Пра гэта і пра іншае разважае расейскі палітоляг Іван Праабражэнскі.
Сьцісла
- З увагі на апошнія заявы і дзеяньні Ўладзіміра Пуціна і на агульны ўзровень адэкватнасьці расейскага кіраўніцтва, выключаць магчымасьці ядзернай вайны цалкам нельга.
- Расейскае грамадзтва працягвае функцыянаваць як гранічна атамізаванае і ня здольнае аб’яднацца. Людзі ратуюць самі сябе.
- Узурпаваная ўлада ў Беларусі ня мае дастатковага запасу легітымнасьці, каб накіроўваць людзей на вайну.
- Зьяўленьня сур’ёзных калектыўных пратэстаў у Расеі наўрад ці варта чакаць раней, чым налета. Але нейкія ўспышкі непазьбежна будуць, бо эканамічныя цяжкасьці ўжо маюць месца.
- Пытаньне, ці магчымая ў Расеі глыбінная дэмакратызацыя са зьменай грамадзкай сьвядомасьці. У кароткатэрміновай пэрспэктыве, у сярэднетэрміновай пэрспэктыве — безумоўна, не.
- А глыбінная дэмакратызацыя запатрабуе ад расейцаў усьведамленьня ўсяго, што адбылося, прыняцьця адказнасьці за ўсё тое, што адбылося. Для таго, каб грамадзкая сьвядомасьць гэта прыняла, спатрэбяцца гады, дзесяцігодзьдзі.
- Адзін з варыянтаў кансэрвацыі рэжыму — нацыфікацыя Расеі, паглыбленьне крызісу і пераход на пазыцыі Пуціна большай часткі насельніцтва Расеі.
- Пакуль ва ўладзе застаецца Лукашэнка і няма рызыкі яго адхіленьня, пакуль ён узурпуе ўладу ў Беларусі, Пуцін ня будзе праводзіць афіцыйнай анэксіі.
«Ядзернай вайны выключаць нельга»
— Напярэдадні МЗС Расеі выступіла з заявай «Аб прадухіленьні ядзернай вайны». Хто адрасат такіх заяваў? Унутраная расейская аўдыторыя, краіны Захаду ці патэнцыйныя саюзьнікі Пуціна зь ліку вельмі левых і вельмі правых плыняў на Захадзе? Наогул, ці рэальная, на вашу думку, ядзерная вайна?
— На жаль, з увагі на апошнія заявы і дзеяньні Ўладзіміра Пуціна і на агульны ўзровень адэкватнасьці расейскага кіраўніцтва, цалкам нельга выключаць нават ядзернай вайны. Хоць, на маю думку, імавернасьць вельмі нізкая. І якраз заява МЗС лішні раз падкрэсьлівае, што Крэмль цяпер лішні раз стараецца прадэманстраваць, што ў Крамлі захоўваецца пэўная адэкватнасьць — прадэманстраваць і ўнутранай аўдыторыі, якая напалоханая нават патэнцыйнай магчымасьцю ядзернай вайны, і сваім саюзьнікам, якія для Расеі вельмі важныя для пераадоленьня санкцый — Кітаю і Індыі, і, безумоўна, Захаду.
Гэта супярэчыць таму, што Крэмль рабіў дагэтуль. Бо яго асноўнай палітыкай папярэдніх месяцаў было якраз размахваць ядзернай бомбай і пагражаць яе прымяненьнем, дэманструючы ўзровень поўнай неадэкватнасьці. Але гэты спосаб не спрацаваў.
І цяпер, калі Крэмль дамагаецца ад Захаду прыпыніць украінскі наступ і, адпаведна, прыпыніць пастаўкі ўзбраеньняў і пачаць хоць нейкія перамовы ці кансультацыі, відаць, у Крамлі лічаць, што ім выгадней дэманстраваць цяпер пэўны ўзровень адэкватнасьці.
Сумняваюся, зрэшты, што нехта сур’ёзна падобныя заявы ўспрымае.
«Вежы» Крамля канфліктуюць, але не хістаюцца»
— Цяпер шмат пішуць пра супярэчнасьці ў кіраўніцтве Расеі. Нібыта існуе канфлікт паміж ястрабамі накшталт Кадырава і Прыгожына, з аднаго боку, і супрацоўнікамі адміністрацыі прэзыдэнта з больш памяркоўнымі поглядамі, з другога, а таксама паміж Кадыравым з Прыгожыным — і вайсковым кіраўніцтвам. Наколькі гэта апраўдана і ці сапраўды «вежы» Крамля хістаюцца і канфліктуюць?
