У студзені завяршыў сваю працу на Радыё Свабода празаік, паэт, радыёжурналіст Ігар Памяранцаў. Сваё дзяцінства і маладосьць ён правёў у Чарнаўцах і Кіеве, у 1978 годзе эміграваў з СССР, працаваў на Бі-Бі-Сі, на Радыё Свабода (ад 1987 году ў Мюнхене, ад 1995 у Празе). У апошні працоўны дзень калегі на радыё мы пагаварылі зь ім пра біяграфію і геаграфію, пра мастацтва і жыцьцё.
Аўтар двух дзясяткаў кніг паэзіі, прозы і эсэістыкі. На Радыё Свабода на працягу дзесяцігодзьдзяў вёў радыёчасопіс «Поверх барьеров». Аўтар радыёп’есаў, кінасцэнарыст. Выбраныя тэксты Ігара Памяранцава публікаваліся ў беларускім перакладзе на сайце Радыё Свабода.
— Ігар Якаўлевіч, ці вы шчасьлівы чалавек?
— Ну вядома, чалавек, у якога ёсьць пакліканьне, які нарадзіўся з пакліканьнем — гэта шчасьлівы чалавек. Бо пакліканьне кіруе табою, яно вядзе цябе за сабой. Для чалавека пакліканьня не існуе, напрыклад, рэлігійнай праблемы, бо само па сабе пакліканьне — гэта Дар Божы. Можа быць, я гучу саманадзейна і мой дар вельмі сьціплы, вельмі маленькі, і тым ня менш я думаю, што я маю права сказаць, што я нарадзіўся з пакліканьнем і ў гэтым сэнсе я чалавек шчасьлівы. Магчыма, гэта ілюзія...
— Вы маеце на ўвазе тую прафэсію, якой вы прысьвяцілі большую частку свайго жыцьця? Або тут можна выдзеліць некалькі пакліканьняў — і ўсе яны рэалізаваліся?
— Калісьці ў маскоўскім часапісе «Итоги», у лепшыя часы, была невялікая рэцэнзія на маю тады новую кнігу вершаў, яе напісаў маскоўскі паэт Леў Рубінштэйн. І ён, думаю, напісаў справядліва: што б ні рабіў Ігар Памяранцаў — ён par excellence паэт. Я стаўлю сабе ў заслугу, што мне ўдалося і ў прозе, і ў эсэістыцы, і на радыё застацца паэтам. Бо чым займаецца паэт? Паэт займаецца перш за ўсё мовай — гэта можа быць мова радыё — і праламленьнем рэальнасьці. Я думаю, што нават і мае радыёперадачы — гэта ўсё ж высокая канцэнтрацыя вобразаў, усякага роду акустычных выдумак, фантазіяў. Іншымі словамі, я зрабіў усё, каб стварыць новы жанр — як ёсьць, напрыклад, жанр «проза паэта», я думаю, мне ўдалося стварыць «радыё паэта». Іншая справа, што паэта могуць не любіць, але гэта ўжо выбар слухачоў, чытачоў.
Учынак: уцёкі на Захад
— Ваш жыцьцёвы шлях быў даволі няпросты, і аднойчы ў ім здарыўся круты паварот, калі савецкая радзіма выштурхнула вас зь сябе, і — з вашага адказу на маё першае пытаньне — можна меркаваць, што вы ёй за гэта можаце быць удзячныя...
— Я б сказаў, што мой сын час ад часу паўтарае: усё ж як удала лёс распарадзіўся нашай сям’ёй — ён вырас у Лёндане і стаў брытанскім пісьменьнікам. Што да мяне... ведаеце, ёсьць нейкая спружына, якая выпростваецца і кіруе табой. Сытуацыя была драматычная. Сярэдзіна 1970-х, часы цяжкага застою. Я быў маладым пісьменьнікам, і паколькі я хацеў чытаць усялякую літаратуру, у тым ліку так званую «забароненую», так здарылася, што ў мяне здарыўся канфлікт з уладамі, які сапраўды шмат у чым вызначыў маё далейшае жыцьцё. Але гэта такая чорна-белая гісторыя, такая нецікавая... Ну што, ёсьць там нейкія жандары, спэцслужбы — назавіце як заўгодна — і вось яны пачынаюць хапаць цябе за руку... Гэта нецікава. Гэтае зло ў простым сэнсе дыхае табе ў патыліцу і, натуральна, вымушае цябе рабіць учынкі.
