Басьнійска-харвацкі пісьменьнік Міленка Ергавіч у канцы красавіка наведаў Менск, дзе адбылася прэзэнтацыя перакладу на беларускую мову ягонага раману "Арэхавы палац". За два дні ў Менску пісьменьнік наведаў Курапаты і Малы Трасьцянец, пабываў у Нацыянальнай бібліятэцы і на Камароўскім рынку, гуляў па менскіх вуліцах і праспэктах, езьдзіў у грамадзкім транспарце, сустрэўся зь Сьвятланай Алексіевіч і пагаварыў з чытачамі. Пра Курапаты Міленка Ергавіч напісаў вялікі рэпартаж у найбуйнейшай харвацкай газэце Jutarnji list. Мы публікуем яшчэ адзін ягоны тэкст з турыстычна-гістарычнымі развагамі пра Менск.
Камароўка — цэнтральны рынак у Менску. Садавіна, гародніна і кветкі, як гэта прынята і ў нас, прадаюць на адкрытым паветры. Закрытая частка, пабудаваная ў васьмідзясятых, нагадвае кірмашовыя павільёны, якія ў тыя часы будаваліся і на Ўсходзе, і на Захадзе. Зь вялізным купалам, які трымаецца на канструкцыі з бэтону і жалеза, з адным з найвялікшых скляпеньняў, якія я толькі бачыў.
Над заляй, падзеленай на чырвоны і сіні сэктары — у чырвоным прадаецца мяса, у сінім малочныя прадукты — узвышаецца галерэя, дзе кругам месьцяцца крамкі са спэцыямі, каляніяльнымі таварамі, сушанай садавіной, прысмакамі, прадуктамі харчаваньня з Усходу і Захаду, а таксама гандлёвыя пункты сельскагаспадарчых прадпрыемстваў з розных рэгіёнаў Беларусі. Дакладна такі круг, зь іншымі крамамі, ёсьць таксама на першым паверсе.
Камароўка — вельмі сьмелы архітэктурны праект адпаведны аптымізму эпохі, празрысты і захапляльны, так што гэты падарожнік з прыемнасьцю бавіў бы тут дні і тыдні, калі абставіны затрымалі б яго ў Менску. Гэта ня толькі вантробы гораду, але і магчымы вобраз Беларусі, яе гісторыі і культуры, а таксама антрапалягічнае сьведчаньне аб старым эўрапейскім Усходзе, Вялікім Княстве Літоўскім і князю Ягайлу, які стане каралём Уладзіславам II і які ў 1385 годзе возьме за жонку дванаццацігадовую польскую каралеўну Ядвігу, а празь дзьвесьце гадоў Каралеўства Польскае і Вялікае Княства Літоўскае аб’яднаюцца ў Рэч Паспалітую, рэспубліку дзьвюх краін і двух народаў — магчыма, наймілейшую мне дзяржаву ў гісторыі, бо яна ўзьнікла без крыві, зьнешняга ціску і вялікага прымусу. Гэтая рэспубліка была свайго роду вытокам нацыяў, ідэнтычнасьцяў, памкненьняў і прыналежнасьцяў. Магчыма, я гэта толькі сабе ўяўляю — турысты шмат чаго сабе ўяўляюць — але мне тая вялікая добрая краіна, найвялікшая пасьля Расеі і Асманскай імпэрыі тагачасная краіна Эўропы, убачылася на Камароўцы.
Крамы ў двух гандлёвых колах побач зь мясцовымі беларускімі прапануюць тавары з Расеі, Польшчы, краінаў Балтыі, а таксама з былых паўднёвасавецкіх рэспублік. Ёсьць тут і сухафрукты з Азэрбайджану і Ірану, дзясятак відаў курагі, раскладзеных на стэндзе, каму якая падабаецца. Сьвежая і сушаная рыба з паўночных мораў, ікра ў малых і вялікіх слоіках... А на вельмі акуратных зашклёных прылаўках, якая цягнуцца бясконца ўглыб залі, пераважна сьвежае мяса і велізарная колькасьць сырога сала. Тут сала ядуць у сырым выглядзе, можа зьлёгку тэрмічна апрацаванае. Сухога мяса і каўбасаў амаль што й няма. Калі й знойдзецца, то напэўна не зь Беларусі. Гэта бясконца роўная, лясістая, вільготная і балоцістая краіна. Тут няма дзе сушыць вяндліну.