— Я б сказаў, што канфліктуюць, безумоўна. Ніякіх сумненьняў наконт гэтага няма. А вось наконт таго, ці хістаюцца — тут ёсьць сур’ёзныя сумненьні. Бо пакуль мовы аб тым, што ад атакі адной вежы на іншую пачынаецца агульнае хістаньне рэжыму, няма. Перадумовы для гэтага ёсьць, але дэстабілізацыі рэжыму як такога мы пакуль ня бачым.
Абсалютна відавочна, што складаюцца новыя канфліктныя групы, як я іх называю, пуцінскія піраты або палявыя камандзіры, уладальнікі прыватных армій Кадыраў і Прыгожын, якія адназначна канфліктуюць з вайскоўцамі, у тым ліку за вайсковыя рэсурсы, але таксама і за здабычу ў гэтай вайне, будзь то скрадзенае збожжа, сельскагаспадарчая тэхніка ці шмат што іншае.
Тое самае датычыць і рэгіянальных кіраўнікоў, якія з прычыны ўводу (неда)ваеннага становішча, а таксама мабілізацыі, з улікам таго, як гэтыя законы прапісаныя і працуюць у расейскім заканадаўстве, атрымалі дадатковыя паўнамоцтвы — і ня факт, што будуць гатовыя зь імі хутка разьвітацца. Тым больш што фэдэральны цэнтар выціскае зь іх практычна ўсе сродкі, і ёсьць вялікая спакуса проста перастаць аддаваць у фэдэральны скарб усё, што ўдаецца наскрэбці на іх тэрыторыях.
І, адпаведна, ёсьць канфлікт у найвышэйшым кіраўніцтве Расеі. Гэта канфлікт паміж Пуціным і дзейным вайсковым кіраўніцтвам. І таксама напэўна існуе нейкая група памяркоўных, прынамсі нейкія сыгналы пра яе існаваньне ёсьць, хоць галоўнае пытаньне ўва ўсёй гэтай гісторыі заключаецца ў тым, што ніводная з гэтых групаў не зьяўляецца праціўнікам вайны ці нават прыхільнікам яе найхутчэйшага спыненьня.
Таму з пункту гледжаньня ўнутранага канфлікту мы, безумоўна, бачым, што сытуацыя ўскладняецца і канфлікты нарастаюць. А з пазыцыі зьнешніх назіральнікаў, з пункту гледжаньня інтарэсаў Украіны і з пункту гледжаньня міру і бясьпекі ва ўсім сьвеце, пакуль што ніякай розьніцы няма ад таго, якая зь вежаў Крамля якую стараецца прыдушыць.
«Мабілізацыя ў Расеі выклікала ўнутраную нестабільнасьць»
— Наколькі Расея стабільная? Многія пісалі пра тое, што мабілізацыя — фатальная памылка Пуціна. Але вось ужо другі месяц мабілізацыі, і бунтаў не відаць.
— Я думаю, што мабілізацыя ўсё ж прывяла да ўнутраных катаклізмаў. Мова ідзе пра тое, што расейскае грамадзтва ўпершыню пабачыла калектыўную пагрозу. Сытуацыя такая, што з пачатку актыўнай фазы вайны — поўнамаштабнай агрэсіі 24 лютага 2022 году — расейскае грамадзтва змагло прыстасавацца да сытуацыі, дыстанцыявацца ад таго, што адбываецца, і замкнуцца ў сваіх праблемах. Большая частка грамадзтва, я думаю — да 70%, рабіла выгляд, што нічога не адбываецца і што іх гэта ня тычыцца. Мабілізацыя вымушана вярнула расейцаў на зямлю.
Тыя сотні тысяч (я лічу, што да мільёна), якія эмігравалі ў выніку мабілізацыі, і яшчэ некалькі мільёнаў, якія хаваюцца ад мабілізацыі на тэрыторыі Расеі, велізарная колькасьць кампаній, якія фактычна спынілі сваё існаваньне, цэлыя дэпартамэнты рэгіянальных урадаў і нават фэдэральных міністэрстваў, якія таксама спынілі сваю дзейнасьць з прычыны таго, што іх супрацоўнікі пакінулі тэрыторыю Расеі...
Але самае важнае ня гэта. Важна тое, што для ўзьнікненьня сацыяльных пратэстаў і зрухаў для грамадзкай сьвядомасьці ў Расеі патрэбныя два крокі.