Гэта быў вельмі цяжкі ўчынак. Я — не музыкант, не мастак. Я — пісьменьнік, і для мяне разрыў з маёй роднай мовай быў вельмі драматычны. І вядома ж, тое, што я пражыў больш за 40 гадоў на Захадзе, адклала адбітак на мае дачыненьні з мовай. Я зусім інакш бачу ляндшафт расейскай мовы — я амаль адразу пачаў пазьбягаць жарганізмаў, размоўнай мовы, бо ж ты жывеш у адзіноце, у моўнай адзіноце. Ты калі і носьбіт сваёй роднай мовы — то ты такі самотны грузчык, ты прагінаесься пад гэтым цяжарам, пад гэтым грузам.
Я перайшоў хутчэй да апавядальнай манеры пісьма — тое, што называецца нарацыяй. Ведаеце, у чым галоўнае адрозьненьне амэрыканскай прозы ад ангельскай? Ангельская проза — апавядальная, наратыўная, а амэрыканская — размоўная, як, напрыклад, у Марка Твэна або ў Сэлінджэра. Дык вось, я трапіў ня проста ў ангельскае асяродзьдзе, але і ўзяў у ангельскай літаратуры ўрокі апавядальнай прозы.
— Тым ня менш, вы ўсё яшчэ застаяцеся ў масіве расейскай літаратуры — вас усюды прэзэнтуюць як расейскага пісьменьніка...
— З кожным годам з гэтым робіцца ўсё больш складана, усё больш непрадказальна. Я люблю прыводзіць прыклад Капэрніка — яго ўсе лічаць польскім астраномам, тым ня менш ён не напісаў ні радка па-польску, нацыянальнай самасьвядомасьці ў яго не было, бо ён жыў у эпоху, калі яшчэ не было рамантычнага ўспрыманьня нацыянальнага. Ён жыў пры двары або пры дварах і пісаў як гуманіст свайго часу на лаціне і на нямецкай мове. Няма ніякіх сьведчаньняў яго польскасьці. Але ў выніку ва ўсіх энцыкляпэдыях сьвету пра яго пішуць цяпер «польскі астраном Капэрнік»... Я думаю, ён быў бы ўражаны, калі б прачытаў пра сябе, што ён «польскі астраном» .
Такая праблема з вызначэньнем — які пісьменьнік. Па-першае, гэта праблема складальнікаў энцыкляпэдыяў і слоўнікаў...
— ... ці прадаўцоў у кнігарнях...
— Так — на якую паліцу цябе паставіць... Па-другое — гэта сустрэчны працэс. Вось я прывёў прыклад з Капэрнікам: Капэрнік сябе мысьліў па-за нацыянальным, а час рухаўся, у часе адбываліся эвалюцыі наконт таго, што такое нацыянальнае — гэта прадукт рамантызму канца XVIII стагодзьдзя.
Дык вось, мяне б задаволіла азначэньне «чарнавіцкі пісьменьнік».
Сабакі Эўропы
— У сёньняшнім сьвеце ўсё часьцей сустракаецца імкненьне да «лякалізацыі» сваёй самасьвядомасьці і прыналежнасьці — людзі на пытаньне «хто ты?» ўсё часьцей адказваюць — «бэрлінец», «пражанін»... Але ўсё ж людзям, якім трэба знайсьці для вас шуфлядку ці палічку, крыху лягчэй — вы карыстаецеся расейскай мовай, і гэта першы маркер, паводле якога вас вызначаюць...
