваў у Беларускім дзяржаўным мэдычным унівэрсытэце. Ці цікавяцца беларускай мовай і літаратурай будучыя лекары?”
Віктар Сьлінко: “Цікавасьць да беларускай літаратуры вялікая. Мне неаднойчы даводзілася арганізоўваць у нашым унівэрсытэце літаратурныя сустрэчы: з рэдакцыяй часопісу “Дзеяслоў”, зь Нілам Гілевічам, з Леанідам Дранько-Майсюком, зь іншымі паэтамі. І заўжды былі поўныя залі”.
Скобла: “Да адной з вашых кніг прадмову напісаў прызнаны наш майстра Алесь Разанаў. А гэта напэўна сьведчыць, што ваша паэзія яму блізкая. А чыя творчасьць блізкая вам?”
Сьлінко: “У мяне шмат любімых паэтаў. Гэта Іосіф Бродзкі, той жа Алесь Разанаў, Федэрыка Гарсія Лорка. Цікавыя ўсе паэты, у якіх ёсьць свой шлях, якія ідуць і якіх нешта вядзе. Я ня толькі паэзіяй захапляюся. Заўжды захапляўся рок-музыкай. Мне вельмі падабаецца творчасьць Лявона Вольскага, гурта “Крама”, многіх маладзёвых гуртоў, якія цяпер прыходзяць у беларускую музыку, у беларускі творчы сьвет. Сёньня наогул на маладых спадзяваньне, што яны скажуць сваё слова. А яны ідуць сваім шляхам, і адчуваецца, што яны верныя таму, што іх вядзе. Маладых сёньня вядзе прага да незалежнасьці, да свабоды, да рэалізацыі сваёй самасьці. Маладыя хочуць зрабіць свае ідэалы блізкімі ўсёй краіне. А гэта выклікае павагу”.
Скобла: “Вы жылі ў пасёлку Дружба пад Менскам. А вы верыце ў дружбу ў літаратуры? Ці там – толькі суперніцтва і зайздрасьць?”
Сьлінко: “Пасёлак Дружба ўжо ўвайшоў у межы Менску, і цяпер гэта вуліца Дружба. Што да сяброўства ў літаратуры, то мне тут блізкія словы Ўладзімера Высоцкага: “Всем нам хватит воды, всем нам хватит земли”. Мне падаецца, што ў літаратуры не бывае мала месца. Калі чалавеку ёсьць што сказаць, яму заўжды шмат месца”.
Скобла: “Працытую адзін з вашых вершаў: “Пазьбягаю людзей. Пазьбягаю цікаўных позіркаў. Пазьбягаю шумных вечарын”. Зразумела, што ў мітусьлівай сталіцы не заўсёды ўсяго гэтага можна пазьбегнуць. А дзе б вы хацелі жыць?”
Сьлінко: “Я б хацеў жыць там, дзе й жыву, у гэтай краіне. Хочацца, каб Беларусь хутчэй стала тым, чым яна мусіць стаць – эўрапейскай дзяржавай. А пакуль, як мне падаецца, беларусы занадта абыякавыя да саміх сябе. Самая неабыякавая частка – маладыя, яны гарачыя і сэрцам, і душой, яны жывыя”.
Скобла: “Ваша паэтычная кніга “Штольні вясны” была адзначаная прэміяй Таварыства вольных літаратараў “Гліняны Вялес”. А якая ўзнагарода ў вашым жыцьці – самая нечаканая і памятная?”
Сьлінко: “Гэта было ў 1996 годзе на “Артпрагнозе”, які праходзіў у Віцебску пад патранажам мастака Алеся Пушкіна. Памятаю, тады выступалі літаратары з аб’яднаньня “Бум-Бам-Літ”, таксама там быў і я. Пасьля выступу да мяне падышла дзяўчына і сказала некалькі добрых словаў. Тыя словы мне запомніліся, і яны для мяне больш важныя, чым нейкія прэміі. Што за словы – не скажу, хай яны застануцца нашай таямніцай”.
Скобла: “У садах, пасаджаных словам, няма хлеба галоднаму і вады засьмягламу”, – гэта таксама вашы словы. Дык у чым сэнс існаваньня такіх садоў?”
Сьлінко: “Гэта цытата з эсэ, якое называецца “З нагоды лістападаўскіх халадоў”. І там ёсьць працяг: “Але таму, хто зойдзе туды, цень робіцца даражэй за цела і ўспамін даражэй за жыцьцё”. Чалавек нараджае нейкі сьвет, нараджае нейкі шлях і кладзе перад сабою нейкую кладку, нейкі мост. Часам гэта мост цераз прорву, часам бывае па-іншаму. Важна сказаць словы, важныя для самога сябе. Ці будуць яны важныя для іншых – ты пра гэта ня думаеш. Калі яны зацікавяць іншых – добра”.
Скобла: “Ваша паэзія няпростая для чытаньня і разуменьня. Вы ўжо звыкліся са сваёй доляй, а менавіта з тым, што ў вас ніколі ня будзе масавага чытача?”
Сьлінко: “Шчыра кажучы, я не імкнуся да таго, каб у мяне быў масавы чытач. Хочацца, каб твае вершы былі для кагосьці неабходныя. А колькі такіх чытачоў... У 1960-я гады ў Расеі паэты зьбіралі стадыёны: тыя ж Андрэй Вазьнясенскі, Бэла Ахмадуліна... А цяпер абсалютна нічога не зьмянілася для самой паэзіі. Для мяне абсалютна неістотна, колькі людзей прыйшло ў аўдыторыю. Вершы можна чытаць ня толькі сотням і тысячам, але й аднаму чалавеку. Аднойчы кампазытар Гендэль прыйшоў на свой канцэрт і ўбачыў пустую залю. “Што ж, у такой залі мая музыка будзе гучаць лепш”, – сказаў ён”.