Камароўка — гэта вобраз старога эўрапейскага Ўсходу, хоць у Менску і Беларусі, дый у цэлым на мітычных прасторах Каралеўства Польскага і Вялікага Княства Літоўскага, бадай што й не засталося тых сьветаў і культураў, зь якіх яны складаліся. Гэта сэрца «крывавых земляў», пра якія піша Тымаці Снайдэр, якое загубілі сталінскія і гітлераўскія заваёўнікі. Рынак — гэта месца, дзе можна чытаць сьляды іх культураў.
У Менску, у дадатак да таго, што зьніклі людзі, народы і іх культуры, сышлі ў нябыт і старыя дамы. У адрозьненьне ад палякаў, якія, хоць і пад савецкай паўакупацыяй, імкнуліся вярнуць на сваё месца кожную цэглу і кожны камень сваіх разбураных вайною гарадоў, у Менску, старое па-ўдарніцку зьнішчалі і пасьля вайны, каб у духу сацыялістычнага аптымізму збудаваць новае. Так у шасьцідзясятых быў зьнесены самы стары дом у горадзе, сынагога з XVI стагодзьдзя, каб можна было пашырыць адну з галоўных вуліц гораду. Праспэкты і бульвары ў Менску па-савецку шырокія, нават занадта шырокія, каб, калі настане лепшая будучыня, было зручна па іх праехаць.
Беларуская нацыянальная бібліятэка, спраектаваная ў васьмідзясятых і пабудаваная пазьней, рэгулярна трапляе ў бульварныя падборкі найбрыдчэйшых будынкаў у сьвеце. Ну што тут сказаць, яна й сапраўды проста ўзорна непрыгожая. Мясцовыя называюць яе чупа-чупс, яна нагадвае ім той ідыёцкі лядзяш, які, як і любую іншую дурасьць, можна лёгка знайсьці ва ўсіх кутках Эўропы і сьвету. Унутры бібліятэка выглядае ўжо нашмат лепш. Сьветлая, прасторная і сучасная, зь вялікімі чытальнымі залямі, выставачнай прасторай, канфэрэнц-заламі і прыгожай канцэртнай заляй з добрай акустыкай, у адным яна незвычайная: бібліятэчныя сховішчы разьмешчаныя не пад зямлёй, як гэта звычайна бывае, а займаюць большую частку чупа-чупса. Прычына тут тая самая, што і з вэнджаным мясам: Беларусь — вільготная і балоцістая краіна.
Хоць Менск новы горад, у якім амаль няма рэштак старых традыцыйных кварталаў, узьведзены ў ХХ і ХХІ стагодзьдзях, галоўным чынам, у савецкую і постсавецкую эпохі, ён нечакана прыгожы і гарманічны. Нечакана, я кажу, можа і таму, што я і сам ахвяра забабонаў. Пра што вы падумаеце, калі вы падумаеце пра Беларусь? У Менску мала таго страшнага савецкага архітэктурнага манумэнталізму — за выключэньнем, скажам, гратэскнай будыніны Акадэміі навук — у эпоху папулярнасьці нэаклясычных эскападаў яны, вядома, узьніклі, але пасьля ўбудаваліся ў вобраз гораду, зжыліся зь ім. Менск прасторны, зь вялікай колькасьцю прыгожых відаў і адкрытых пэрспэктываў, з адчуваньнем, што далёкі гарызонт заўсёды недзе перад вачамі. Калі б я шукаў Менску сваяка сярод гарадоў, якія я бачыў, такім горадам быў бы Хэльсынкі. Вуліцы дагледжаныя і чыстыя, фасады дасканала асьветленыя, вулічная ілюмінацыя зьлёгку прыглушаная.
У цэнтры няма натоўпу, бо шмат людзей ужывае мэтро, якое працуе выдатна. Дый так грамадзкі транспарт значна лепш арганізаваны, чым у Заграбе і ў іншых вялікіх гарадах Балканаў. Адзінае, што, верагодна, падказвае, што Беларусь — краіна зь ніжэйшым узроўнем жыцьця, або, як гэта модна казаць сярод дурняў: краіна па-за Эўропай, гэта больш сьціплы аўтамабільны паток на гарадзкіх магістралях і таньнейшае адзеньне і абутак на выпадковых мінаках. Але калі першае яшчэ пра нешта і кажа, то другое ня кажа нічога: таньней, чым заграбчане апранаюцца і жыхары Варшавы або Хэльсынкі.