— Ёсьць розныя традыцыі. Напрыклад, брытанская традыцыя зыходзіць з таго, што ў віннай культуры завецца terroir — гэта клімат і глеба, адкуль ты паходзіш. Робэрт Люіс Стывэнсан або Вальтэр Скот ні радка не напісалі па-шатляндзку, і тым ня менш ва ўсіх брытанскіх (шатляндзкіх, ангельскіх) падручніках, слоўніках, энцыкляпэдыях іх называюць шатляндзкімі пісьменьнікамі. Вось з гэтай брытанскай званіцы Гогаль, напрыклад — украінскі пісьменьнік.
А я... Ведаеце, я ня ў стане вырашыць гэтую праблему, і не таму, што я слабак і хаджу зь белым сьцягам уздоўж літаратурных межаў. Проста я ведаю, што пад нагамі ва ўсіх пісьменьнікаў і мастакоў апрача глебы ёсьць трошкі ртуці. Я не хачу быць пагардлівым у дачыненьні да гэтага гістарычнага руху часу, на хвалях якога — хачу я таго або не хачу — я апынуся. Я ўжо чытаў пра сябе, што я — украінскі пісьменьнік, які піша па-расейску. Гэта не выклікае ўва мне пратэсту. А чаму не?..
Ведаеце, якраз ХХ стагодзьдзе паказала, як цяжка знайсьці ідэнтыфікацыю, вызначыць пісьменьніка. Мой зямляк з Чарнаўцоў Паўль Цэлян нарадзіўся ў Румыніі, і ў тамтэйшых падручніках яго часта называюць румынскім паэтам. У яго быў аўстрыйскі пашпарт, і ў Аўстрыі яго лічаць аўстрыйскім паэтам. У Нямеччыне ён, вядома ж — нямецкі паэт, галоўнае прызнаньне ён атрымаў у Нямеччыне, усімі галоўнымі прэміямі ён быў ушанаваны ў Нямеччыне. Пры гэтым усю апошнюю чвэрць свайго жыцьця ён жыў у Францыі, ён меў там від на жыхарства, цудоўна ведаў францускую мову, перакладаў францускіх паэтаў — таму да Францыі да яго ставяцца як да блізкага, як да свайго. Невыпадкова ж яго прозьвішча вымаўляецца з націскам на апошні склад — на францускі, а не на нямецкі лад.
Такі лёс у людзей і ў ізгояў ХХ стагодзьдзя. Гэта было стагодзьдзе перамяшчэньняў, гіганцкіх міграцыяў, зрушэньняў. У ХХ стагодзьдзі ўзьнікла юрыдычнае паняцьце DP, displaced person, перамешчаная асоба — і гэтых асобаў былі мільёны. Азіраючыся на сваё жыцьцё, я бачу сябе сярод displaced persons, палітэмігрантаў, уцекачоў, бадзячых сабакаў Эўропы. Гэта мая бацькаўшчына, і я патрыёт гэтай бацькаўшчыны.
— Але адчуваньне сябе эмігрантам прадугледжвае існаваньне месца, у дачыненьні да якога вы эмігрант, якое вы пакінулі, якое вы любіце — або ненавідзіце... У вас гэтае месца — дзе? Дзе ваш terroir?
— Адчуваньне таго, што ты ў эміграцыі, захоўваецца год, другі. Але ж ты ня можаш заўсёды думаць — «я ў эміграцыі»... Ты жывеш сваім жыцьцём, ты працуеш, ты гадуеш сваіх дзяцей, пасьля ўнукаў — якая ж гэта эміграцыя? Тое адчуваньне ў рэшце рэшт зьнікае. Тым больш, што ў Расеі быў пэрыяд лібэралізацыі, калі здавалася, што будуць сьцертыя межы паміж расейскім замежжам і Расеяй. Я бываў і ў Расеі, але часьцей у сябе на бацькаўшчыне — у Чарнаўцах, у Кіеве.