Скобла: “У пустой залі лепшая акустыка?”
Сьлінко: “Так, безумоўна”.
ВІКТАР СЬЛІНКО. З НОВЫХ ВЕРШАЎ
КАМПУЧЫЯ
пажоўклы чэрап і косьці ў труне зьбітай з бамбукавых жардзін ложа вінтоўкі іржавае без прыкладу – там жа твой жаніх якога забілі чырвоныя кхмеры Кампучыя вузкія вочы й рот з дакладнасьцю выпісаны бы Пабла Пікаса ёсьць такая краіна – чые балоты й гіблая малярыя сьпякотныя дажджлівыя джунглі дзе сьцяжына за табой зарастае за дзень а зарубкі на ствале зажыўляе кара
пустазельле ў галовах правадыроў і хто здыхаў за міску маісу
дзеці глядзяць на зямлю і неба – суложжа бясполых істот чырвань гліны й крыві быццам сон алігатара чуйны й спакойны гумавая лодка калышацца і той хто схаваны на дне помніць тваё імя – Кампучыя
і ўмее любіць
ПАМЯЦІ АНАТОЛЯ СЫСА
Сястра і брат, і вечар немаўляці Распавядуць, хто яблыні сусед. Хто там, за плотам, у чырвонай хаце, І для каго гатуецца абед.
І на старой сасновае падлозе Каму чыгун дыміцца, грэчкі пах Дзіцячыя каму казыча ноздры... На поплаве, у жоўта-шэрым стозе, Дзе паляўнічыя паснулі ў кажухах, – Сон аб дзіцяці, што згубіла крыжык. Рыпяць на сьнезе бацькавыя лыжы. Саломінкі на стрэльбах, у бародах. Растопіць шэрань іхні сонны подых. Здабудуць зьвера – вернуцца дамоў. Як адсьвяткуюць – папалююць зноў.
Ды ім ня сьпіцца. Ў зрэбнае кашулі Ніхто ня йдзе па сьнезе ад матулі. Ды нехта ў сьне заўжды наводзіць рулю На блізкага, на брата, на арла. Прачнецца – не падымецца рука... Таму кладзі далей сякеру, серп, Прасі аб дараваньні ўпалы хлеб, Усім даруй ты – покуль не асьлеп.
Знайдзі свой крыжык – і надзень на шыю. Прыцісьніся да матчыных грудзей! Дарма шукаць замены ім, надзей У гэтым сьвеце! Быць дзіцём чысьцей. Заўжды нам поле сьнегам ногі мые...
* * * ...Прывіды той пляніды, рыбіны з Антарктыды, ўмерзлыя ў лёд, кладуцца на нашы шыбы, пераліваюцца сінім, зялёным паўночным зьзяньнем, чорнай, срэбнай лускою, агністымі плаўнікамі, рыбіны зь дзён дзяцінства, з друзу дзіцячых цацак, зь пеўнікаў ледзянцовых, з марозівам першага смаку, – прывіды той пляніды, чаго не бывала нібы.
* * * Пляце сваю Арахна павуту, А ты стаіш на мосьце і ў ваду Глядзіш, глядзіш... Там зоры – аж да дна, І стуль глядзіць у зрэнкі нам вада. Цячэ між камянёў, плюскоча ў берагі, І кожны з нас – адзіны, дарагі Вадзе глыбокай, дробненькім глыжам І не ў апошнюю пару – магчыма й нам Самім... Ды помняць толькі музыка – і верш, Які ты ёсьць, які ты насамрэч.
* * * Нам будзе проста праўду зразумець, Калі яна адкрыецца – усім Празрыста, ясна так – навідавоку. Бы ў небе са сьвятымі ўстане ўміг Хрыстос – тады ня зможам не схацець Паверыць, адрачыся назусім Ці каменем прыбіць ізноў – прарока.
* * * Не пасьпееш згадаць у сьне пра сваю таямніцу, Абуджаюцца ў цёплым ложку. Тэлефон маўчыць на паліцы. Сонную кветку хаваючы пад спадніцай, Яны сьпяшаюцца ранкам. Да грудзей прыціскаюць скрыпку У пашарпаным футляры ў цёмным вагоне мэтро. Лёкан – бы вэнзэль на шкле заінелым, таўро Нечага неназванага. Ды гэта – на шкле ў трамваі. Тут, пад зямлёю, падобнага не бывае. Выкіне на эскалятары хутка цябе – наверх. Хтось незнаёмы імгненна побач прабег, Закрануўшы тваю руку скураным крысом. Нібы падзяліўся сваім – проста так – цяплом.
...На перапынку ты свой дастаеш сьняданак. З тэрмасу наліваеш гарачую каву. Дзелісься з хлопцам, з сяброўкай. Сьнедаць адной нецікава. Раскладаеш сшыткі; гармонія – наступная пара. ...Твой безразважны стыль, непрыкметная восень, Нешта нам дадае. Прыступкі – і сем, і восем – Зьлічыш і станеш, бы клён, – жоўта-срэбнавалосай. Сьвет – ён праводзіць цябе да твайго каштана, Ён падшукае месца, дзе прынятая будзеш, спазнана. Ён прачытае ўсе ноты ў сшытку тваім, Сьняжана. Але – ты б хацела, як ёсьць. Ня быць кімсьці абранай.
