Лінкі ўнівэрсальнага доступу

Чаму Літва, а не «Летува»


Статут Вялікага Княства Літоўскага 1588 году
Статут Вялікага Княства Літоўскага 1588 году

Чытач нашай фэйсбучнай суполкі «Толькі пра мову» задаўся такім пытаньнем:

А як тутэйшы гісторыка-лінгвістычна-палітычна абазнаны люд ставіцца да таго, што краіну — нашую суседку з паўночнага-захаду, на Радыё Свабодзе (нават!!!) называюць скарочанай назвай нашай некалі існаваўшай агульнай дзяржавы, якая даўно знікла? Чаму б не выкарыстоўваць транслітарацыю ейнае саманазвы на ейнае мове — «Летува»? Каб не блыталася.

Адказваем за Радыё Свабода.

Што такое Літва

Літва — наша старажытнае слова: Литъва і балцкае Lietuva — дакладныя этымалягічныя адпаведнікі. То бо мы тую назву спрадвеку маем па-свойму. Словы Літва, літвін, літоўскі ў старабеларускай мове ад пачатку азначалі балцкае аб’яднаньне плямёнаў, яго прадстаўнікоў ды іхную мову, а потым, у эпоху ВКЛ, займелі некалькі значэньняў — і названае, і якое стасавалася агульнай дзяржаўнай прыналежнасьці людзей ды іхных моваў, у тым ліку беларускай, і якое апісвала адпаведны рэгіён ВКЛ.

З пачаткам мадэрнага беларускага нацыянальнага руху ў XIX ст. гэтымі словамі зноў пачалі называць перадусім суседні балцкі народ і яго мову. У Каліноўскага («Ліст з-пад шыбеніцы»), а пазьней пасьлядоўна ў Каруся Каганца бачым слова «літоўцы»; у мове «Нашай Нівы», ува ўсім спэктры беларускага грамадзкага і палітычнага жыцьця пачатку ХХ стагодзьдзя, у БНРаўскай дзяржаўнай палітыцы і г.д. так ужываюць увесь набор словаў. Яны зафіксаваныя ў тагачасных нарматыўных слоўніках, падручніках, даведніках.

З дыскусіяў вакол тэрмінаў Літва і Летува, «Наша Ніва», Вільня, 1992
З дыскусіяў вакол тэрмінаў Літва і Летува, «Наша Ніва», Вільня, 1992

Усе беларускія дзеячы, ня менш сьвядомыя за нас цяперашніх, спакойна давалі сабе рады зразумець, пра каторую Літву ідзецца — этнічную ці гістарычную. Ім гэтая аманімія не перашкаджала весьці адраджэнскую, асьветніцкую і дзяржаватворчую працу. Мовазнаўцы, якія зьберагалі міжваенную клясычную традыцыю, не сумняваліся, што Літвою завецца і суседняя дзяржава, гл. напр. Ангельска-беларускі слоўнік Валянтыны Пашкевіч (2005 г.).

А назва «Летува» непрымальная ня толькі таму, што мы ўжо маем гістарычную, утвораную паводле фанэтычных законаў назву. Яна пярэчыць прыродзе беларускай мовы, бо ад яе немагчыма карэктна ўтварыць неабходныя словы — прыметнік, назвы прадстаўнікоў народу мужчынскага і жаночага роду. У выдуманых словах-калеках накшталт «летувіскі» канчаткі сьмела робяць суфіксамі. Адэпты ўвядзеньня слова «Летува» і падобных у беларускую мову ставяць у іх націск па-рознаму, пацьвярджаючы, што гэта імправізацыя, некампэтэнтная зь лінгвістычнага гледзішча.

Галоўнае — гістарычная адукацыя

Дый з нацыятворчага гледзішча — таксама збыткоўная імправізацыя. Для сучасных беларусаў Літва — назва сёньняшняй суседняй краіны. І корань праблемы ў правалах нашай гістарычнай адукацыі. Кожны беларус мусіў бы ведаць, што Літва — гэта і яго старадаўняя краіна. Калі такое з маленства ўкласьці ў галовы — ніхто ня будзе блытаць Літву-1 і Літву-2.