Наагул, гэтая тэрміналёгія ўмоўная. Мы яшчэ 25 гадоў таму ня ведалі, напрыклад, слова глябалізацыя. Ня ведалі слова Globish — гэта новая мова, глябальная ангельшчына, якая налічвае каля 1500 словаў, для патрэбаў фінансістаў, якія працуюць у гіпэркампаніях па-над дзяржаўнымі межамі. Дык вось, цяпер адбываецца працэс глябалізацыі, а адначасна зь ім існуюць падводныя плыні, якія супрацьстаяць глябалізацыі. І ўсе гэтыя працэсы натуральныя. Але пры гэтым можа быць — якраз насуперак глябалізацыі — будзе ўзрастаць роля гарадоў, як гэта было ў канцы Сярэднявечча і ў часы Рэнэсансу — Генуя, Вэнэцыя, Флярэнцыя, гарады-рэспублікі. І можа стацца, што і майму гораду, або маім гарадам — Чарнаўцам і Кіеву — знойдзецца іншае месца на карце Эўропы. Я не футуроляг, але гэта — натуральны працэс: адно спараджае другое. Калі глябалізацыя квітнее, дык адказам на яе можа быць лякалізацыя.
— Усё ж я бачу, што ваша сэнтымэнтальная геаграфія засяроджваецца недзе вакол Чарнаўцоў і Кіева.
— Ну я там вырас, гэта абсалютна натуральна.
— Нягледзячы на тое, што пражылі там параўнаўча нядоўга?
— Так, я даўжэй пражыў у Празе. Але зьвярніце ўвагу: Чарнаўцы — гэта горад майго жыцьця, горад, які мяне вызначыў, прычым ня столькі літаратурай, колькі архітэктурай. Памятаю, мне было гадоў сем, я першы раз спытаўся ў бацькі: «Тата, ты бываў за мяжою?» Ён сказаў: «Мы жывем за мяжою!» Я быў маленькім хлопчыкам, але я запомніў гэтую фразу — мы жылі за мяжою. Сама архітэктура гораду — гэта ўзор пэўнай структуры, пэўнай канстытуцыі. У гэтага горада ёсьць сэнс, ёсьць разьвіцьцё, ёсьць сюжэт. І гэтым горад абавязаны перш за ўсё Аўстра-Вугорскай імпэрыі.
Так што мой сантымэнт матываваны. Я сапраўды нарадзіўся ў Саратаве, але гэта была фармальнасьць — бацька быў вайсковым журналістам, мы былі сям’ёй-перакаці-поле, раньняе дзяцінства я правёў у Забайкальлі. Але пасьля здарыліся Чарнаўцы, і, думаю, гэта была вырашальная падзея ў маім жыцьці. Я нават некалі жартам сказаў, што я — адзіны аўстра-вугорскі пісьменьнік, які піша па-расейску. Магчыма, гэты жарт быў удалы.
Чалавек з Грундзіга
— Я спрабую прыгадаць, калі я першы раз вас пачуў... Я слухаў радыё з раньняга падлецтва, зь якіх 11-12 гадоў, слухаў ўсё што можна і што нельга. І ў нейкі момант з майго Грундзіга загучаў голас, зь якім я не расстаюся і да сёньня...
— Значыць, я зрабіў на вас тлятворны ўплыў!
— Так, сваёй раньняй ідэалягічнай распустай я вам шмат чым абавязаны. У «маіх радыёўнівэрсытэтах» вы былі адным з улюбёных прафэсараў. Якая жыцьцёвая траекторыя прывяла вас на радыё?
— Мы атрымалі зь сям’ёй палітычны прытулак у Нямеччыне, і, вядома ж, ад першага дня эміграцыі я пачаў шукаць працу. Я скончыў ангельскую катэдру Чарнавіцкага ўнівэрсытэту, а ў Нямеччыне савецкіх гуманітарных дыплёмаў не прызнавалі. Калі б прызнавалі — я, напрыклад, мог бы прэтэндаваць на працу ў гімназіі настаўнікам ангельскай мовы. Але такой магчымасьці не было, і я адразу — усё ж я пісьменьнік, эсэіст — пачаў шукаць працу або асьпірантуру.