КРЫТЫКА
АНАТОЛЬ СІДАРЭВІЧ
ПРА АПОШНІЯ КНІЖКІ ЯНКІ БРЫЛЯ
Янка Брыль. Парастак. Эсэ і мініятуры. Про Хрысто, 2006. Янка Брыль. Птушкі і гнёзды. Раман і аповесьці. Мастацкая літаратура, 2006.
Чым гэта растлумачыць: генамі, крывёю, трансцэндэнтнай воляй? Пішучы мініятуры і тым самым ведучы дзёньнік свайго жыцьця, Янка Брыль апошнім часам зьвяртаўся да тэмы сваіх продкаў: прадзедаў, дзядоў. А тут яшчэ вясковы сусед, акадэмік Мікалай Ламан, зацікавіўся гісторыяй роднага Загора, людзей, якія жылі і жывуць у ім. І мы чыталі пра Яську Брыля, прапрадзеда, які жыў у час, калі рушылася Рэч Паспалітая і “водворялся” ў нашай старане царскі рэжым. Гэта была параўнальна невялікая нататка, што пачыналася словамі: “Ёсьць і ў мяне свой радавод...” А потым у часопісе “Роднае слова зьявіўся “шчодра падмацаваны фотаздымкамі” нарыс “Мой радавод”. Летась і гэтая нататка, і гэты нарыс былі надрукаваныя пад адной вокладкай у апошняй Брылёвай кніжцы “Парастак”.
Выдадзеная каталіцкім выдавецтвам “Про Хрысто”, густоўна аформленая, гэтая кніжка была апошнім прыжыцьцёвым зборнікам Янкі Брыля. Трошачкі раней ў выдавецтве “Мастацкая літаратура” ў сэрыі “Проза ХХ стагодзьдзя” выйшаў зборнік “Птушкі і гнёзды” з аднайменным раманам. Гэты твор, які бальшавіцкая цэнзура кроіла і перакройвала сваімі нажніцамі, пад канец жыцьця Янкі Брыля надрукаваны ў той рэдакцыі, якую сам пісьменьнік лічыў найлепшаю. У мяне ёсьць асобнік гэтае кнігі з аўтарскім надпісам: “Дарагому Анатолю – кананізаваны тэкст – для пасьпяховага карыстаньня”. Гэта, калі я не памыляюся, апошні надпіс Янкі Брыля на якой-кольвечы кнізе. Ён зроблены 13 ліпеня 2006 году. У той вечар у пісьменьніка больш не было ні гасьцей, ні наведнікаў, а 14 ліпеня раніцой ён паехаў у Крынічнае, каб, як потым высьветлілася, апошні раз зірнуць на родны Нёман, на родны кут, у якім жылося, думалася і пісалася.
У тым перадапошнім зборніку разам з “кнігай адной маладосьці” “Птушкі і гнёзды” надрукаваны аповесьць “Золак, убачаны здалёк” і “маленькая сага” “Муштук і папка”. Гэты падбор невыпадковы, бо ўсе тры творы ў немалой меры аўтабіяграфічныя. Калі аповесьць “Золак, убачаны здалёк” аднаўляе малюнкі загорскага жыцьця з часоў маленства, дык у “Птушках і гнёздах” апавядаецца пра юнацтва заходнебеларускага хлопца, які трапіў у вір Другое ўсясьветнае вайны, у чужую краіну, а “маленькая сага” і цалкам прысьвечана свайму, сямейнаму, якое насамрэч ужо не такое і сямейнае, а наша агульнае.
“Маленькая сага” была, наколькі я памятаю, першым адкрыта “сямейным” творам Янкі Брыля. Апавядаючы пра свайго найстарэйшага з братоў, Уладзімера, пра ягонае жыцьцё, якое скончылася ў падкіеўскай Быкаўні, сястры нашых Курапатаў, пісьменьнік расказаў нам пра сваю сям’ю: бацькоў, братоў і сясьцёр. І гэта апавяданьне пра канкрэтных людзей у канкрэтных гістарычных варунках вылілася ў апавяданьне пра нашу горкую і бязьлітасную гісторыю. Бо калі Ўладзімер Брыль (“сын польскага памешчыка”) быў забіты, дык наступны з братоў – Ігнат, а больш правільна бацюшка, айцец Ігнаці Брыль – напоўніцу, як і тысячы сьвятароў, выпіў з чашы маральных пакут, прайшоў псыхалягічныя катаваньні.
А потым быў зварот да гісторыі роду, які стаўся магчымым дзякуючы дапамозе акадэміка Мікалая Ламана... Нарыс “Мой радавод” паспалітаму чалавеку цікавы тым, што ён можа ўведаць якія-кольвечы падрабязнасьці з жыцьця такое знакамітасьці, як Брыль. А літаратуразнаўцу яны цікавыя падказкамі, дзе, у якім творы Брыль меў за правобраз таго ці іншага свайго родзіча. Але, апрача ўсяго гэтага, нарыс застаецца добраю прозаю аб прозе і паэзіі жыцьця.
У зборніку “Парастак”, акрамя нататак і нарысу “Мой радавод”, маецца апавяданьне пра Барыса Ржэўскага, яшчэ аднаго патрыёта Беларусі, на чатыры гады кінутага ў мардоўскія лягеры. І гэта ўжо ня пры Сталіне – пры Мікіце Хрушчове. У самую хрушчоўскую адлігу, як называлі той час.
