Першая кніга Югасі Каляды літаральна «выбухнула» ў 2005-м, калі аўтарцы было 24. Другая зьявілася праз амаль 20 гадоў і была ўзнагароджаная прэстыжнай літаратурнай прэміяй Ежы Гедройця. Свабода пагаварыла зь пісьменьніцай пра творчасьць, выгнаньне і мару вярнуцца ў Беларусь.

Югася Каляда нарадзілася ў Гомлі. У юнацкім узросьце друкавалася ў газэтах «Наша ніва», «Літаратура і мастацтва», часопісах «Дзеяслоў» і «Маладосьць». Яна кажа, што захапілася беларушчынай яшчэ ў канцы 1990-х. Тады ж і вырашыла, што будзе пісьменьніцай. А такасама падумала, што ёй патрэбны творчы псэўданім. Пісьменьніца ўзгадвае, што тады ж пагартала кнігу Уладзімера Арлова «Таямніцы полацкай гісторыі» пра паганскіх багоў. Купала быў заняты, а Каляда — яшчэ не.

«Я сябе адношу да маргіналаў»

— Як і калі Вы захапілася беларушчынай?

— Я прыйшла ў рух за свабоду і незалежнасьць, калі яшчэ вучылася ў школе, у 1997-м. Але я не сказала б, што гэта была палітыка, гэта быў актывізм. Напрыклад, у Менску моладзь стварала «Малады фронт», а ў Гомлі ў нас была свая асобная дзейнасьць.

Я належу да хвалі моладзі, выкліканай да палітычнага жыцьця пратэстамі 1996 году. Я спрабавала знайсьці сваё месца, прафэсію, неяк рэалізавацца, каб мець жыцьцёвы занятак, у якім можна выказвацца ў Беларусі несвабоднай. У Беларусі, дзе ўзурпаваная ўлада. І з кожным унівэрсытэтам прыходзіла ўсё больш разуменьня, што свабодныя выказваньні ў Беларусі ў прынцыпе немагчымыя.

— І вырашылі пайсьці на гістфак пэдагагічнага ўнівэрсытэту, потым на юрфак. Працавалі па спэцыяльнасьці? Ці лічыце Вы сябе прафэсійнай пісьменьніцай?

— Гістфак — гэта праца ў школе або ва ўнівэрсытэце, выкладчыкам. Але гэта не маё. На той момант, калі я паступала на юрфак, у мяне былі ілюзіі, што змагу працаваць або сьледчым, або ўчастковым ў мясцовым РАУСе. Але гэтых ілюзіяў я хутка пазбавілася.

Я працавала інспэктарам па кадрах, але доўга гэта немагчыма было вытрымаць. Бо рана ці позна сутыкаесься з момантам, калі трэба нейкі выбар зрабіць. Таму як адказаць на пытаньне, ці я маю я прафэсію, у поўным сэнсе гэтага слова? Я сказала б, што не, напэўна, ня маю. Я сябе адношу да маргіналаў, да таго пакаленьня, якое займалася барацьбой. У 2001 годзе мы павінны былі зрабіць выбар. Хоць насамрэч у нас ніякага выбару і не было.

Што да пісьменьніцтва, як можна казаць аб прафэсійнай дзейнасьці, калі 20 гадоў я кніжак не пісала? Ці гэта прафэсія? Зарабіць грошы пісьменствам — у мяне няма ўжо такіх спадзяваньняў.

Маладое нахабства

— У даволі маладым узросьце — у 24 гады — вы напісалі першую кнігу «Галоўная памылка Афанасія», якую надрукавала дзяржаўнае выдавецтва «Мастацкая літаратура» (незалежных яшчэ не было). І якую філёзаф Ігар Бабкоў назваў «самым скандальным і кантравэрсійным літаратурным дэбютам дзесяцігодзьдзя». І яна дагэтуль актуальная — нядаўна зноў перавыдадзеная ў Польшчы.

— Так, першая кніга была выдадзеная, калі мне было 24 гады. Потым палякі яе выдалі, і называлася яна «Трактар». Яшчэ адно выданьне было ў зборніку фіналістаў конкурсу Пэтраркі, які праводзіў ПЭН. Цяпер выйшла перавыданьне гэтай кнігі ў Польшчы, у выдавецтве «Гутэнбэрг». Такая «бурная дзейнасьць» пісьменьніцкая, хоць сама я да гэтага і не спрычынілася.

Гэта аповесьць пра юнакоў, пра жыцьцё ў Менску. Але там я пішу яшчэ і пра аўтара, які стварае літаратуру, «ламае чацьвёртую сьцяну». Я сказала б, што яна такая постмадэрнісцкая. Гэта кніга ня столькі пра моладзь, пра каханьне, а пра стварэньне літаратурнага твору ў працэсе ягонага стварэньня.