У выніку я атрымаў дзьве прапановы. Адна — асьпірантура ў Майнцы, гэта вельмі старадаўні горад з добрым унівэрсытэт. А другая — расейская рэдакцыя Бі-Бі-Сі. Я прайшоў у іх конкурс, я ідэальна пасаваў — я ведаў ангельскую мову, я свабодна перакладаў і я мог пісаць. Я выбраў Бі-Бі-Сі і Лёндан. Гэта былі два вырашальныя фактары, і я ніколі аб гэтым не пашкадаваў. Думаю, што мяне вабіла гэтае асяродзьдзе — мэдыі, непасрэдны зварот да слухача... Я веру, што паэзія і радыё жывуць у адной стыхіі, гэта паветраная стыхія, гэта апэляцыя да слыху, ты апэлюеш сваім голасам — паэтычным або радыёголасам...
Так я апынуўся на Бі-Бі-Сі ў Лёндане, але ў выніку — бачыце — я вярнуўся на тэрыторыю былой Аўстра-Вугорскай імпэрыі. Імпэрыі ўжо няма, а сілавое поле засталося — і я ўвесь час хаджу па краях гэтай імпэрыі: Чарнаўцы, цяпер ужо 25 гадоў Прага, і наагул у мяне мара — памерці ў Трыесьце, на паўднёвым захадзе былой імпэрыі, каля мора...
— У Агнона ў рамане «Учора-заўчора» герой едзе з свайго галіцыйскага мястэчка ў Палестыну і спачатку праяжджае празь дзясятак краёў, народаў, моваў, краявідаў, кухняў, кліматаў, колераў, пахаў — некалькі тыдняў сьвет за вокнамі цягнікоў мяняецца як у калейдаскопе. А калі ў Трыесьце ён сядае на карабель, то думае — а я ж увесь гэты час заставаўся ў той самай вялікай краіне... Мабыць, Аўстра-Вугоршчына — самая літаратурная дзяржава ў гісторыі?
— Па-першае, яна захавалася ў літаратуры, бо памятнікі літаратуры — жывыя. Аўстра-Вугоршчына ў культурным сэнсе — ня могілкі, там дыхае глеба і лёс. Мне спадабалася, што вы згадалі Агнона і вобраз карабля, бо, вяртаючыся да нашай размовы пра радыё, радыё для мяне — гэта таксама падарожжа, якое цягнулася 40 гадоў. Нездарма ж мы высылаем нашы сыгналы на хвалях, нездарма ж атмасфэру называюць паветраным акіянам. Вось я і плаваў па гэтым паветраным акіяне, адкрываў астравы, паўастравы, мацерыкі, блукаў і памыляўся, як Калюмб... Тым ня менш, гэтае падарожжа — радня неўміручасьці. Я люблю вобраз радыё як машыны неўміручасьці, і гэта ня проста мае паэтычныя фантазіі — чалавечы голас, выходзячы ў космас, застаецца ў ім. Я сорак гадоў ужо падарожнічаю па гэтых хвалях, і ў нашым будынку, на нашым радыё я — самы неўміручы чалавек.
Дарэл
— Не магу не задаць банальнае ў такіх выпадках пытаньне — якія падзеі, сустрэчы, здарэньні ў вашым жыцьцёвым радыёпадарожжы вас найбольш уразілі, пакінулі самы заўважны сьлед... І, карыстаючыся нагодай, спытаюся пра вашу сустрэчу з адным з маіх улюбёных пісьменьнікаў — з Лорэнсам Дарэлам. Я ад Дарэла — за адзін поціск рукі!
— Спачатку пра некалькі яскравых момантаў маёй радыёкар’еры. Ведаеце, я заўсёды любіў выходзіць за рамкі жанру — і ў паэзіі, і ў прозе, і на радыё. І вось цяпер я, напрыклад, успамінаю, як у Мюнхене, дзе я яшчэ папрацаваў пару гадоў перад пераездам у Прагу, я патэлефанаваў дырэктару мюнхенскага заапарку і сказаў, што мне трэба ўзяць у заапарку інтэрвію. Ён сказаў: прыходзьце, я ахвотна з вамі пагавару. Я сказаў: прабачце, я б хацеў узяць інтэрвію ў дзікага сабакі. Ён адказаў: ну што ж, прыходзьце, паспрабуйце, ня ведаю, ці ён будзе вам адказваць. Я прыехаў у мюнхенскі заапарк, мяне прывялі да клеткі з ваўкамі, там быў і дзікі сабака, я падышоў да яго, пачаў зь ім гаварыць. Ён спачатку маўчаў, і тады я пачаў зьлёгку брахаць і падвываць: «Ўоў, ўоўўў, ўоўўў...» Ён мане пачуў, інтэрвію атрымалася, ён мне расказаў пра сваё першае каханьне...