Пішучы пра жыцьцё сваіх родных і блізкіх, гісторыю свайго жыцьця, Янка Брыль усё ж бачыў хараство і гармонію сьвету. У сваёй апошняй кніжцы ён занатаваў: “І думаецца, што ўсё яно ня так сабе, а павінна ж мець пэўны вышэйшы сэнс. Занадта вялікі, занадта прыгожы наш сьвет, каб яму існаваць толькі каб існаваць, без высока-разумнай мэты”.
Гэта прызнаньне нейкага вышэйшага сэнсу таксама не выпадковае, а, думаецца, і ўспадкаванае ад прадзедаў, і выхаванае сусьветнаю культураю, сусьветнаю літаратураю, з багацьця якое заўсёды чэрпаў Янка Брыль. І ў гэтай сувязі нельга не зьвярнуць увагу на маленькае эсэ “Сустрэчы з Сафіяй”, таксама зьмешчанае ў апошняй кнізе пісьменьніка.
Гэтае эсэ было напісана ў адказ на просьбу Алеся Аркуша даць што-небудзь у нумар часопісу “Arche”, прысьвечаны Полацку. І неяк хутка нарадзілася, выдыхнулася эсэ пра чатыры сустрэчы з полацкім Сафійскім саборам. Першы раз ён убачыў гістарычную сьвятыню ў якасьці кніжнага складу. І дах гэтага кашчуннага складу працякаў. Падчас апошняй сустрэчы “Сафія была ўжо іншая, і звонку, і ўсярэдзіне, абноўлена чыстая ў сваёй непераможнай сьвятасьці”.
Янку Брылю – і мы пра гэта ведалі, і гэта ён занатаваў – хацелася яшчэ раз убачыць Сьвятую Сафію.
ВІКТАР ЖЫБУЛЬ: “ДАВОДЗІЦЦА ВЫСТУПАЦЬ ПЕРАД ЧЫТАЧАМІ НА ПАДПОЛЬНЫХ СУСТРЭЧАХ”
Анталёгія маладой беларускай паэзіі выйшла ва Ўроцлаве. Том склалі творы дзесяці маладых паэтаў, надрукаваныя паралельна па-беларуску і па-польску. А назву кнізе даў верш Віктара Жыбуля “Пуп неба”, які ўпершыню прагучаў на нашым радыё ў 2001 годзе ў праграме “Верш на Свабоду” і потым увайшоў у дзьве аднайменныя кнігі, выдадзеныя ў арыгінале і ў перакладзе на ангельскую мову. Сёньня Віктар Жыбуль – госьць нашага “Дому літаратара”. Зь ім гаворыць Валянціна Аксак.Валянціна Аксак: “Дазвольце цытату: “Я не хачу быць пупом зямлі. // У зямлі й без мяне хапае пупоў. // Я хачу быць пупом неба. // Паветранай ямай і чорнай дзіркай быць я хачу. // Там болей волі, // болей свабоды // там”. Спадар Віктар, выглядае, што зь лёгкай рукі нашага радыё гэты ваш верш займеў шчасьлівы шлях да замежнага чытача. Вы самі прапанавалі яго ў польскую анталёгію, ці яго выбралі перакладчыкі і выдаўцы?”
Віктар Жыбуль: “Хутчэй другое. Зь беларускага боку гэтым праектам займаўся Андрэй Хадановіч, і ён мне сказаў, якія прыкладна вершы з маіх маглі б увайсьці ў гэтую анталёгію, якія палякі, маўляў, зацэняць”.
Аксак: “Ці задаволеныя вы польскім варыянтам вашых вершаў? Ці ўдалося перакладчыку захаваць уласьцівую вашым творам гульню гукаў і знайсьці адпаведнікі вашым наватворам, кшталту “ўсепупейшага пупства” і “ “архіпуповага апупенства”?”
Жыбуль: “Калі яшчэ параўнаць ангельскі пераклад і паглядзець, якія там моўныя сродкі былі выкарыстаныя і якія тут цяпер па-польску, – гэта цікава. Мне падабаюцца гэтыя адпаведнікі, якія знайшліся да словаў “пупства”, “пупейства” і “апупенства”.
Аксак: “А на якія мовы яшчэ перакладзеныя вашы вершы і дзе, у якіх краінах друкаваліся?”
Жыбуль: “Перакладзеныя на ўкраінскую, латыскую, ангельскую, расейскую, баўгарскую, нямецкую, на чэскую цяпер вось перакладаюцца”.
Аксак: “Вы вядомы ў беларускай паэзіі ня толькі сваімі наватарскімі вершамі, але яшчэ і паліндромнымі паэмамі “Прыкры крык” і “Рогі гор”, якія аднолькава чытаюцца сьпераду назад і ззаду наперад. Ці спрабаваў хто-небудзь перакласьці на іншыя мовы гэтыя вашы творы? І ці магчыма гэта, на вашу думку, у прынцыпе?”
Жыбуль: “Была нейкая гаворка ва ўкраінскіх літаратурных колах, да таго ж экспэрымэнтатарскіх, ну і яны разьвялі рукамі... Паліндром – такая форма ў прынцыпе неперакладальная. Хоць тое, што, напрыклад, рабіў украінскі паэт Іван Лучук зь вершамі нашага Сімяона Полацкага альбо ангельца Джэймса Ліндана, то там захоўвалася толькі чыстая ідэя, а ўся лексыка атрымлівалася зусім іншая. Таму тут пра адэкватны пераклад гаворкі ісьці ня можа”.
