Вакол гэтых пытаньняў на канале Свабода Premium спрачаюцца кіраўнік беларускага праекту брытанскага дасьледчага цэнтру Chatham House Рыгор Астапеня і дырэктар дасьледчых праграмаў Усходняга суседзтва Эўразьвязу і Расеі ў Фінскім інстытуце міжнародных дачыненьняў Аркадзь Мошэс.
Рыгор Астапеня нядаўна на сайце Chatham House апублікаваў праграмны артыкул «Пераасэнсаваць палітыку Захаду ў адносінах да Беларусі». Аркадзь Мошэс разам з калегам Рыгорам Ніжнікавым далі крытычны адказ на публікацыю Астапені на сайце Euronews пад загалоўкам «Аднаўленьне стасункаў з Лукашэнкам зьяўляецца маральна і палітычна няправільным. Гэтага трэба пазьбягаць». З выкладаньнем сваіх пазыцыяў на нашым сайце ўжо выступілі паасобку і Рыгор Астапеня, і Рыгор Ніжнікаў. Мы палічылі цікавым працягнуць размову ў вочнай дыскусіі.
— Рыгор, вы прапануеце Захаду весьці дыялёг з Лукашэнкам. Але ёсьць сумны досьвед «перазагрузак» адносін з рэжымам — ён захоўваў устойлівасьць і браўся за старое (2010, 2020 гады). Цяпер — яшчэ адзін цыкль?
Астапеня: Яшчэ адзін цыкль немагчымы. Але мы думаем пра сытуацыю ў канкрэтным кантэксьце. Беларусь на шляху да Паўночнай Карэі, да таго, што масавыя рэпрэсіі будуць працягвацца, а краіна пачынае паступова інкарпаравацца ў склад РФ.
Зараз важна крытычна ацаніць тыя інструмэнты, якія мае Захад, тое, як ён можа ўплываць на падзеі ў Беларусі. Я пішу пра некалькі інструмэнтаў — працу на раскол уладнай эліты, паляпшэньне вобразу Захаду ў беларускай грамадзкай думцы, пра неабходнасьць умацоўваць незалежныя СМІ. Але галоўнае разыходжаньне ў нас з Аркадзем — у ацэнках санкцыяў і магчымых перамоваў з рэжымам.
Я ў сваім дасьледаваньні пішу пра тое, якія санкцыі варта ўмацоўваць, а якія — аслабляць. Я разглядаю санкцыі як магчымасьць Захаду ўмацоўваць сваю перамоўную пазыцыю з рэжымам.
Але ня буду хаваць свайго крытычнага стаўленьня да санкцыяў. Досьвед санкцыяў адносна КНДР і Ірану паказвае, што іх эфэктыўнасьць досыць абмежаваная. Санкцыі адносна Беларусі ўмацоўваюць пазыцыі рэжыму ў Беларусі, яны непапулярныя ў беларускім грамадзтве. І ёсьць мэханізмы абыходу гэтых санкцыяў, на якія Захад ня можа паўплываць: ён ня можа паўплываць на транзыт калійных угнаеньняў з Салігорску ў Кітай.
— Аркадзь, улетку 2021-га, да захопу самалёта Ryanair, у Беларусі было некалькі сотняў палітвязьняў. Потым было некалькі хваляў сур’ёзных санкцыяў. Палітвязьняў стала 1500, зьнішчана 800 NGO. У 2020 годзе доля РФ у таваразвароце Беларусі складала 50%, зараз 70%. Гэта эфэкт санкцыяў?
Мошэс: Гэта не эфэкт санкцыяў, гэта эфэкт іх адсутнасьці. Пра наяўнасьць санкцыяў можна гаварыць толькі ў параўнаньні з папярэднім пэрыядам, калі іх не было наагул. Зараз іх няма амаль, ёсьць толькі дэклярацыі. Гэта як зь лекамі. Яны павінны давацца ў правільнай дозе і курс павінен быць выкананы цалкам. Калі прыём антыбіётыкаў спыніць пасярэдзіне прапісанага пэрыяду, то станоўчага эфэкту ня будзе. Лукашэнка робіць тое, што ён робіць, разумеючы, што будуць гучаць гэтыя аргумэнты: ай, санкцыі не працуюць. Тое самае гучыць і з Расеі: санкцыі не працуюць, Расея зарабіла 200 мільярдаў даляраў на гандлі энэрганосьбітамі, у сьпісе Форбс зьявілася 22 новыя расейскія мільярдэры.