Натхніла жаданьне пісаць. Я на той момант зразумела, што хачу быць пісьменьніцай. Зайздрошчу свайму маладому нахабству, зь якім я напісала першую кнігу: літаральна за пару тыдняў па начах пасьля працы. Такая спантаннасьць і лёгкасьць уласьцівая тым, хто пачынае. Такімі тэмпамі і аб’ёмамі пісаць я больш ня здольная ў прынцыпе! І ступень набліжанасьці да чытача, і адкрытасьць аўтара перад чытачом — я такое наўрад ці змагу паўтарыць.

–Такі посьпех, выбух, першая кніга так стрэліла! А потым — перапынак амаль у 20 гадоў? Як так?

— Я хацела пісаць жанравую літаратуру. А гэта сюжэт, разьвіцьцё, якія залежаць ад дзеяньняў героя. Мае героі пачыналі дзейнічаць у сучаснай Беларусі, бо я заўсёды хацела пісаць пра сучасную Беларусь, я яе ведала. Гэта была адзіная краіна, куды я магла «пасяліць» сваіх герояў. Дык вось, яны пачыналі дзейнічаць — і раптам я заўважыла, што усе мае сюжэты аднолькава скручваюцца і як бы сьцякаюць у адну лейку і прыходзяць да аднаго лягічнага завяршэньня.

І ўсе мае героі або вымушаныя былі звальняцца з працы (ці іх звальнялі) і эміграваць, або станавіцца маргіналамі ў Беларусі. То бок яны паўтаралі мой лёс і лёс маіх сяброў, якія ўдзельнічалі ў выбарчай кампаніі 2001 году. І асэнсаваньне гэтага моманту — чаму, калі чалавек пра сябе заяўляе адкрыта, рэалізуе свабоду слова, думак, сходаў — ягоны лёс рэзка пераломліваецца? Развагам над гэтым я прысьвяціла больш за 15 гадоў.

— Другую кнігу — «Перамену месцаў» — Вы пачалі пісаць пасьля 2020 году?

— Пасьля першай кнігі ў мяне было вельмі шмат сюжэтных зацемак, канкрэтных завязак. Для «Перамены месцаў» я зрабіла нататкі ў 2018 годзе. Але я ня ведала, што рабіць з маімі героямі, што яны зробяць і што зь імі адбудзецца далей. Усе сюжэты завязаліся ў мяне 9 жніўня 2020 году. І я гатовая была пісаць — сесьці за ўсе мае кнігі, закінуць усё…

Але ёсьць такая штука, як жыцьцё: у мяне на руках было маленькае дзіця, якому быў год, я чакала, калі яно пойдзе ў садок. І пры 100% занятасьці, ва ўмовах выгнаньня, жорсткай неабходнасьці зарабіць грошы, каб заплаціць за арэнду кватэры, — у гэтым усім трэба было знайсьці час яшчэ і на творчасьць.

Пярэдні край

— Галівудзкі сюжэт: судзьдзя Альбіна і беспрацоўная Маня едуць ў сталіцу на хуткасным цягніку і выпадкова мяняюцца целамі і адпаведна, жыцьцямі. Выбар герояў агаломшвае — чаму такія антаганісты?

— Бо мне трэба было знайсьці людзей, якія стаяць на пярэднім краі таго, дзе неабходна рабіць выбар. У 2017 годзе ішлі пратэсты «дармаедаў». І мне трэба было ўзяць аднаго «дармаеда», а з другога боку — чалавека, які судзіць гэтых «дармаедаў». І перамяшаць іх.

Тут няма прататыпаў, тут задача — праз герояў прапусьціць гістарычныя падзеі. Не апісаць дзеяньні канкрэтных людзей, а менавіта паказаць напятасьць, якую стварае беларуская гісторыя, якая вельмі актыўна пачала разьвівацца дзесьці з 2017 году.

Я ўзяла галівудзкі сюжэт і паспрабавала перанесьці яго на беларускую глебу. Хацела паказаць, якія мы ўсе сучасныя, эўрапейскія, заходнія, цывілізаваныя, клясныя беларусы, і з намі могуць адбывацца ўсе гэтыя сюжэты! А яны не адбываліся: я не магла ні дэтэктыў напісаць, ні мэлядраму, нічога — мне штосьці перашкаджала. Што перашкаджала? Антаганіст, тут існуе адзін антаганіст. Я не магу зрабіць Шэрлака Холмса і прафэсара Марыярці. Бо «прыйдзе лясьнік і ўсіх прагоніць». Якія тут могуць быць дэтэктывы? Ніякія! Мая ідэя была паказаць, чаму галівудзкія сюжэты не працуюць на беларускай глебе. Бо ў нас ёсьць адзін антаганіст, праціўнік ўсіх і ўсяго. І як бы мы ні спрабавалі зрабіць гэтую перамену месцаў, сума не памяняецца.