Аксак: “А наогул, як вы лічыце, ці не губляе паэзія пры перакладзе на іншую мову свой першапачатковы водар і смак, ці не становіцца яна пры гэтым чымсьці кшталту штучнае кветкі?”
Жыбуль: “Мне даводзілася чытаць шмат розных перакладаў – і добрых, і ня вельмі, і зусім нядобрых. У найгоршых выпадках – гэта такі кепскі падрадкоўнік, калі перакладчык пераствараў даслоўна, а нейкія там фармальнасьці верша не захоўваў. Таму верш губляў у перакладзе эстэтычную каштоўнасьць”.
Аксак: “Паэт-авангардыст і навукоўца, да таго ж супрацоўнік мэтадычнага часопісу ў адной асобе. Як вам удаецца ўсё гэта сумяшчаць? Што чаму перашкаджае ці дапамагае?”
Жыбуль: “Сумяшчаць сапраўды даволі цяжкавата. Вершы неяк я цяпер радзей пішу, чым раней, тым ня менш вось хачу новую кнігу падрыхтаваць”.
Аксак: “А якія вершы вы чытаеце свайму маленькаму сыну Кастусю? Ці складаеце нешта адмыслова для яго?”
Жыбуль: “Вера, мая жонка, напісала шэраг дзіцячых вершаў, друкавала частку зь іх нават у “Нашай Ніве”. Косьця іх слухае. Асабліва яму падабаецца такі верш: “Бу-бу-бу машына едзе, // бу-бу-бу па белым сьвеце, // бу-бу-бу, бу-бу-бу // я ўсё сьмецьце заграбу”. Гэта верш Веры Бурлак, а я дзіцячых вершаў не пішу”.
Аксак: “Апошняе пытаньне. Як вы наогул ацэньваеце сучасны стан і пэрспэктывы маладой беларускай паэзіі ў зьвязку з такой ня вельмі спрыяльнай сытуацыяй у краіне і зь беларускай мовай, і зь беларускай літаратурай?”
Жыбуль: “Нягледзячы на такую сытуацыю, я ўпэўнены, што беларуская маладая паэзія і проза будуць разьвівацца. Бо калі няма магчымасьці надрукавацца ў пэрыядычных выданьнях альбо выступіць па радыё, то цяпер ёсьць інтэрнэт, і многія паэты і празаікі зьмяшчаюць свае творы там. І там нават існуе больш магчымасьцяў для зваротнай сувязі, бо чытачы тут жа могуць і пракамэнтаваць гэтыя творы. Што да вечарынаў, то яны час ад часу ладзяцца. Іншая справа, што даводзіцца зьбіраць нейкія невялікія аўдыторыі, часам нават падпольна, але ўсё ж такі паэты выступаюць, зьбіраюць сваіх чытачоў і гэта цудоўна”.
АЎТАР І ТВОР
ВІКТАР СЬЛІНКО: “У ЛІТАРАТУРЫ НЕ БЫВАЕ МАЛА МЕСЦА”
Віктар Сьлінко нарадзіўся ў 1972 годзе ў Івацэвічах. Закончыў філфак Менскага пэдагагічнага ўнівэрсытэту імя Максіма Танка. Зьяўляецца аўтарам двух адметных паэтычных зборнікаў. Да першага пад назвай “Апошні сьнег” ухвальную прадмову напісаў Алесь Разанаў, другі – “Штольні вясны” – быў ганараваны прэміяй Таварыства вольных літаратараў “Гліняны Вялес”. З падрыхтаваным да друку рукапісам трэцяга зборніка Віктар завітаў у наш “Дом літаратара”, дзе з паэтам сустрэўся Міхась Скобла.
Міхась Скобла: “Віктар, вы працуеце на катэдры беларускай і расейскай моваў у Беларускім дзяржаўным мэдычным унівэрсытэце. Ці цікавяцца беларускай мовай і літаратурай будучыя лекары?”
Віктар Сьлінко: “Цікавасьць да беларускай літаратуры вялікая. Мне неаднойчы даводзілася арганізоўваць у нашым унівэрсытэце літаратурныя сустрэчы: з рэдакцыяй часопісу “Дзеяслоў”, зь Нілам Гілевічам, з Леанідам Дранько-Майсюком, зь іншымі паэтамі. І заўжды былі поўныя залі”.
Скобла: “Да адной з вашых кніг прадмову напісаў прызнаны наш майстра Алесь Разанаў. А гэта напэўна сьведчыць, што ваша паэзія яму блізкая. А чыя творчасьць блізкая вам?”
Сьлінко: “У мяне шмат любімых паэтаў. Гэта Іосіф Бродзкі, той жа Алесь Разанаў, Федэрыка Гарсія Лорка. Цікавыя ўсе паэты, у якіх ёсьць свой шлях, якія ідуць і якіх нешта вядзе. Я ня толькі паэзіяй захапляюся. Заўжды захапляўся рок-музыкай. Мне вельмі падабаецца творчасьць Лявона Вольскага, гурта “Крама”, многіх маладзёвых гуртоў, якія цяпер прыходзяць у беларускую музыку, у беларускі творчы сьвет. Сёньня наогул на маладых спадзяваньне, што яны скажуць сваё слова. А яны ідуць сваім шляхам, і адчуваецца, што яны верныя таму, што іх вядзе. Маладых сёньня вядзе прага да незалежнасьці, да свабоды, да рэалізацыі сваёй самасьці. Маладыя хочуць зрабіць свае ідэалы блізкімі ўсёй краіне. А гэта выклікае павагу”.