Але ў сьнежні былі ўведзеныя першыя санкцыі адносна расейскай нафты, на пачатку году — першыя санкцыі адносна расейскіх нафтапрадуктаў. Зараз эканамісты гавораць: давайце пачакаем 2-3 гады, тады, магчыма, у нас зьявіцца эфэкт. Давайце пазьбегнем мэтафары са старога анэкдота.
Мужык падае ў бездань, яго зьверху пытаюцца:
—«Як ты?»
— «Ды нічога, рукі ногі цэлыя».
— «А чаму ты не вылазіш?».
— «А я яшчэ не даляцеў».
Падчас мінулых цыкляў стасункаў з Лукашэнкам мы казалі, што санкцыі не працуюць. Іх трэба ўводзіць. Апошнія тры раўнды павялічэньня санкцыйнага ціску на Расеі не закранулі Беларусь. Рэальнага санкцыйнага ціску на Беларусь не было. А доктар не павінен быць добранькім.
— Прыгадваю дыскусію былых беларускіх дыпляматаў Валера Кавалеўскага і Паўла Мацукевіча. Тэза Кавалеўскага была, што санкцыі — гэта «пільны хірург», Мацукевіча — што «сьляпы кат». Рыгор, вы чулі думку Аркадзя. Санкцыяў, аказваецца, і не было?
Астапеня: Я зыходжу з аналізу эканамістаў, якія гавораць аб тым, што большасьць санкцыяў, якія Захад мог увесьці адносна Беларусі, ужо ўведзеныя. Беларуская эканоміка збольшага ўжо санкцыянаваная. Узровень санкцыяў адносна яе — адзін з самых высокіх у сьвеце, яна паводле гэтага паказьніку — у адной групе з КНДР, Іранам, Сырыяй. Я не разумею, як можна глядзець на досьвед Паўночнай Карэі і разьлічваць на тое, што гэта прывядзе да станоўчага выніку.
Для мяне санкцыі — гэта магчымасьць пайсьці да стала перамоваў зь нечым. Чаму я, дарэчы, падтрымліваю некаторыя санкцыі і нават іх умацаваньне? Таму што гэта магчымасьць пачаць перамовы з рэжымам.
— Аркадзь, Рыгор спасылаецца на ацэнкі беларускіх эканамістаў. Вы грунтуецеся на ацэнках іншых эканамістаў?
Мошэс: Для мяне вельмі сымбалічны факт, што беларуская футбольная зборная працягвае гуляць у міжнародных спаборніцтвах. Няма сыстэмнасьці ў санкцыйных падыходах. Рыгор (і ня ён адзін) гаворыць пра абыход санкцыяў. Але пытаньне аб другасных санкцыях — санкцыях адносна краінаў, якія дапамагаюць абыходзіць санкцыі, — цяпер толькі падымаецца і адносна Расеі, і адносна Беларусі. Давайце пачакаем.
— Аркадзь, вы ў сумесным зь Ніжнікавым артыкуле апэруеце маральным аргумэнтам: паводле вас, палітыка «перазагрузкі» з Лукашэнкам амаральная. Але ў сьвеце ёсьць шмат рэпрэсіўных рэжымаў — Кітай Сі Цзіньпіна, Азэрбайджан Ільхама Аліева, Туркмэністан бацькі і сына Бердымухамедавых, Эгіпет Абдэля Ас-Сісі. Тым ня менш зь іхнымі лідэрамі размаўляюць, санкцыі да гэтых рэжымаў не ўжываюць. А мараль жа паводле сваёй прыроды ўнівэрсальная, яна прадугледжвае роўную адплату за аднолькавыя дзеяньні?
Мошэс: Я згодны, што мараль — рэч унівэрсальная. І калі б спыталі параду ў мяне, то я б даваў аналягічныя парады і адносна пералічаных вамі рэжымаў. Але ёсьць прынцыповая розьніца паміж імі і рэжымам Лукашэнкі. Паводле трох чыньнікаў. Беларусы і жыхары Паўночнай Карэі — гэта розныя народы з рознай гісторыяй, з розным доступам да інфармацыі і досьведам паездак за мяжу. І Беларусь — у Эўропе. Калі ў вас у падʼезьдзе жыве хуліган, які можа ўсё ўзарваць, вы да яго будзеце ставіцца інакш, чым да такога ж хулігана, які жыве за 1000 кілямэтраў ад вас. Адносна эўрапейскіх краінаў ЗША і ЭЗ будуць ужываць іншыя стандарты, чым адносна азіяцкіх і афрыканскіх.