Першае — усьведамленьне агульнай небясьпекі ў выглядзе гэтай вайны. Гэта ў пэўнай ступені адбылося. А другое — зьяўленьне калектыўнага дзеяньня, ідэі аб тым, што можна было б зрабіць, каб гэтай небясьпекі пазьбегнуць. Вось тут расейскае грамадзтва працягвае функцыянаваць як гранічна атамізаванае і ня здольнае аб’яднацца. Людзі ратуюць самі сябе.
І тут вы маеце рацыю. Калектыўныя пратэсты ўзьнікаюць толькі там, дзе людзей закрываюць у замкнутай прасторы і ўзьнікае крытычная маса тых, хто ня хоча паміраць і ехаць ваяваць. Але тут ёсьць толькі асобныя выключэньні, якія хутчэй пацьвярджаюць агульнае правіла. Сур’ёзнага агульнанацыянальнага пратэсту не ўзьнікае з цалкам зразумелых прычын — для яго патрэбная інфраструктура. Але няма ніякіх арганізацый, на якія б маглі абаперціся пратэстоўцы, або якія, наадварот, маглі б арганізаваць і ўзначаліць пратэсты.
Расейскія ўлады як найменш 10 гадоў проста вытоптвалі любыя антываенныя, антымілітарысцкія рухі і арганізацыі, рэлігійныя супольнасьці, фэмінісцкія суполкі, некамэрцыйныя арганізацыі накшталт паміраючых ужо Камітэтаў салдацкіх мацярок, якія ўжо канчаткова дабілі.
І калі пачалася вайна, нічога гэтага ў расейскага грамадзтва ўжо не было. Для таго каб пратэст пачаўся, гэтыя арганізацыі павінны наноў узьнікнуць. Напрыклад, афганская вайна ў Савецкім Саюзе паказала, што на такія працэсы патрэбныя два-тры гады. Я ня думаю, што расейскае грамадзтва паводле свайго ўзроўню разьвіцьця далёка адышло ад позьнесавецкага.
Адпаведна, зьяўленьня сур’ёзных калектыўных пратэстаў наўрад ці варта чакаць раней, чым налета. Але нейкія ўспышкі непазьбежна будуць, бо эканамічныя цяжкасьці ўжо маюць месца, і найбяднейшыя слаі грамадзтва іх адчуваюць.
«Міжнародныя санкцыі працуюць і ў Беларусі, і ў Расеі»
— Наколькі дзейсныя міжнародныя санкцыі супраць Расеі і Беларусі? Было шмат катастрафічных прагнозаў. Але вось прайшло 8 месяцаў, а эканоміка абедзьвюх краін стаіць. Расея нават дапамагае Беларусі.
— Тут трэба ўлічыць некалькі істотных фактараў. Па-першае, Расея не спыніла гандаль энэрганосьбітамі, і Захад пакуль што ня змог знайсьці агульнага эфэктыўнага рашэньня для таго, каб цалкам пазбавіць Расею ад звышпрыбыткаў, якія яна атрымлівае, у тым ліку, і за кошт вайны.
Тут разьлікі расейскіх стратэгаў часткова апраўдаліся. Так, мае месца вельмі істотнае зьніжэньне гэтых прыбыткаў. Насуперак таму, што многія кажуць, санкцыі паступова працуюць. Напрыклад, Расея вымушаная з фэдэральнага бюджэту выдзяляць вельмі вялікія сродкі менавіта нафтаздабыўным расейскім рэгіёнам, так званым рэгіёнам-донарам, якія раней кармілі расейскі бюджэт. Цяпер жа, для таго каб эфэктыўна весьці вайну, фэдэральны цэнтар высмактаў практычна ўсе рэсурсы.
У Беларусі мы бачым абсалютна неразумныя з эканамічнага пункту гледжаньня, неэфэктыўныя спробы спыніць рост цэнаў. У Расеі мы бачым заклікі да мабілізацыі эканомікі, прычым з боку ўжо самога Ўладзіміра Пуціна, які яшчэ ў сакавіку-красавіку 2022 году ўпэўнена казаў, што ніякіх надзвычайных захадаў не спатрэбіцца і з дапамогай расейскіх тэхнакратаў накшталт старшыні Цэнтрабанку Эльвіры Набіулінай разьлічваў праблему вырашыць. Аднак прагноз той жа Набіулінай насамрэч збываецца. Трэці і чацьвёрты кварталы 2022 году робяцца для Расеі крытычнымі. Зноў пачынаецца інфляцыя, расьце беспрацоўе — схаванае вырасла ўжо даўно, а цяпер пачало расьці і афіцыйнае.