Скобла: “Вы жылі ў пасёлку Дружба пад Менскам. А вы верыце ў дружбу ў літаратуры? Ці там – толькі суперніцтва і зайздрасьць?”
Сьлінко: “Пасёлак Дружба ўжо ўвайшоў у межы Менску, і цяпер гэта вуліца Дружба. Што да сяброўства ў літаратуры, то мне тут блізкія словы Ўладзімера Высоцкага: “Всем нам хватит воды, всем нам хватит земли”. Мне падаецца, што ў літаратуры не бывае мала месца. Калі чалавеку ёсьць што сказаць, яму заўжды шмат месца”.
Скобла: “Працытую адзін з вашых вершаў: “Пазьбягаю людзей. Пазьбягаю цікаўных позіркаў. Пазьбягаю шумных вечарын”. Зразумела, што ў мітусьлівай сталіцы не заўсёды ўсяго гэтага можна пазьбегнуць. А дзе б вы хацелі жыць?”
Сьлінко: “Я б хацеў жыць там, дзе й жыву, у гэтай краіне. Хочацца, каб Беларусь хутчэй стала тым, чым яна мусіць стаць – эўрапейскай дзяржавай. А пакуль, як мне падаецца, беларусы занадта абыякавыя да саміх сябе. Самая неабыякавая частка – маладыя, яны гарачыя і сэрцам, і душой, яны жывыя”.
Скобла: “Ваша паэтычная кніга “Штольні вясны” была адзначаная прэміяй Таварыства вольных літаратараў “Гліняны Вялес”. А якая ўзнагарода ў вашым жыцьці – самая нечаканая і памятная?”
Сьлінко: “Гэта было ў 1996 годзе на “Артпрагнозе”, які праходзіў у Віцебску пад патранажам мастака Алеся Пушкіна. Памятаю, тады выступалі літаратары з аб’яднаньня “Бум-Бам-Літ”, таксама там быў і я. Пасьля выступу да мяне падышла дзяўчына і сказала некалькі добрых словаў. Тыя словы мне запомніліся, і яны для мяне больш важныя, чым нейкія прэміі. Што за словы – не скажу, хай яны застануцца нашай таямніцай”.
Скобла: “У садах, пасаджаных словам, няма хлеба галоднаму і вады засьмягламу”, – гэта таксама вашы словы. Дык у чым сэнс існаваньня такіх садоў?”
Сьлінко: “Гэта цытата з эсэ, якое называецца “З нагоды лістападаўскіх халадоў”. І там ёсьць працяг: “Але таму, хто зойдзе туды, цень робіцца даражэй за цела і ўспамін даражэй за жыцьцё”. Чалавек нараджае нейкі сьвет, нараджае нейкі шлях і кладзе перад сабою нейкую кладку, нейкі мост. Часам гэта мост цераз прорву, часам бывае па-іншаму. Важна сказаць словы, важныя для самога сябе. Ці будуць яны важныя для іншых – ты пра гэта ня думаеш. Калі яны зацікавяць іншых – добра”.
Скобла: “Ваша паэзія няпростая для чытаньня і разуменьня. Вы ўжо звыкліся са сваёй доляй, а менавіта з тым, што ў вас ніколі ня будзе масавага чытача?”
Сьлінко: “Шчыра кажучы, я не імкнуся да таго, каб у мяне быў масавы чытач. Хочацца, каб твае вершы былі для кагосьці неабходныя. А колькі такіх чытачоў... У 1960-я гады ў Расеі паэты зьбіралі стадыёны: тыя ж Андрэй Вазьнясенскі, Бэла Ахмадуліна... А цяпер абсалютна нічога не зьмянілася для самой паэзіі. Для мяне абсалютна неістотна, колькі людзей прыйшло ў аўдыторыю. Вершы можна чытаць ня толькі сотням і тысячам, але й аднаму чалавеку. Аднойчы кампазытар Гендэль прыйшоў на свой канцэрт і ўбачыў пустую залю. “Што ж, у такой залі мая музыка будзе гучаць лепш”, – сказаў ён”.
Скобла: “У пустой залі лепшая акустыка?”
Сьлінко: “Так, безумоўна”.
ВІКТАР СЬЛІНКО. З НОВЫХ ВЕРШАЎ
КАМПУЧЫЯ
пажоўклы чэрап і косьці ў труне зьбітай з бамбукавых жардзін ложа вінтоўкі іржавае без прыкладу – там жа твой жаніх якога забілі чырвоныя кхмеры Кампучыя вузкія вочы й рот з дакладнасьцю выпісаны бы Пабла Пікаса ёсьць такая краіна – чые балоты й гіблая малярыя сьпякотныя дажджлівыя джунглі дзе сьцяжына за табой зарастае за дзень а зарубкі на ствале зажыўляе кара
пустазельле ў галовах правадыроў і хто здыхаў за міску маісу
дзеці глядзяць на зямлю і неба – суложжа бясполых істот чырвань гліны й крыві быццам сон алігатара чуйны й спакойны гумавая лодка калышацца і той хто схаваны на дне помніць тваё імя – Кампучыя
і ўмее любіць
ПАМЯЦІ АНАТОЛЯ СЫСА
Сястра і брат, і вечар немаўляці Распавядуць, хто яблыні сусед. Хто там, за плотам, у чырвонай хаце, І для каго гатуецца абед.