Бачыце, мяне хвалююць межы жанру. А што да асобаў — вядома, міжволі ты сустракаесься з грандыёзнымі людзьмі, хоць асабіста мне больш падабаецца працаваць з грузчыкамі, далакопамі, бо тады ты сам мастак, тады ты працуеш як скульптар, пракладаеш паветраную лыжню. А калі ты гаворыш са славутымі людзьмі — там ужо гатовы матэрыял, ты — проста чалавек зь мікрафонам.
Дарэл — гэта сапраўды было цудоўна... Я спытаўся ў яго пра Джойса, ён кажа «ну мы ўсе называлі яго папá. Вось і Дарэл для мяне быў адзін з тых, каго можна было называць папá, адзін з слупоў эўрапейскага мадэрнізму, брытанец, які амаль ня жыў у Вялікабратаніі, але ні ў кога ў думках не было лічыць яго эмігрантам.
Можа, гэта гучыць саманадзейна, але блізкасьць зь ім адкрылася адразу — я зайшоў у дом, і там на стале ляжала кніга Розанава, і мы пачалі размову, не для мікрафона. Дарэл нарадзіўся ў Індыі, і ў яго была абсалютна натуральная, не запазычаная цяга да будызму — ён падыхаў тым паветрам. І ён мне сказаў неверагодную рэч: «Ведаеце, Розанаў — будыст, ён фіксуе імгненьні, у гэтым сэнс яго пісьменьніцтва. Фіксацыя імгненьняў — гэта будысцкае пачуцьцё...» Так ангельскі пісьменьнік мне адкрыў расейскага пісьменьніка, якога я ведаў і любіў.
Вядома ж, мы пагаварылі, я запісаў яго голас, гэта пайшло ў этэр, было апублікавана. Але ён не хацеў мяне адпускаць — ён жыў у Правансе — я застаўся там на два дні, мы заехалі да нейкіх сяброў, пасьля паехалі ў супэрмаркет, купілі паўтузіна бутэлек віна і вельмі добра прабавалі час.
Пасьля, празь некалькі гадоў, ён быў у Лёндане, і адзін мой былы калега з расейскай службы Бі-Бі-Сі ў кнігарні, дзе Дарэл падпісваў кнігі, падышоў да яго і сказаў, што хацеў бы ўзяць у яго інтэрвію для Russian Service. А Дарэл яму кажа: «А ў мяне быў геній з вашай службы!» Гэта, вядома, быў жарт, але ўдалы, ён мне спадабаўся.
Смак сонца
— Вось мы паступова і непазьбежна наблізіліся да тэмы... калі вы першы раз пакаштавалі віно? І якія былі вынікі?
— Я вырас на Букавіне, у Чарнаўцах, дзе віно робяць. Няшмат, але робяць. Таму я пачаў свае дэгустацыі, свой вялікі вінны забег ужо гадоў у сямнаццаць. Быў такі вінны падвальчык, нават памятаю прозьвішча чалавека — гэта быў Савецкі Саюз, ня ведаю, ці яго можна назваць уладальнікам — ён называўся «падвальчык Вайсмана». Вось там я ўпершыню і пакаштаваў віно, і, вядома, гэта было адкрыцьцё ня столькі гэтай вільготнай субстанцыі, якую я пасьля на Захадзе ўжо пераадкрыў — гэта былі баязьлівыя крокі, нясьмелыя пошукі свабоды: што табе дазволена ў сямнаццаць гадоў. І віно было ў непасрэдным сэнсе глытком свабоды. Некалькі глыткоў.