Другі чыньнік — гэта ўсё ж маштабы рэпрэсіяў. Ня ў кожнай краіне ў турму саджаюць нобэлеўскіх ляўрэатаў. А трэці і самы важны чыньнік — што з Лукашэнкам спрабавалі весьці дыялёг. У дыялёгу зь пералічанымі вамі рэжымамі Азіі і Афрыкі іх лідэры ад пачатку адмаўляліся абмяркоўваць тэматыку правоў чалавека і дэмакратыі. А з Лукашэнкам формула кожнай «перазагрузкі» была падобная: зьмякчэньне пазыцыі Захаду адносна рэжыму ў абмен на ўнутраную лібэралізацыю. І тут размова ідзе пра падман даверу.
— Рыгор, сапраўды, і перад 2010-м, і перад 2020 годам гаварылася аб пажаданасьці ўнутранай лібэралізацыі. На гэта Лукашэнка казаў: дык вось я палітвязьняў вызваліў, вось нават дзьвюх незалежных дэпутатак запусьціў у парлямэнт, я ж усё зрабіў, што вы хацелі. А як вы ўяўляеце сабе парадак дня дыялёгу, да якога заклікаеце цяпер?
Астапеня: Ёсьць рэчы, якія ўжо значацца на парадку дня — гэта вызваленьне палітвязьняў паводле гуманітарнага сьпісу. Адносна вайны — гэта зьмяншэньне ці скасаваньне падтрымкі Расеі. Калі мы прыгадаем, што было пасьля 2020 году, то перамовы з рэжымам былі і ў некаторых выпадках яны мелі плён. Дзяржсакратар ЗША Майк Пампэо вызваліў палітвязьня адным тэлефанаваньнем. Пры гэтым ЗША ўводзілі санкцыі. Мы бачым, што з рэжымам можна размаўляць і пра зьмяншэньне падтрымкі Расеі ў вайне.
Першыя паўгода вайны з тэрыторыі Беларусі вяліся масавыя абстрэлы Ўкраіны. Апошнім часам масавых абстрэлаў няма. Ня трэба зачыняць дзьверы перамоваў з рэжымам. І раней ці пазьней мы да гэтых дзьвярэй прыйдзем. Ці значыць гэта, што трэба зараз фатаграфавацца з Лукашэнкам, што трэба паверыць у яго? Не, ня значыць. Пакуль ён маральна не гатовы да такіх рашэньняў. Але ў гэтым кірунку трэба працаваць.
Мошэс: Я лічу, што сёньня пэрспэктывы размовы з Лукашэнкам горшыя, чым яны калі-небудзь былі. І таму, што давер разбураны канчаткова, і таму, што яго залежнасьць ад Расеі вырасла. І вырасла яна не з прычыны заходніх санкцыяў, а з прычыны яго рашэньня 2020 году абаперціся на сілавую і ўсялякую іншую падтрымку Пуціна. І таму ў Беларусі цяпер знаходзяцца расейскія войскі. І складана разважаць, наколькі Лукашэнка застаецца субʼектам зьнешняй палітыкі.
На мой погляд, не застаецца зусім. Я магу памыляцца, але тое, што ён робіць зараз, — гэта тое, што ён хацеў рабіць заўсёды. Ён хоча быць саюзьнікам Пуціна, ён хоча быць у інтэрнацыянале аўтакратаў, ён хоча быць у антызаходнім лягеры. Ён дэманстраваў, што калі Захад хоча яго перакупіць, ён гатовы сёе-тое зрабіць. Але паколькі Захад быў не гатовы, то ён нічога і не рабіў. Але сэрца ягонае — у Маскве, яно з Пуціным.
— Рыгор, вашы прапановы грунтуюцца на дапушчэньні, што Лукашэнка застаецца субʼектам палітыкі. А ці гэта сапраўды так? Многія яго дзеяньні, у тым ліку і нядаўняя сустрэча з кіраўніком анэксаванай Расеяй «ДНР» Пушыліным, выклікаюць вялікія сумневы ў тым, што ад яго хоць нешта залежыць. Не вядзе ж Захад перамовы з Пушыліным?
