Міленка Ергавіч. Арэхавы палац. Пераклад з харвацкай Сяргея Шупы. Выдавец Зьміцер Колас. Менск, 2019
Новая для беларускіх і старая для эўрапейскіх чытачоў кніга Міленкі Ергавіча «Арэхавы палац» — казачны, але ня пернікавы дамок, дзе за зачыненымі дзьвярыма віруюць жарсьці, здрады, любоў і трохі хатняга гвалту, нараджаюцца дзеці, падлеткі ўцякаюць з дому, паміраюць старыя, забіваюць маладых — тых, хто не ў найлепшы час нарадзіўся ў ваколіцах Сараева або Дуброўніку габрэем, цыганом, каталіком, праваслаўным ці мусульманінам.
«Але наколькі Босьнія ні была б мёртвай ці зьбяднелай, тут ніяк нельга было застацца галодным».
Аўтар кнігі шчодра накрывае на стол на кожнай старонцы. Ён зусім ня сквапны і налаўчыўся віртуозна рыфмаваць 27 літар і тры дыграфы.
Чаму «Арэхавы палац»? Адказ будзе на апошняй старонцы. Гэта не гульня ў танныя інтрыгі. Мы ведаем, што памром, абавязкова, некалі. Кожнае жыцьцё — пачатак сьмерці. Чаму б тады не пачаць кніжную гісторыю з канца, пачаць з нараджэньня дзяўчынкі, якая памрэ потым (дакладней, спачатку) на першай старонцы?
«Арэхавы палац» — гісторыя краю між Дуброўнікам і Сараевам у мастацкім выкананьні. Тут паміж радкоў, недзе далёка, у сталіцах былых імпэрый паміраюць каралі і генэральныя сакратары, ціха і непрыкметна, бо сапраўднае жыцьцё віруе ў сям’і Сікірычаў, якія любяць, здраджваюць, хварэюць, пляткараць, злуюцца, чыняць «хатні гвалт» над дзецьмі, нараджаюцца дурнымі і разумнымі, імкнуцца ў гарады, расчароўваюцца і едуць з Парыжу памерці на радзіме.
Па дарозе да сьмерці могуць некага закахаць у сябе, напрыклад, італьянскую мэдсястру, якая прасьпявае тваёй сястры песьню, зь якой тая зразумее, што ты памёр. Лука памёр, ведаеце.
Лука — мо самы сьвяты ў чалавечым, а ня боскім сэнсе герой гэтай кнігі. Калі пачытаць «Дэрвіш і сьмерць» Сэлімавіча, і адразу — Ергавічаў «Палац», то можна заўважыць, як Хасан неўпрыкмет перабраўся з той кнігі ў гэтую, толькі імя яму — Лука. Але добрых людзей заўсёды вобмаль. То чаму ня даць шанец на другое жыцьцё Хасану?
І яму, і Рафу, і Рэгіне — усе хочуць жыць, хоць у палацы, хоць у шалашы, а калі няма месца нідзе — то хоць у кнізе, калі сьвет вялікі, а дзецца няма куды, як таму габрэю Самуіл Клейну, за чыёй няшчаснай галавой палявала ўся звар’яцелая дзяржава, а вясковец Хусьнія, які хаваў яго пад сенам, у гэты час выгаворваў яму, што не бывае такой хваробы, як алергія. Бо сьмешна было б памерці ад алергіі на пыл ад сена тады, калі табе хочуць адрэзаць галаву толькі за тое, што ты нарадзіўся Самуілам.
Людзі нараджаюцца і паміраюць.
Жарсьць. «Бог яе выдумаў, каб яму самому ня трэба было кожны раз зноў ствараць чалавека, а каб той умеў гэта рабіць сам».
За 500 старонкамі прамільгнула 100 гадоў не-самоты ў гэтым драўляным палацы, дзе жывуць людзі. Не героі. Гэта не атракцыён з крывымі люстэркамі. Наадварот — люстэркі тут празрыстыя настолькі, што чытач можа ўзірацца і бачыць у іх кожны свой шнар, прышч, загану і хібу і з палёгкай уздыхаць: «Вух. Не адзін я ў сьвеце такі недарэка і няздара».