У Беларусі, наколькі я разумею, ідуць падобныя працэсы. Хоць там больш рэгуляваная дзяржавай эканоміка. І там звычайна эфэкт ад эканамічных цяжкасьцяў робіцца заўважным пазьней, але больш сур’ёзна. Бо адсутнічае запас самарэгуляцыі, які расейскім тэхнакратам удалося стварыць у расейскай эканамічнай сыстэме за апошнія 30 гадоў.
Самы просты прыклад — гэта выпушчаны на свабоду практычна ўжо пасаджаны кіраўнік аднаго з найбуйнейшых экспэртных інстытутаў Расейскай акадэміі народнай гаспадаркі і дзяржслужбы Ўладзімір Маў, у мінулым, як лічылася, буйны лібэрал. Спачатку ён заявіў, што ніякага іншага шляху, апрача пераходу да мабілізацыйнай эканомікі, няма, і гэта нібыта цалкам укладаецца ў рамкі рынкавай эканомікі, а цяпер зьехаў на адпачынак, як паведамляюць, у Ізраіль.
Мне здаецца, што гэта найлепшы паказьнік таго, як працуе расейская эканоміка. Пераможныя заявы для Ўладзіміра Пуціна і фальсыфікаваная статыстыка, і ёсьць рэальнасьць, ад якой нават расейскім тэхнакратам, якія абслугоўваюць Крэмль, хочацца некуды ўцячы.
«Напад на Ўкраіну з тэрыторыі Беларусі можа паўтарыцца, але толькі сіламі расейскай арміі»
— Наколькі высокая, на вашу думку, імавернасьць новага нападу на Ўкраіну зь беларускай тэрыторыі? І што гэта будзе азначаць для ўдзельнікаў гэтага нападу?
— Я думаю, што такая імавернасьць па-ранейшаму захоўваецца, але для гэтага Кармлю патрэбны пералом на поўдні. Калі ўдасца спыніць наступ Украіны або перайсьці ў контранаступ, што расейскія акупацыйныя войскі паступова спрабуюць зрабіць пасьля пачатку мабілізацыі, то гэта вельмі натуральна — паспрабаваць ударыць у тыл з тэрыторыі Беларусі.
Тут два важныя пытаньні. Ці толькі гэта будуць расейскія войскі. І калі там будуць і беларускія войскі, то якую ролю яны будуць мець — роўную з расейскімі ці дапаможную. Я падазраю, што расейскі генэралітэт і, магчыма, Уладзімір Пуцін не давяраюць беларускай арміі. Нікому не патрэбныя гісторыі з часоў Першай сусьветнай вайны, калі чэскія і славацкія салдаты палкамі здаваліся праціўніку з аўстра-вугорскай арміі. Для імпэрыі, якая распадаецца, гэта небясьпечна.
Я думаю, што нават Аляксандар Лукашэнка ня ўпэўнены ў беларускай арміі ў цяперашніх умовах, у тым ліку пасьля 2020 году, калі ён перастаў быць прызнаваным хоць кім, апрача Ўладзіміра Пуціна, прэзыдэнтам Беларусі і ператварыўся ў адназначнага ўзурпатара. Адпаведна, узурпаваная ўлада ня мае дастатковага запасу легітымнасьці для таго, каб накіроўваць людзей на вайну.
Таму мне здаецца, што ў такой сытуацыі найбольш імаверным будзе паўтарэньне пачатку расейскай агрэсіі супраць Украіны — гэта значыць уварваньне расейскіх частак, нанясеньне больш маштабных авіяцыйных удараў аж да «дывановых» бамбаваньняў асобных населеных пунктаў з тэрыторыі Беларусі. А беларуская армія на акупаваных (калі яны ўзьнікнуць) тэрыторыях магла б ствараць тылы. Ніхто, дарэчы, ня ведае яе рэальнай баяздольнасьці, нават калі б яна пачала ваяваць.
Таму эфэкт ад уваходжаньня ў вайну беларускай арміі для расейскай арміі, якая і так на мяжы таго, каб разьвярнуцца і пабегчы ў многіх пунктах назад, можа аказацца дэмаралізуючым і дэматывуючым і нават крытычна важным.
Ці можа перамога Ўкраіны паспрыяць анэксіі Расеяй Беларусі?