— А працяг будзе?

— Ведаеце, чытачы ўжо мяне натхнілі напісаць працяг. І дай Божа, калі ў яне хопіць часу, то працяг будзе.

— Я спадзяюся, не праз 15–17 гадоў?

— Гэта як атрымаецца. Бо я сама сабе не належу: я належу лёсу, які падзяляю з усім беларусамі ў выгнаньні. Я належу свайму маленькаму сыну, належу сваёй вялікай сям’і. Як атрымаецца. Ідэі ёсьць. Толькі як іх рэалізаваць?

— А што будзем рабіць з судзьдзёй Альбінай, зь міліцыянтамі — героямі вашай кнігі, з гомельскай жаночай калёніяй і яе супрацоўнікамі?

— Ёсьць такі мэханізм, даўно распрацаваны, называецца ён «справядлівы суд». Кожны чалавек заслугоўвае, каб былі ўлічаныя ўсе абставіны. Калі чалавек зрабіў выбар на карысьць зла, а калі — на карысьць дабра. Ня ўсіх агулам узяць і зрабіць тое самае, толькі наадварот, усіх у турму — і няхай сядзяць, незалежна ад таго, што яны зрабілі.

Выгнаньне

— Пра выгнаньне. Вы сказалі, што зараз вы не ў эміграцыі, а менавіта ў выгнаньні…

— Чаму я кажу «ў выгнаньні», а не «ў эміграцыі»? Гэта юрыдычны тэрмін, які дакладна вызначае мой міжнародны статус. Я не з сваёй волі пакінула Беларусь. І не з сваёй волі я знаходжуся тут і не вяртаюся. Таму гэта выгнаньне. Я ўцякачка.

Як я гэта перажыла? Я не перажыла. Ці гэта цяжка? Гэта было і ёсьць цяжка. Думкамі я жыву ў Беларусі. Я не адаптуюся, я не жыву новым жыцьцём і не зьбіраюся тут ім жыць. Мая задача абсалютна ў іншым. Мая задача — нейкім чынам напісаць кнігі, якія яшчэ магу напісаць.

— А як выхаваць ў выгнаньні дзіця беларусам? Думаю, ваш сын пайшоў у літоўскі дзіцячы садок, у кагосьці ў польскі, дзеці хутка авалодваюць чужой мовай — ці не ў пясочніцы… Як захаваць беларускасьць у дзяцей у выгнаньні?

— Мне пашанцавала адаптаваць дзіця ў тым сэнсе, што сын выехаў вельмі маленькім, яшчэ на руках у мяне быў. І таму ён вывучыў літоўскую мову як native sреаker. Я аддала яго ў літоўскі садок, калі ён яшчэ не размаўляў ні на якой мове. А дома беларуская мова ад мяне, бо мае працоўныя стасункі ў Вільні адбываюцца па-беларуску. У Беларусі было б значна цяжэй.

І калі ён пачаў пасьля садку літоўскія вершы расказваць, я зразумела, што мне трэба рабіць тое самае. Я наўмысна ўключаю песьні беларускія, павесіла ў хаце сьцягі і падкрэсьліваю ў кожнай гутарцы, што мы беларусы, што мы зь Беларусі. І наш родны горад Гомель, і дзе б мы ні былі, у якую б краіну ні прыехалі — у Афрыку, у Эўропу — мы зь Беларусі. Я разумею, што ў яго ўжо родны горад Вільня. Але ён не літовец, ён — беларус. Нацыянальнасьць — гэта ідэя, а ідэя — гэта думка, а думку выказваеш, перадаеш, і дзеці таксама яе ўспрымаюць.

«Я ствараю беларускую літаратуру»

— Зараз зьявілася шмат выдавецтваў па-за межамі Беларусі, якія выдаюць беларускіх пісьменьнікаў. А ці выдаецца нешта цікавае ў Беларусі? Ці ёсьць нейкае літаратурнае жыцьцё?