Людзі крыўдзяцца і раняць іншых, сварацца і варагуюць. Сёньня ў нас гэта так дробязна і непрыгожа. Ніхто ня хоча прабачаць, замкнуўшыся ў сваіх залатых палацах упартасьці і марнасьці. Ня бачылі вы смажанага пеўня — хочацца мне сказаць, як вяскоўцу Хусьнію ў звароце да Клейна. Ня бачылі вы, дарагія суайчыньнікі, адрэзаных галоў, раскіданых па ўскрайку дарог, крывавага зьдзеку з так пеставанай вамі плоці, каб так ужо моцна крыўдаваць адзін на аднаго.
«Літасьць, мой Джавані, прыходзіць зь мірам. Тады будзем мы прабачаць, і нам будзе прабачана».
Урэшце — не знайшоўшы ў кнізе прыгажосьці ці духоўнасьці-маральнасьці, вечнага-бясконцага, можна выкарыстаць яе ў якасьці дапаможніка па псыхатэрапіі. Чалавека нельга пакрыўдзіць, ён можа сам сабе такую раскошу, дазволіць гэта. Ці не дазволіць. «Прабачана табе». Ці ўзірацца да ачмурэньня ў чорную дзірку, залітую крывёй, дзе чорныя рэжуць белых, праваслаўныя — мусульман, камуністы — усіх не-чырвоных, а габрэяў — усе гуртам?
Найпрыгажэйшая ў сьвеце малітва, якую я чытала і чула да гэтага часу — тая, якой маліўся над зарэзаным цыганскім аркестрам Іва Дэлавале. Абавязкова дачытайце кнігу да гэтай малітвы. І як пішуць у «Аднаклясніках», калі гэтая малітва ня зьменіць ваша жыцьцё — то ў вас няма сэрца, а выдавец верне вам грошы за кнігу.
Калі вы не адчувалі такой жарсьці і цікавасьці да жыцьця ва ўсіх яго праявах, як няшчасны Алія, які ішоў глядзець на сараеўскіх курваў і абяцаў Алаху, што гэта будзе «подзьвіг веры», сам у гэта сьвята верыў — то марна ўсё, згарніце абрус разам з талеркамі і фужэрамі і ідзіце есьці ў сталоўку чыгуначнага каледжу.
Такая была гісторыя, не датычная кнігі. Адзін чалавек выдаў сваіх сяброў, чатырох, іх расстралялі ў сталінскім лягеры. Такі быў кошт яго жыцьця. Праз гады ён распавёў пра гэта іншаму лягерніку, дабіваючыся ад яго адной-адзінай фразы «Я цябе разумею». Той не сказаў. «Так можа сказаць толькі Бог — „Я цябе разумею“». Усіх насельнікаў арэхавага палацу мы наўрад ці зразумеем. Але мы і не жывём для таго, каб усё ведаць і разумець. Многія жыхары драўлянага палацу будуць нам вельмі блізкія — калі мы людзі, а не багі.
Драўляная дзяўчынка перад брамай назаўсёды засталася шчасьлівай. Мы не драўляныя, таму наўрад ці будзем шчасьлівыя назаўсёды. Але часова — можам. Пад брамай шчасьлівага дому, нашага агульнага шарыка, дзе пасьля такіх крывавых куламесаў выжылі нашы продкі — калі лічыць гэты эліпс нашым агульным домам — палацам, дзе дзьверы адчыняюцца як звонку, так і знутры. Не прападзём.
Кніга гэтая зь безьліччу герояў — нібыта назіраеш за атракцыёнам — карусельлю, на якой катаюцца розныя людзі са шчасьлівымі ўсьмешкамі. Імкліва праносяцца паўз назіральніка твары, у рознакаляровай вопратцы быцьця і сноў. А потым — падаюць з тых конікаў карусельных — ад нажа, ад стрэлаў, ад хваробаў, ад жыцьця і канца яго, паміраюць. Але гэта зусім ня страшна, абсалютна! — Бо гэта Жыцьцё і адзін ва ўсіх канец, розныя толькі спосабы сьмерці, а насамрэч сьмерць адна. Часам гэта нават сьмешна.
У кнізе ніводнага лішняга слова, літары, на сьценах спрэс вісяць стрэльбы, якія гатовыя да бою, страляюць па сваіх і чужых. Сваім (так нахабна кажу пра сябе як адданага чытача Ергавіча) прыносяць сардэчныя раны.
Кніга добрая тым для мяне, што няма тут «станоўчых і адмоўных» герояў — цярпець не магу гэты водападзел, дайце нам самім вырашаць — хто герой, а хто не.
Аўтар безумоўна герой. 25 красавіка пра гэта яму можна будзе сказаць асабіста, бо Міленка Ергавіч прыедзе ў Менск.