І на старой сасновае падлозе Каму чыгун дыміцца, грэчкі пах Дзіцячыя каму казыча ноздры... На поплаве, у жоўта-шэрым стозе, Дзе паляўнічыя паснулі ў кажухах, – Сон аб дзіцяці, што згубіла крыжык. Рыпяць на сьнезе бацькавыя лыжы. Саломінкі на стрэльбах, у бародах. Растопіць шэрань іхні сонны подых. Здабудуць зьвера – вернуцца дамоў. Як адсьвяткуюць – папалююць зноў.
Ды ім ня сьпіцца. Ў зрэбнае кашулі Ніхто ня йдзе па сьнезе ад матулі. Ды нехта ў сьне заўжды наводзіць рулю На блізкага, на брата, на арла. Прачнецца – не падымецца рука... Таму кладзі далей сякеру, серп, Прасі аб дараваньні ўпалы хлеб, Усім даруй ты – покуль не асьлеп.
Знайдзі свой крыжык – і надзень на шыю. Прыцісьніся да матчыных грудзей! Дарма шукаць замены ім, надзей У гэтым сьвеце! Быць дзіцём чысьцей. Заўжды нам поле сьнегам ногі мые...
* * * ...Прывіды той пляніды, рыбіны з Антарктыды, ўмерзлыя ў лёд, кладуцца на нашы шыбы, пераліваюцца сінім, зялёным паўночным зьзяньнем, чорнай, срэбнай лускою, агністымі плаўнікамі, рыбіны зь дзён дзяцінства, з друзу дзіцячых цацак, зь пеўнікаў ледзянцовых, з марозівам першага смаку, – прывіды той пляніды, чаго не бывала нібы.
* * * Пляце сваю Арахна павуту, А ты стаіш на мосьце і ў ваду Глядзіш, глядзіш... Там зоры – аж да дна, І стуль глядзіць у зрэнкі нам вада. Цячэ між камянёў, плюскоча ў берагі, І кожны з нас – адзіны, дарагі Вадзе глыбокай, дробненькім глыжам І не ў апошнюю пару – магчыма й нам Самім... Ды помняць толькі музыка – і верш, Які ты ёсьць, які ты насамрэч.
* * * Нам будзе проста праўду зразумець, Калі яна адкрыецца – усім Празрыста, ясна так – навідавоку. Бы ў небе са сьвятымі ўстане ўміг Хрыстос – тады ня зможам не схацець Паверыць, адрачыся назусім Ці каменем прыбіць ізноў – прарока.
* * * Не пасьпееш згадаць у сьне пра сваю таямніцу, Абуджаюцца ў цёплым ложку. Тэлефон маўчыць на паліцы. Сонную кветку хаваючы пад спадніцай, Яны сьпяшаюцца ранкам. Да грудзей прыціскаюць скрыпку У пашарпаным футляры ў цёмным вагоне мэтро. Лёкан – бы вэнзэль на шкле заінелым, таўро Нечага неназванага. Ды гэта – на шкле ў трамваі. Тут, пад зямлёю, падобнага не бывае. Выкіне на эскалятары хутка цябе – наверх. Хтось незнаёмы імгненна побач прабег, Закрануўшы тваю руку скураным крысом. Нібы падзяліўся сваім – проста так – цяплом.
...На перапынку ты свой дастаеш сьняданак. З тэрмасу наліваеш гарачую каву. Дзелісься з хлопцам, з сяброўкай. Сьнедаць адной нецікава. Раскладаеш сшыткі; гармонія – наступная пара. ...Твой безразважны стыль, непрыкметная восень, Нешта нам дадае. Прыступкі – і сем, і восем – Зьлічыш і станеш, бы клён, – жоўта-срэбнавалосай. Сьвет – ён праводзіць цябе да твайго каштана, Ён падшукае месца, дзе прынятая будзеш, спазнана. Ён прачытае ўсе ноты ў сшытку тваім, Сьняжана. Але – ты б хацела, як ёсьць. Ня быць кімсьці абранай.
КРЫТЫКА
АНАТОЛЬ СІДАРЭВІЧ
ПРА АПОШНІЯ КНІЖКІ ЯНКІ БРЫЛЯ
Янка Брыль. Парастак. Эсэ і мініятуры. Про Хрысто, 2006. Янка Брыль. Птушкі і гнёзды. Раман і аповесьці. Мастацкая літаратура, 2006.
Чым гэта растлумачыць: генамі, крывёю, трансцэндэнтнай воляй? Пішучы мініятуры і тым самым ведучы дзёньнік свайго жыцьця, Янка Брыль апошнім часам зьвяртаўся да тэмы сваіх продкаў: прадзедаў, дзядоў. А тут яшчэ вясковы сусед, акадэмік Мікалай Ламан, зацікавіўся гісторыяй роднага Загора, людзей, якія жылі і жывуць у ім. І мы чыталі пра Яську Брыля, прапрадзеда, які жыў у час, калі рушылася Рэч Паспалітая і “водворялся” ў нашай старане царскі рэжым. Гэта была параўнальна невялікая нататка, што пачыналася словамі: “Ёсьць і ў мяне свой радавод...” А потым у часопісе “Роднае слова зьявіўся “шчодра падмацаваны фотаздымкамі” нарыс “Мой радавод”. Летась і гэтая нататка, і гэты нарыс былі надрукаваныя пад адной вокладкай у апошняй Брылёвай кніжцы “Парастак”.