— Я не падзяляю Беларусь на «тут» і «там». Я пішу беларускія творы на беларускай мове. Я ствараю беларускую літаратуру, а не замежную. Не эмігранцкую, не выгнаньніцкую, а проста беларускую. І ўсе, што пішацца і выдаецца за мяжой, — гэта таксама беларуская літаратура. Яна ж ня робіцца літоўскай, польскай. Цяпер жа не паваенная эміграцыя, якая аказалася цалкам ізаляванай. Ёсьць інтэрнэт, супольная інфармацыйная прастора. Так што мы не разарваныя зь Беларусьсю абсалютна ніяк.

Вядома, выдавацца пад псэўданімам горш, чым выдавацца пад сваім імем, але гэта лепш, чым зусім не выдавацца. І тое, што мы можам вынесьці з пажару, з дому ў вагні, — гэта добра. Але літаратура застаецца беларускай усё адно.

— У Вашай кнізе шыкоўная мова — гэта адзначаюць прафэсійныя мовазнаўцы, лінгвісты, журналісты. Сакавітая, а ў той жа час і ляканічная, і выкшталцоная, ёсьць такія файныя словы, якіх расейцы не зразумеюць.

— Я вучу беларускую мову пастаянна. Засвоіла яе ў дзяцінстве, у старэйшых клясах цалкам перайшла на яе. Я выдаткоўваю на яе час — як на вывучэньне замежных моваў. Кнігі чытаю з алоўкам. Выпісваю словы, лексыку, сынтаксычныя формы, вяртаюся да іх, перачытваю, узгадваю ўсе дыялектныя словы, якія ведала ад таты, якія чула сама. Чытаю слоўнікі Ластоўскага, працы і сучасных мовазнаўцаў, і ранейшых. Гэты час я магла б аддаваць ангельскай мове, літоўскай, але я яго аддаю на беларускую мову.

— У апошняй кнізе заўважаецца Ваша закаханасьць у Гомель. Беларускія пісьменьнікі збольшага пісалі пра вёску і вайну. А ў Вас проста дэталёва выпісаны родны горад…

— Пісьменьнікі пра вайну і вёску пісалі таму, што гэта было дазволена цэнзурай. Але нават у падцэнзурнай літаратуры пісьменьнікі прымудраліся рабіць свае цікавыя ўстаўкі. Нават вядомы прыхільнік Масквы і савецкай улады Іван Шамякін у «Сэрцы на далоні» вельмі цікава апісвае Гомель. Прычым ён захаваў апісаньні месцаў, якія былі зруйнаваныя (да прыкладу, плошчы часоў нямецкай акупацыі…) У яго вельмі цікавае апісаньне Гомля, нягледзячы на тое, што той твор прапагандысцкі.

Адкуль у мяне такая любоў да роднага гораду? Бо я шмат чытала пра іншыя вядомыя гарады: той жа Парыж, апісаны ў многіх творах, існуе ўжо ў калектыўнай сьвядомасьці Ня дай бог, ён будзе разбураны, — ён ёсьць у памяці, у кнігах. Я тое самае хацела зрабіць і для Гомля. І каб чытачы яго любілі за тое, што ён прапісаны ў іхных фантазіях і марах.

Але я не магу адмовіцца і ад Менску — я гэта ўбачыла толькі ў Вільні. Бо зь ім у мяне зьвязаныя ўспаміны, якія немагчыма выкрасьліць з жыцьця… Я думала, што Менск не пераношу! Усюды нейкія пераходы падземныя, велізарныя праезды там, дзе былі прамысловыя зоны… Толькі ў Вільні я зразумела, што люблю Менск да болю!

Я і Вільню спачатку не ўспрымала — што я тут жыву. Але калі я стала мець асабістыя зь ёю стасункі, гэты горад я ўжо ня выкрасьлю з свайго жыцьця.

— А ці ёсьць надзея, што мы калі-небудзь вернемся?

— Я толькі гэтым і жыву, часьцяком думаю: «Усё! Еду дадому». Тым больш у Вільні паўсюль паказальнікі: Менск, Ліда. Немагчыма трываць… У мяне такое адчуваньне, быццам бы я памерла, я гляджу на Беларусь і не магу трапіць дадому. Мабыць, так на нас глядзяць нашы памерлыя зь нябёсаў, глядзяць і ня могуць трапіць.

Можна ў Медніках на вежу, на замак улезьці і ўбачыць Беларусь. Чаму я не магу туды трапіць? Гэта жахлівае адчуваньне. Да батарэі папрашу сябе прывязаць, каб не сарвацца і не паехаць. Я жыву ў гэтым чаканьні: калі будзе першая магчымасьць вярнуцца, імгненна скарыстаюся…

У Вільні я не адаптуюся, не інкарпаруюся, не сацыялізуюся. У мяне вочы глядзяць толькі ў бок Беларусі — зь любога месца, дзе б я ні была.