— Як вы думаеце, калі Расея прайграе вайну Ўкраіне, ці ня стане гэта канцом незалежнай Беларусі, ці не захоча Расея кампэнсаваць паразу хаця б далучэньнем Беларусі?
— Мне здаецца, што ў дадзеным выпадку, пакуль ва ўладзе застаецца Лукашэнка і няма рызыкі яго адхіленьня, пакуль ён узурпуе ўладу ў Беларусі, Пуцін ня будзе праводзіць афіцыйнай анэксіі.
Гэты пункт гледжаньня склаўся ў яго ў 2020 годзе і пакуль нікуды ня зьнік. Для яго больш эфэктыўна захоўваць дэ-юрэ незалежную Беларусь пры дэ-факта ўтрыманьні як мінімум вайсковага кантролю — гэта значыць, па сутнасьці, акупацыі яе тэрыторыі. Гэта дазваляе прадухіліць масавыя пратэсты з боку насельніцтва Беларусі, якія ў выпадку афіцыйнай анэксіі вельмі і вельмі імаверныя. Гэта дазваляе і прадухіліць любыя спробы сілавога ўмяшаньня з боку краін NATO, якія маглі б паспрабаваць процідзейнічаць прамой спробе афіцыйнай анэксіі Беларусі. І, урэшце, гэта супакоіць насельніцтва самой Расеі.
Бо насамрэч досьвед апошніх бутафорскіх рэфэрэндумаў на тэрыторыі Ўкраіны паказаў, што ў рэальнасьці большасьць расейцаў перасталі падзяляць ідэю Ўладзіміра Пуціна аб тэрытарыяльных набытках як панацэі ад усіх праблем. І цяпер яны бачаць такія набыткі хутчэй як дадатковую праблему.
І хоць (давайце скажам аб’ектыўна і сумленна) большасьць расейцаў не разумеюць, што існуе асобны беларускі народ і што існуе паўнавартасная Беларусь як незалежная дзяржава, якая адбылася, хоць улада ў ёй і ўзурпаваная Лукашэнкам і яго рэжымам, тым ня менш яны не захочуць саджаць сабе на шыю (у разуменьні расейцаў) новых нахлебнікаў. Бо ўсе бачаць, што эканамічная дапамога Расеі рэжыму Аляксандра Лукашэнкі дастаткова дорага абыходзіцца і без таго напружанаму расейскаму бюджэту, які цяпер вымушаны яшчэ і акупаваныя тэрыторыі ўтрымліваць.
«Найбольш імаверны варыянт разьвіцьця сытуацыі — кансэрвацыя рэжыму ў Расеі на дзесяцігодзьдзі»
— Цяпер многія расейскія сьпікеры зь ліку тых, хто знаходзіцца за мяжой, разважаючы пра будучыню Расеі, даволі аптымістычна пішуць пра пасьляпуцінскую дэмакратычную перабудову краіны, перазаснаваньне фэдэрацыі і г. д. Разам з тым у суседніх краінах, якія раней уваходзілі ў зону ўплыву Расеі ці ў яе склад, шмат хто сумняваецца, што Расея, застаючыся шматнацыянальнай (па сутнасьці, імпэрыяй), можа быць дэмакратычнай. Я і сам лаўлю сябе на думцы, што пасьля 20 гадоў пуцінізму не магу сабе ўявіць мэханізм зьмены ўлады ў Расеі. Як гэта можа быць і наколькі рэальна? Ці ня можа адбыцца кансэрвацыя рэжыму на дзесяцігодзьдзі?
— Я, шчыра кажучы, лічу, што кансэрвацыя цяперашняга расейскага рэжыму — гэта больш верагодная магчымасьць, чым дэмакратычная трансфармацыя. Але шанцы, безумоўна, ёсьць і на тое, і на тое.
Мы цяпер у значнай ступені гадаем, як у вядомым анэкдоце пра дыназаўра на Краснай плошчы: 50 на 50, што сустрэну там яго ці не сустрэну.
Пытаньне, будзе дэмакратызацыя ці не, — гэта хутчэй пытаньне, ці магчымая ў Расеі глыбінная дэмакратызацыя са зьменай грамадзкай сьвядомасьці. У кароткатэрміновай пэрспэктыве, у сярэднетэрміновай пэрспэктыве — безумоўна, не, немагчымая.