Да нядаўняга часу пра Беларусь у харвацкіх СМІ гаварылася выключна як пра апошнюю эўрапейскую дыктатуру. Лукашэнка і надалей пры ўладзе, але ў міжчасе такое азначэньне страціла свой сэнс, а нават зрабілася і крыху непрыстойным. Не таму, што зьмянілася сытуацыя ў Беларусі, а таму, што яна зьмянілася ў Эўропе. Праўда, і Беларусь у міжчасе адкрылася на Захад, турыстаў можна бачыць на кожным кроку, вітрыны поўныя заходніх тавараў, буйныя гандлёвыя цэнтры маюць дакладна тыя самыя крамы, што і ў Заграбе або Бялградзе. Макдональдс і падобныя да яго брэнды, адкуль ні глянь, псуюць карціну гораду і пацьвярджаюць, што ўсе мы з аднаго роду.
Які настрой у людзей? Вядома ж, гэтага я не магу ведаць. Людзі, зь якімі я размаўляю, занадта падобныя да мяне і блізкія мне, а іншыя, як зрэшты і ў Харватыі, мне недаступныя. Кажуць, што ў краіне пануе палітычная апатыя і незацікаўленасьць. Тут імкнуцца ў Эўропу і баяцца расейцаў. Лукашэнкава ўлада пасьля падзеяў ва Ўкраіне, анэксіі Крыму і акупацыі Данбасу, адчувае сябе бясьпечней, чым калі-небудзь. Што б пра яго ні думалі, ён вельмі пасьпяхова балянсуе на краі львінай пашчы.
На літаратурнай сустрэчы ў невялікіай прыгожай кнігарні, адзін прафэсар кажа мне пра тое, што вялікая экспансіянісцкая культура пагражае зьнішчыць культуру малую і слабую. «Тут семдзесят працэнтаў людзей чытаюць па-расейску!» — наракае ён з горыччу і адчаем. Я маўчу, бо між намі велізарнае неразуменьне. У Беларусі семдзесят працэнтаў людзей чытаюць па-расейску, тым часам як у Харватыі семдзесят працэнтаў людзей наагул не чытаюць. Вось адрозьненьне паміж дзьвюма культурамі: беларуская слабая, спалоханая і спустошаная, але маленькімі крокамі яна ідзе наперад, усьведамляючы сябе; харвацкая культура поўная самаўпэўненасьці і ляціць у прорву, у клерыкалізм і непісьменнасьць. Харваты адчуваюць да кніг пагарду, беларусы цягнуцца да кніг. Нацыяналізм харватаў вельмі дэструктыўны, нацыяналізм беларусаў старасьвецкі і абапіраецца на кнігі, кнігарні і бібліятэкі, народныя звычаі і ідэнтычнасьць, на мітычнага зубра і вышыванкі... Адныя бачаць пагрозу ў Расеі, для другіх няма большай пагрозы, чым яны самі. Я ня ўпэўнены, што тут горшае.
Мы п’ем гарбату са Сьвятланай Алексіевіч, у яе кватэры на сёмым паверсе, з выглядам на раку Сьвіслач. Яна кажа, што з Нобэлеўскай прэміяй была страшна, яна мусіла езьдзіць па ўсім сьвеце, але цяпер усё крыху супакоілася. Яна стварыла інтэлектуальны клюб у Менску, літаратурны салён, дзе пісьменьнікі і мастакі разважаюць пра тэмы сусьветнай неадбалеласьці. (Можа і не пра гэта, але мне хочацца сказаць менавіта так.)
Назаўтра, калі беларускі памежнік у аэрапорце будзённа прапускае мяне, мне прыгадваецца Міцкевічаў «Пан Тадэвуш». З памяці: «Літва! Ты, як здароўе ў нас, мая Айчына!.. Што варта ты, ацэніць той належным чынам, Хто цябе ўтраціў...». Адам Міцкевіч — і польскі, і літоўскі, і беларускі, а Літва — ня тая Літва, а тая, што таксама і Польшча, і Беларусь. Ясна як дзень, перш чым пра гэта спытаюць, і цяжка растлумачыць, як толькі пытаньне будзе зададзенае.