Выдадзеная каталіцкім выдавецтвам “Про Хрысто”, густоўна аформленая, гэтая кніжка была апошнім прыжыцьцёвым зборнікам Янкі Брыля. Трошачкі раней ў выдавецтве “Мастацкая літаратура” ў сэрыі “Проза ХХ стагодзьдзя” выйшаў зборнік “Птушкі і гнёзды” з аднайменным раманам. Гэты твор, які бальшавіцкая цэнзура кроіла і перакройвала сваімі нажніцамі, пад канец жыцьця Янкі Брыля надрукаваны ў той рэдакцыі, якую сам пісьменьнік лічыў найлепшаю. У мяне ёсьць асобнік гэтае кнігі з аўтарскім надпісам: “Дарагому Анатолю – кананізаваны тэкст – для пасьпяховага карыстаньня”. Гэта, калі я не памыляюся, апошні надпіс Янкі Брыля на якой-кольвечы кнізе. Ён зроблены 13 ліпеня 2006 году. У той вечар у пісьменьніка больш не было ні гасьцей, ні наведнікаў, а 14 ліпеня раніцой ён паехаў у Крынічнае, каб, як потым высьветлілася, апошні раз зірнуць на родны Нёман, на родны кут, у якім жылося, думалася і пісалася.
У тым перадапошнім зборніку разам з “кнігай адной маладосьці” “Птушкі і гнёзды” надрукаваны аповесьць “Золак, убачаны здалёк” і “маленькая сага” “Муштук і папка”. Гэты падбор невыпадковы, бо ўсе тры творы ў немалой меры аўтабіяграфічныя. Калі аповесьць “Золак, убачаны здалёк” аднаўляе малюнкі загорскага жыцьця з часоў маленства, дык у “Птушках і гнёздах” апавядаецца пра юнацтва заходнебеларускага хлопца, які трапіў у вір Другое ўсясьветнае вайны, у чужую краіну, а “маленькая сага” і цалкам прысьвечана свайму, сямейнаму, якое насамрэч ужо не такое і сямейнае, а наша агульнае.
“Маленькая сага” была, наколькі я памятаю, першым адкрыта “сямейным” творам Янкі Брыля. Апавядаючы пра свайго найстарэйшага з братоў, Уладзімера, пра ягонае жыцьцё, якое скончылася ў падкіеўскай Быкаўні, сястры нашых Курапатаў, пісьменьнік расказаў нам пра сваю сям’ю: бацькоў, братоў і сясьцёр. І гэта апавяданьне пра канкрэтных людзей у канкрэтных гістарычных варунках вылілася ў апавяданьне пра нашу горкую і бязьлітасную гісторыю. Бо калі Ўладзімер Брыль (“сын польскага памешчыка”) быў забіты, дык наступны з братоў – Ігнат, а больш правільна бацюшка, айцец Ігнаці Брыль – напоўніцу, як і тысячы сьвятароў, выпіў з чашы маральных пакут, прайшоў псыхалягічныя катаваньні.
А потым быў зварот да гісторыі роду, які стаўся магчымым дзякуючы дапамозе акадэміка Мікалая Ламана... Нарыс “Мой радавод” паспалітаму чалавеку цікавы тым, што ён можа ўведаць якія-кольвечы падрабязнасьці з жыцьця такое знакамітасьці, як Брыль. А літаратуразнаўцу яны цікавыя падказкамі, дзе, у якім творы Брыль меў за правобраз таго ці іншага свайго родзіча. Але, апрача ўсяго гэтага, нарыс застаецца добраю прозаю аб прозе і паэзіі жыцьця.
У зборніку “Парастак”, акрамя нататак і нарысу “Мой радавод”, маецца апавяданьне пра Барыса Ржэўскага, яшчэ аднаго патрыёта Беларусі, на чатыры гады кінутага ў мардоўскія лягеры. І гэта ўжо ня пры Сталіне – пры Мікіце Хрушчове. У самую хрушчоўскую адлігу, як называлі той час.
Пішучы пра жыцьцё сваіх родных і блізкіх, гісторыю свайго жыцьця, Янка Брыль усё ж бачыў хараство і гармонію сьвету. У сваёй апошняй кніжцы ён занатаваў: “І думаецца, што ўсё яно ня так сабе, а павінна ж мець пэўны вышэйшы сэнс. Занадта вялікі, занадта прыгожы наш сьвет, каб яму існаваць толькі каб існаваць, без высока-разумнай мэты”.
Гэта прызнаньне нейкага вышэйшага сэнсу таксама не выпадковае, а, думаецца, і ўспадкаванае ад прадзедаў, і выхаванае сусьветнаю культураю, сусьветнаю літаратураю, з багацьця якое заўсёды чэрпаў Янка Брыль. І ў гэтай сувязі нельга не зьвярнуць увагу на маленькае эсэ “Сустрэчы з Сафіяй”, таксама зьмешчанае ў апошняй кнізе пісьменьніка.
Гэтае эсэ было напісана ў адказ на просьбу Алеся Аркуша даць што-небудзь у нумар часопісу “Arche”, прысьвечаны Полацку. І неяк хутка нарадзілася, выдыхнулася эсэ пра чатыры сустрэчы з полацкім Сафійскім саборам. Першы раз ён убачыў гістарычную сьвятыню ў якасьці кніжнага складу. І дах гэтага кашчуннага складу працякаў. Падчас апошняй сустрэчы “Сафія была ўжо іншая, і звонку, і ўсярэдзіне, абноўлена чыстая ў сваёй непераможнай сьвятасьці”.
Янку Брылю – і мы пра гэта ведалі, і гэта ён занатаваў – хацелася яшчэ раз убачыць Сьвятую Сафію.