Дэмакратызацыя ў вярхах, асабліва ў тым выпадку, калі ў Расеі адбудзецца нешта накшталт перавароту і ў расейскай палітычнай клясы зьявіцца запыт на замену Пуціна або калі Пуцін дзеля нейкіх незалежных ад гэтай клясы прычын сам зьнікне, цалкам магчымая. Гэта будзе такая дэманстратыўная дэмакратызацыя для таго, каб аднаўляць адносіны з Захадам, сыходзіць ад тых глыбокіх праблем, якія ўзьніклі пры Пуціну, але гэта будзе яшчэ адзін заход на тое ж кола з патэнцыйным вяртаньнем як мінімум аўтакратыі празь некалькі гадоў або празь дзесяцігодзьдзе.
А глыбінная дэмакратызацыя запатрабуе ад расейцаў усьведамленьня ўсяго, што адбылося, прыняцьця адказнасьці за ўсё тое, што адбылося. Я ня маю на ўвазе калектыўную віну і г. д., а менавіта адказнасьць — гэта значыць жаданьне пераадолець усе наступствы пуцінізму. Для таго каб грамадзкая сьвядомасьць гэта прыняла, хутчэй за ўсё, спатрэбяцца гады, дзесяцігодзьдзі і вельмі складанае сацыяльнае канструяваньне. Няясна, хто будзе ім займацца. Такой клясы ў Расеі пакуль не назіраецца.
Што ж да кансэрвацыі рэжыму — гэта цяпер больш імаверна. Або кансэрвацыя дзейнага рэжыму, які адназначна можна лічыць аўтарытарным і рэжымам фашысцкага тыпу — з папраўкай, што гэта рэжым не ХХ, а ХХІ стагодзьдзя. Гэта так званыя «сьпін-дыктатары» кіруюць цяпер такімі краінамі, а не клясычныя таталітарныя лідэры.
А другі варыянт такога ж кансэрвацыйнага разьвіцьця падзей — гэта нацыфікацыя Расеі, паглыбленьне крызісу і пераход на тыя пазыцыі, пра якія афіцыйна заяўляе Пуцін і якія цяпер актыўна падтрымліваюць ня больш як 15–20% насельніцтва, большай часткі насельніцтва Расеі. Тады гэта поўнае закрыцьцё Расеі і ператварэньне яе ў гіганцкую Паўночную Карэю на дзесяцігодзьдзі загніваньня і, хутчэй за ўсё, разбурэньня яе ў выніку гэтага ў будучыні як вялікай імпэрскай дзяржавы.
Калі ж гаварыць пра эфэктыўную дэмакратыю, якая магла б эфэктыўна выбудоўвацца дзесяцігодзьдзямі, то тут рэцэпт вядомы. Яго называюць і расейскія экспэрты, і раней пра яго ішла мова, і цяпер некаторыя расейскія палітыкі паступова да гэтага прыходзяць, і Аляксей Навальны, які цяпер у зьняволеньні, і Міхаіл Хадаркоўскі. Гэта спроба пабудовы парлямэнцкай дэмакратыі з поўным адыходам ад рэжыму асабістай улады, які, уласна кажучы, і прывёў да зьяўленьня дыктатарскага рэжыму Ўладзіміра Пуціна.
«Лукашэнка ці яго наступнік змогуць утрымацца і пасьля падзеньня Пуціна»
— Што вы думаеце пра будучыню Беларусі? Цяпер шмат пішуць пра тое, што рэжым у Менску ўпадзе неўзабаве пасьля зьмены ўлады ў Расеі. А ці так гэта наканавана, ці не найбольш верагодны сцэнар і тут — кансэрвацыя?
— Так, такога нельга выключаць. Успомнім распад Савецкага Саюзу і рознанакіраваныя рухі ў былых рэспубліках СССР і яго сатэлітах. У некаторых з гэтых краін дыктатарскія рэжымы, былыя камуністычныя, спрабавалі захаваць уладу, а, напрыклад, на Кубе гэта ўдалося, дзе камуністы ўладу ўтрымліваюць дагэтуль.
Вядома, Беларусь ня Куба і ня востраў, яна знаходзіцца ў непасрэднай блізкасьці ад Эўрапейскага Зьвязу, і ўзровень разьвіцьця грамадзтва там нашмат вышэйшы, чым на Кубе.
Але выключаць тое, што Беларусь яшчэ на нейкі час ператворыцца ў такую дыктатуру-лайт, якой была, напрыклад, Славаччына пасьля яе вылучэньня з Чэхаславаччыны, цалкам нельга.