Астапеня: Аркадзь, я ня згодны з тэзай, што «сэрца» беларускага рэжыму — у яго прарасейскасьці. Яно ў глыбокай амаральнасьці. І калі трэба, ён пераключае тумблер гэтай сваёй амаральнасьці. Рэжым казаў, што Пуцін хаваецца ад людзей у бункеры і карыстаецца ботаксам. Цяпер пра Лукашэнку і Пушыліна. Нашы з Аркадзем погляды насамрэч не настолькі адрозныя. У лютым 2020 году Менск наведваў тагачасны дзяржсакратар ЗША Майк Пампэо. Усе тады бачылі іх пацісканьне рук і ўзаемныя ўсьмешкі. Я тады на сайце Chatham House напісаў артыкул, што ня варта перабольшваць самастойнасьць Лукашэнкі.
Але ня варта перабольшваць і ступень залежнасьці. Рэжым можа пераключаць тумблер, ён можа мяняць ступень залежнасьці. Зразумела, што калі заўтра Лукашэнка запатрабуе, каб Расея вывела свае войскі зь Беларусі, то яна гэтага ня зробіць. Але калі Лукашэнка загадае вызваліць палітвязьняў, то Расея яму ў гэтым перашкаджаць ня будзе.
І наконт вайны — той жа прыклад з ракетамі: раней яны ляцелі зь Беларусі ва Ўкраіну, цяпер не ляцяць. Іншымі словамі, палітыку можна карэктаваць. Можна гэта рабіць непублічна. Калі Лукашэнка заявіў, што вайну трэба спыніць неадкладна, расейскія Z-каналы заходзіліся ад абурэньня: як такое сабе дазваляе наш саюзьнік? А што да параўнаньня з Пушыліным, то Сі Цзіньпін Пушыліна ў Пэкіне не прымае. А Лукашэнку — прымае.
— Спрэчка, якая доўжыцца ўжо больш за год: Лукашэнка адмовіўся пасылаць беларусаў ваяваць ва Ўкраіну ці гэта проста Пуціну зь нейкіх яго меркаваньняў не спатрэбілася? Вось ракеты не ляцяць з кастрычніка зь Беларусі: гэта Лукашэнка дамогся ці Пуцін так вырашыў, а Лукашэнка да гэтага рашэньня дачыненьня ня мае?
Астапеня: Я думаю, што гэта ўсё ж Лукашэнка. Магчыма, ён выкарыстоўваў іншыя аргумэнты, чым мы з вамі. Напэўна, ён пераконваў Пуціна, што таму не патрэбен яшчэ адзін фронт. Але зразумела, што Лукашэнка зацікаўлены ў тым, каб баявыя дзеяньні з тэрыторыі Беларусі не вяліся.
— Аркадзь, вы і Ніжнікоў пішаце, што нельга заахвочваць Лукашэнку за яго агрэсіўныя дзеяньні, у прыватнасьці за суагрэсію. У Другую сусьветную заходнія саюзьнікі залагоджвалі патэнцыйных саюзьнікаў Гітлера, абы ты не ўступілі ў вайну сваімі войскамі. Напрыклад, гішпанскі дыктатар Франка. Ён, дарэчы, у вайну ўступіў, але толькі з СССР. Аднак зь Вялікай Брытаніяй і ЗША не ваяваў, і англічане і амэрыканцы мелі зь ім вельмі шчырыя размовы, каб ён гэтага не рабіў. Лукашэнка не заслугоўвае такіх адносінаў?
Мошэс: Я яшчэ пару словаў наконт параўнаньня з Пушыліным. Ведаеце, у чым розьніца паміж ім і Лукашэнкам? Што супраць Пушыліна не было дэманстрацыяў пратэсту ні ў 2020 годзе, ні ў якім іншым. Пушылін таксама залежны ад Расеі, але інакш. У пэўным сэнсе Лукашэнка нават больш залежны ад яе, чым Пушылін. Наконт Другой сусьветнай вы правільна сказалі: «патэнцыйныя саюзьнікі Гітлера». Франка быў менавіта патэнцыйным саюзьнікам Нямеччыны.