Пасьля я пакаштаваў і іншыя віны, у імпэрыі была свая герархія каштоўнасьцяў, найлепшымі лічыліся грузінскія віны, вядома ж, я іх каштаваў у свой час. Пасьля, вядома, калі я апынуўся на Захадзе, уся гэтая герархія вінных каштоўнасьцяў абрынулася — выявілася, што гэта былі нейкія самаробныя віны ў параўнаньні з італьянскімі або францускімі. Я купіў грузінскае віно ў Лёндане — у Лёндане ўсё можна было купіць — і яно ня йшло ні ў якая параўнаньне з італьянскімі і францускімі або некаторымі гішпанскімі (некаторымі — у Гішпаніі мала добрых вінаў, але тым ня менш ёсьць). І тады я пачаў выбудоўваць іншую герархію вінных каштоўнасьцяў...
— Проста так, з нуля?
— Ведаеце, я ніколі ня быў гарэлачным чалавекам, хоць усё жыцьцё працую ў водочной і горілочной культурах. У мяне заўсёды была цяга да Поўдня — мой бацька родам з Адэсы, Міжземнамор’е ў мяне ў крыві. Праўда, крыві ў мяне ўжо не засталося, яе замянілі кабэрнэ і мэрло.
Гэта як у Пастэрнака — «так пачынаюць вершам жыць», як паэт знаходзіць сябе: ён ужо паэт, але яшчэ гэтага ня ведае, а пасьля перад ім адкрываецца неабсяжная прастора паэзіі. І вось як для мяне адкрылася паэзія — так для мяне адкрылася віно, калі ты раптам разумееш, што гэта твая стыхія, гэта твая вільготная субстанцыя, і тады ты пачынаеш інтэнсіўна думаць — чаму яна твая, чаму ты яе любіш, чаму цябе цягне да яе... Бо чалавек, які любіць віно, ніколі ня стане алькаголікам. І ты пачынаеш падарожнічаць па вінах і тэруарах.
Калі ты пачынаеш піць віно — ты ўсё больш і больш пераходзіш зь ім на ты, і нешта ў табе адкрываецца. У табе адкрываецца смак сонца... Я вельмі люблю эсэ гішпанскага мысьляра Артэгі-і-Гасэта, дзе ён піша пра вобраз віна ў трох мастакоў — Тыцыяна, Пусэна і Вэляскеса і паказвае эвалюцыю вобразу ад мітычнага, антычнага, урачыстага ў Тыцыяна да п’янюгаў і забулдыгаў за драўляным сталом у Вэляскеса. Дык вось у гэтым эсэ ён высоўвае гіпотэзу, што віно — гэта касьмічны аб’ект. Ён не тлумачыць чаму, але я пасьля зразумеў — што ён меў на ўвазе. Рэч у тым, што сонца — гэта касьмічны аб׳ект, крыніца жыцьця для зямлянаў. Але набліжацца да сонца — як Дэдал — небясьпечна, ты згарыш. Аднак ты можаш пакаштаваць смак сонца — гэта віно. Вось гэтая сувязь з космасам і ёсьць разгадка фразы Артэгі-і-Гасэта. Віно — гэта смак сонца.
— А з чаго пачаць?
— Трэба прыслухацца да самога сябе — і тады ты зразумееш, чаго ты хочаш. Калі ты хочаш проста ап׳яненьня, то ёсьць функцыянальны алькаголь. Гарэлка, напрыклад, ня мае смаку — яна можа быць больш або менш чыстай, але смаку ў ёй няма, у адрозьненьне ад вытанчаных аднасоладавых скотчаў або розных гатункаў арманьяку, каньяку або грубаватага марку (які таксама робяць зь вінаграду, гэта нешта накшталт францускай чачы).
Карацей, прынюхайся да паветра, якім ты дыхаеш! Ну вядома, у мароз гарэлка — найлепшы абарончы рыштунак. Піць у мароз віно ня мае сэнсу — гэта значыць не паважаць, не разумець паветра, якім ты дыхаеш. Так што людзям, якія хочуць нешта зразумець пра віно, я б для пачатку параіў часьцей езьдзіць на Міжземнамор’е.