Прыклад таго, што ўсе ўсё разумеюць, — Польшча. Для (многіх) палякаў Літва («наша») — нешта значна больш роднае і бліжэйшае, чым (на жаль!) для беларусаў. Кожны паляк працытуе «Litwo, Ojczyzno moja!..», ведаючы, што гэта ягонае. І ніводнаму паляку яшчэ ня стрэльнула ў галаву пераймяноўваць сёньняшнюю Літву — каб нейкія гопнікі ня блыталі яе зь Літвой Міцкевіча.

Тут ідзецца пра сьпеласьць нацыі. Палякі — сьпелая нацыя, ім назва сёньняшняй Літвы нічым не замінае. А ў некаторых беларусаў яшчэ застаецца комплекс непаўнавартасьці, ім здаецца, што назва сёньняшняй Літвы страшна замінае росту самасьвядомасьці беларусаў, у іх «крадуць» сваю, гістарычную Літву... Дык пара ўжо ад гэтых дзіцячых комплексаў вызваляцца.

Галоўнае ў навязваньні грамадзтву словаў-монстрыкаў накшталт «Лету́ва» нават ня іх беспадстаўнасьць і неэстэтычнасьць, а тое, што ўсё адно трэба будзе тлумачыць, што была наша, гістарычная Літва. (Праўда, падазраем, што «летувісты» лічаць інакш: маўляў, досыць толькі зьмяніць назву — і ўсё разьвяжацца само сабой. Але ж гэта аблуда.)

Пазбавіцца комплексу

Дык вось, гістарычнай адукацыяй давядзецца займацца ў кожным разе. І калі ўдасца навучыць людзей — што такое наша гістарычная Літва і як яна нам дарагая — нашто тады наагул будуць тыя лінгвістычныя выбрыкі зь «Лету́вай» і «летувíсамі»? І хто сказаў, што навучыць масы новай назьве будзе лягчэй, чым растлумачыць, што Літва — гэта найперш наша гісторыя (прычым супольная зь сёньняшнімі літоўцамі — ад гэтага ніхто не памрэ)? Комплекс зьнікне — і непатрэбныя будуць такія сумнеўныя «лекі». А праблемы з гістарычнымі назвамі маюць і ўкраінцы (Русь), і грэкі (Македонія), ёсьць іншыя прыклады блуканьня назваў, як тая самая Альбанія ці Брытанія.

Саміх «летувíсаў» гэтыя тэрміны ў беларускай мове нямала напружваюць. На пачатку 1990-х адбылася спрэчка паміж віленскімі беларускімі і літоўскімі інтэлектуаламі, пасьля якой і пастаноўлена было перастаць ужываць такія словы ў беларускіх выданьнях. Усякая канфрантацыя паміж беларусамі і літоўцамі (а гэтыя тэрміны яе ствараюць) — на руку вядома каму.

Карацей, адчуйма сябе прадстаўнікамі сьпелай эўрапейскай нацыі, сьвядомай сваёй гісторыі, пазбаўленай дзіцячых комплексаў.

Сяргей Шупа і Вінцук Вячорка ў двары разьбяра Апалінара Пупко зь ягонымі творамі ў руках. Івенец, лета 1983 году
Сяргей Шупа і Вінцук Вячорка ў двары разьбяра Апалінара Пупко зь ягонымі творамі ў руках. Івенец, лета 1983 году

Меркаваньні, выказаныя ў блогах, перадаюць погляды саміх аўтараў і не абавязкова адлюстроўваюць пазыцыю рэдакцыі.

  • 16x9 Image

    Вінцук Вячорка

    Нарадзіўся ў Берасьці ў 1961. Як мовазнаўца вывучаў мову выданьняў Заходняй Беларусі міжваеннага часу, ініцыяваў сучаснае ўпарадкаваньне беларускага клясычнага правапісу, укладаў беларускія праграмы і чытанкі для дашкольных установаў. Актыўны ўдзельнік нацыянальнага руху, пачынаючы з "Майстроўні" і "Талакі" 1980-х. Аўтар і ўкладальнік навукова-папулярных тэкстаў і кніг, у тым ліку пра нацыянальную сымболіку.

Камэнтаваць тут можна праз Facebook. Калі вы ў Беларусі, любы камэнтар можа быць падставай для перасьледу з боку ўладаў

Ігар Лосік Кацярына Андрэева Ірына Слаўнікава Марына Золатава Андрэй Кузьнечык
XS
SM
MD
LG