Я шмат займаўся гісторыяй Другой сусьветнай вайны. Гішпанская «блакітная дывізія», якая ваявала пад Ленінградам, была рэальна добраахвотніцкай. І Гітлер улашчваў Франка значна больш, чым Вялікая Брытанія і ЗША. Апошнія разумелі, што Франка цьвяроза ацэньвае: бедная, разбураная грамадзянскай вайной Гішпанія проста ня можа дазволіць сабе яшчэ адну вайну.
Можна прывесьці прыклад Турэччыны, якую заходнія саюзьнікі сапраўды доўга ўгаворвалі, каб яны ўступіла ў вайну супраць Гітлера. У канцы вайны Анкара ўжо пачала рабіць рухі ў гэтым кірунку, але тады ўжо саюзьнікі сказалі: не, цяпер ужо ня трэба, навошта нам з вамі дзяліцца перамогай. А Лукашэнка не патэнцыйны саюзьнік, ён дзейны саюзьнік. Ён зрабіў такое, у выніку чаго адносна Беларусі на 100% пасуе ААНаўскае азначэньне агрэсіі.
Так што, калі шукаць магчымыя гістарычныя аналёгіі часоў Другой сусьветнай вайны — дык гэта Баўгарыя, Румынія, Фінляндыя: гэта саюзьнікі Гітлера, якія на пэўным этапе павярнулі зброю супраць яго. Калі б Лукашэнка гэта зараз зрабіў, то зь ім сапраўды пачалі б размаўляць і забылі б усе размовы пра мараль. Але мы ж разумеем, што Лукашэнка ня Франка, не Манэргейм і нават не кароль Міхай, ён гэтага ня зробіць. І гэта пытаньне ня толькі залежнасьці, але і пытаньне камфортнага сядзеньня аўтаномнага васальнага ўладара пад пахай у Пуціна.
— Рыгор, якога выніку можа дамагчыся Захад, калі прыме вашы прапановы? Вы верыце, што іх можна дамагчыся? Дыялёг з Захадам легітымізуе рэжым. Лукашэнка скажа: «Я ж казаў, што заходнія лідэры — „безь яец“». Няўжо гэта не дэмаралізуе і Захад, і беларусаў?
Астапеня: Я скажу яшчэ пару словаў наконт пазыцыі Лукашэнкі ў вайне. Калі ў Мачулішчах узрываюць расейскі самалёт — Лукашэнка вельмі гучна крычыць, але ў адказ нічога ня робіць. Калі на тэрыторыю Беларусі заляталі ракеты, то Лукашэнка таксама вельмі злаваў, але нічога не рабіў. Так што ягоны падыход крыху больш нюансаваны. Чаго можна дасягнуць шляхам перамоваў? Я лічу, што людзі ня будуць дэмаралізаваныя, калі будзе вынік. Людзі дэмаралізаваныя якраз цяпер. Бо мы стаім ля сьцяны плачу, мы бачым масавыя рэпрэсіі і проста ідзём у кірунку Паўночнай Карэі. Гэта маральна не натхняе.
Якога выніку можна дасягнуць? Шчыра скажу: ня вельмі вялікага. Можна дасягнуць вызваленьня часткі палітычных вязьняў, паступовага дыстанцыянаваньня ад вайны. Потым можна будзе рухацца далей. Калі гаварыць пра дэмагогію наконт «яец», то рэпутацыйныя страты непазьбежныя. Я імкнуся быць шчырым, я не хаваю гэтага. Я слухаю прапановы Аркадзя і таксама хачу, каб Лукашэнка пачуў пра санкцыі, сеў у самалёт і некуды паляцеў. Я — за. Але я бачу, што мы рухаемся ў бок Паўночнай Карэі. Мая прапанова — гэта не жаданьне раю. Гэта прапанова абмену саступак на саступкі.
— Аркадзь, якім чынам рэалізацыя вашага падыходу можа прывесьці да пазытыўных зьменаў у Беларусі? Расея кампэнсуе Лукашэнку страты ад санкцый, большасьць беларусаў не вітаюць санкцыі, вобраз Захаду не паляпшаецца, досьвед 2020 году застаўся ў 2020 годзе. Гістарычны досьвед беларускіх паўстаньняў паказвае, што яны ішлі не адразу адно за адным. І як «цьвёрдая лінія» павінна спрацаваць у агляднай пэрспэктыве?