— Дык хто вы ўсё ж — аўстра-вугорац ці міжземнаморац?
— Чарнаўцы я лічу далёкім Міжземнамор’ем, бо яны заўсёды мелі выхад да Чорнага мора, пры любой уладзе. Гэта зона міжземнаморскай культуры. Можа, нехта ўпершыню чуе гэтую гіпотэзы — але ўявіце сабе, што вы гледзіце на гэты рэгіён з космасу, і тады вы зразумееце, што Чорнае мора — гэта бухта Міжземнага мора і яно афіцыйна ўваходзіць у яго басэйн.
Дык вось, і пры Асманскай імпэрыі, і пры Аўстра-Вугорскай, і ў каралеўстве Румыніі, у Савецкім Саюзе, ва Ўкраіне — усё роўна ў Чарнаўцах ты адчуваеш подых мора. Ненавязьлівы, неагрэсіўны подых, але ты ўсё роўна яго адчуваеш. Думаю, што я чуў яго ў дзяцінстве, а пасьля пазнаў, зайшоўшы ў вялізную вінную краму ў нямецкім горадзе Кобленцы.
Пэрспэктывы прасторы і часу
— А ці відаць з вашага далёкага Міжземнамор’я Беларусь?
— Я бываў у Менску, калі мне было васямнаццаць гадоў — я зь сябрамі падарожнічаў празь Беларусь у Прыбалтыку. Вядома, Менск увайшоў у маю памяць як савецкі архітэктурны калос... Што да гісторыі, літаратуры — я ведаю імёны, нешта я чытаў, я ведаю пра драматычны лёс рэпрэсаваных беларускіх пісьменьнікаў.
Пасьля яшчэ Чарнаўцы доўгі час былі яўрэйскім горадам, нават у мае часы, ужо пасьля Галакосту, каля 30 працэнтаў насельніцтва Чарнаўцоў былі яўрэі. І я вядома ж ведаў, што ў Беларусі да вайны, да Галакосту, яўрэі ўваходзілі ў склад нацыі, у склад культуры, ідыш быў у Беларусі адной зь дзяржаўных моваў.
Яшчэ я глядзеў беларускія фільмы, памятаю, напрыклад, фільм «Цераз могілкі» Віктара Турава... Ня тое, каб Беларусь праходзіла ў маёй памяці чырвонай лініяй, але на ўскраіне маёй сьвядомасьці, вядома, Беларусь існуе. Я ўсё ж не кубінец і не ірляндзец — гэта можа для іх гэтае слова наўрад ці нешта кажа. Беларусь — гэта суседзі, нешта пра суседзяў ты заўсёды ведаеш.
А яшчэ — мае вершы і эсэ перакладзеныя на беларускую мову, таму ў мяне асаблівае, сардэчнае стаўленьне да гэтай мовы.
— Калі паглядзець наперад у часе — якія вам бачацца пэрспэктывы?
— Мы цяпер гаворым пра будучыню — рэч у тым, што мне ўжо за семдзесят, таму я сапраўды пачаў уяўляць сабе будучыню зусім рэальнай. Я нават сказаў блізкім, што хачу быць пахаваны ў Чарнаўцах — там магілы маіх блізкіх. У мяне глыбокая сувязь з Чарнаўцамі — два з паловай мэтры, там пахаваныя мая маці, мой бацька, мой старэйшы брат, мая бабуля... Так што пэрспэктывы добрыя.
— У вас цяпер будзе больш вольнага часу — ці вы прыдумалі, чым яго запоўніць?
— У пісьменьніка не бывае адпачынку, не бывае канікулаў, пісьменьнік заўсёды працуе. Прынамсі яго фантазія, яго ўяўленьне заўсёды ў працы. Я ня памятаю ў сваім жыцьці ніводнага адпачынку ў клясычным сэнсе, бо заўсёды нешта накідваеш, дасьледуеш, рыхтуесься да кнігі, шукаеш нейкіх фактаў, хронік. Так што мяне чакае неспакойная старасьць. І я думаю, што знайду агульную мову з самім сабой.