Мошэс: Досьвед 2020 году застаўся не ў 2020 годзе, а ў гісторыі. Прычына, па якой Лукашэнка яшчэ супраціўляецца, прычына, па якой заканадаўства ў Літве прымаецца рознае адносна грамадзянаў Расеі і Беларусі — гэта разуменьне, што беларусы і расейцы — розныя народы. І Пуцін гэта разумее. Стаўленьне беларусаў да вайны ва Ўкраіне адрознае ад стаўленьня расейцаў, падтрымкі вайны ў беларусаў няма. Гэта спараджае і рызыкі: калі Пуцін будзе «пераціскаць» Лукашэнку ў сэнсе ўдзелу ў вайне, можна справакаваць новы 2020 год.
Так, Расея кампэнсуе Лукашэнку страты ад санкцыяў. Але гэтыя грошы ня пойдуць на закуп зброі, якая будзе забіваць украінцаў. Гэта ўжо плюс. Я не сьцьвярджаю, што жорсткая палітыка будзе працаваць. Але альтэрнатывы няма. І не таму, што Захад жорсткі, а таму, што ён неэфэктыўны. У гэтым і прычына стаўленьня беларусаў да Захаду. Сэнс майго падыходу да Беларусі, які я адстойваю шмат гадоў — гэта тое, што беларусам трэба паказваць альтэрнатыву.
Тут патрэбны не банальны «пернік», а вобраз таго, якой Беларусь можа стаць, калі яна пойдзе іншым шляхам. Для мяне гэта ператварэньне Беларусі ў Славаччыну. Не ў Паўночную Карэю, не ў Расею, тым больш ня ў Бранскую вобласьць РФ. Ператварэньне Беларусі ў Славаччыну запатрабуе вельмі сурʼёзных рэформаў, у тым ліку і рэформы мазгоў. Але для гэтага нават не абавязковае ўступаць у ЭЗ. І вось аб гэтай альтэрнатыве на Захадзе па вялікім рахунку ніхто не гаворыць.
Уся заходняя палітыка круціцца вакол Лукашэнкі — варагаваць зь ім ці сябраваць. І так год за годам, цыкль за цыклем. Гэта нагадвае сытуацыю наркамана. Ён ведае, што на раніцу пасьля дозы будзе кепска. Але адразу пасьля ўколу будзе крыху лепш. Дык чаму б не паразмаўляць з Лукашэнкам? Мая пазыцыя — у спалучэньні «пугі» для Лукашэнкі і прапановы альтэрнатывы для беларусаў.
— І пад канец дыскусіі — аднолькавае пытаньне да абодвух: ваш апанэнт у нечым вас пераканаў?
Астапеня: Я чытаю тое, што піша Аркадзь, я ведаю яго аргумэнты. У нас шмат у чым блізкія пазыцыі. Санкцыі ўжо прывялі да пэўных вынікаў. Але я ня бачу, як іх узмацненьне можа паўплываць на Лукашэнку. Ня толькі Беларусь рухаецца ў бок Паўночнай Карэі. Але і стаўленьне да Беларусі з боку Захаду ўсё больш падобнае на стаўленьне да КНДР. Вось яшчэ ядзерную зброю падвязуць — тады будзе поўны камплект. Аркадзь сказаў пра вобраз будучыні. Дык карэйцы на Поўначы і на Поўдні — гэта адзін народ. Але я ня надта разьлічваю на тое, што мае прапановы будуць прынятыя. І думаю, што беларусам варта прышпіліцца і ўсьвядоміць, што Паўночная Карэя — гэта побач.
Мошэс: Я згодны з многімі тэзамі артыкулу Астапені, але для мяне чарговая «перазагрузка» з Лукашэнкам непрымальная. Я так лічыў і ў 2015 годзе. У 2008–2010 гадах я яе падтрымліваў. Я лічу, што тады быў шанец. Тады Расея была слабей, Захад быў іншым. І Лукашэнка быў іншым. Але пасьля 2010 году, пасьля таго, як нічога тады не атрымалася, 2015 год мяне пераканаў у тым, што ўсё скончыцца тым жа: новай хваляй рэпрэсій і гандлем закладнікамі. Ніякага сэнсу ў паўтарэньні гэтага я ня бачу.
Камэнтаваць тут можна праз Facebook. Калі вы ў Беларусі, любы камэнтар можа быць падставай для перасьледу з боку ўладаў