Як вулічныя музыканты аказваліся нямецкімі шпіёнамі, лепшую гарэлку ў габрэйскім квартале прадавалі беларусы, а вясковы хлеб перамагаў гарадзкія булкі — у кнізе ўспамінаў пра Горадню 1930–1940-х гадоў. Са старымі гарадзенцамі размаўляў журналіст Руслан Кулевіч. Свабода пачытала рукапіс кнігі і занатавала 10 гісторыяў зь яе.
1. Вясковы хлеб супраць гарадзкіх булак
Генрых Юхневіч, нарадзіўся ў 1927 годзе
Малым хлопцам штодня хадзіў за 11 кілямэтраў з роднай вёскі Адамавічы ў школу імя Стэфана Баторыя ў Горадні. У гарадзкой школе вясковага хлопца сталі паважаць не адразу. Вучні лічылі, што жыхары вёсак — адсталыя. Казалі: «ты хам-мужык зь вёскі». Праз гэта Генрых пабіўся ў чацьвёртай клясе з хлопцам з шостай. Першым пачаў старэйшы.
«Я яго так адлупцаваў, я ж быў вельмі моцны, бо еў хлеб вясковы, а яны, гарадзкія, елі булкі і былі праз гэта слабыя. Я яго так адчыхвосьціў, што наша бойка дайшла да дырэктара».
Выклікалі бацькоў. Нягледзячы на тое, што шасьціклясьнік быў сынам польскага афіцэра, дырэктар стаў на бок вяскоўца, а крыўдзіцеля пагражаў выгнаць са школы.
2. Габрэі цанілі беларускую краму з гарэлкай
Галіна Рудніцкая, нарадзілася ў 1934 годзе
Ейны бацька Казімер Яблонскі працаваў у краме вінаў і гарэлкі, вядомай як «крама Яблонскага». Яе адкрылі ў канцы 1920-х гадоў. Усе спачатку сьмяяліся зь беларуса, бо вакол у раёне гандлявалі адны габрэі. Але ў выніку крама мела вялікі посьпех, бо месьцілася побач з драўняным рынкам.
«Людзі гандлявалі, а потым усе ішлі ў краму выпіваць. Людзі давяралі майму бацьку і ведалі, што ён ня будзе разводзіць гарэлку, як іншыя», — тлумачыць Галіна Рудніцкая.
3. Рабочыя страйкавалі крэатыўна
Ірэна Кізюкевіч, нарадзілася ў 1925 годзе
У 1935 годзе ў горадзе здараліся страйкі рабочых. Дырэктар школы вучыў дзяцей: «Дзеці, калі нешта будзе ляжаць на зямлі ў горадзе — не чапайце. Калі хтосьці што-небудзь будзе даваць — не бярыце». У такіх рэчах маглі быць бомбы.
«Ідзем іншы раз мы з маці па горадзе пасьля касьцёла, а каля натоўпу працоўных дзьве тыпу труны стаяць і напісана: „Слава невядомаму рабочаму“. Я тады ў мамы спытала, што за работнік загінуў. А яна мне распавяла, што такім чынам рабочыя да забастоўкі прыцягваюць увагу», — расказвае Ірэна Кізюкевіч.
4. У Горадні любілі футбол
Казімер Сальвясюк, нарадзіўся ў 1922 годзе
У міжваенны час у Горадні футбол карыстаўся папулярнасьцю. Часам хлопцы сыходзілі з вучобы дзеля матчу.
«У горадзе было за каго заўзець, і перада мною стаў выбар каманды. „ВКС“ („Wojskowy klub sportowy“), „Макабі“ (габрэйская каманда) або „Крэсовiя“ (каманда палякаў)? Кожная была моцная па-свойму, але я больш сымпатызаваў гарадзкой, ці, па-іншаму, цывільнай камандзе „Крэсовiя“».
Хлапчукам трапіць на футбол было няцяжка. Аховы на стадыёне не было.
«Наведвальнасьць матчу была вялікая. Цяпер шматлікія беларускія клюбы столькі не зьбіраюць. Тады на стадыёне дарослыя дзядзькі і піва пілі, і ні ў кога не было думкі кінуць бутэльку на стадыён», — распавядае Казімер Сальвясюк.
5. На працу ўзялі паводле веравызнаньня
Георгі Юргелевіч, нарадзіўся ў 1927 годзе
Сям’я Юргелевічаў была праваслаўная, таму бацьку было складана знайсьці працу. Але пасьля ён вырашыў узяць польскае падданства і перайшоў у каталіцкую веру. Толькі тады палякі далі яму нармальную працу — у пажарнай частцы конюхам.
Хоць бацька Георгія перайшоў у каталіцтва, ён працягваў хадзіць у царкву, сваіх дзяцей хрысьціў там жа.
«У жыцьці мы працягвалі быць беларусамі, а не палякамі. І перад самай вайной бацьку звольнілі з пажарнай часткі: кіраўніцтва даведалася, што ён усё яшчэ прытрымліваўся праваслаўя», — узгадвае Георгі Юргелевіч.
6. Бацька загінуў у першы дзень вайны — 1 верасьня 1939 году
Пелагея Аляшкевіч, нарадзілася ў 1932 годзе
Пелагея Аляшкевіч не стамляецца распавядаць, што для Горадні жахі Другой усясьветнай вайны пачаліся ня ў чэрвенi 1941 году, як вучаць у школах, а ў верасьні 1939-га, калі Нямеччына напала на Польшчу. У першыя гадзіны вайны загінуў ейны бацька Вацлаў, які працаваў паштальёнам у турме.
«1 верасьня 1939 году ў 8:00 бацька, як звычайна, быў на працы. Дзесьцi каля дзясятай да нас прыйшла суседка і сказала, што тата загінуў — нямецкія бомбы ўпалі побач зь ім... Мы прыйшлі ў турму. Там на тэрыторыі была каплічка, а ў ёй ужо стаяла пяць трунаў, у адной зь іх быў бацька. Загінулых ня мылі і не пераапраналі. Так і пахавалі ў крыві і мундзірах».
7. Пяць злотых для польскага войска
Ежы Кежкоўскі, нарадзіўся ў 1928 годзе
У 1939 годзе ў Горадні рыхтаваліся бараніць горад ад немцаў, але прыйшлі саветы. Перад пачаткам Другой усясьветнай вайны Ежы быў у дзіцячым летніку за горадам. Усіх дзяцей накіравалі дадому, потым сабралі ў школе.
«У адзін дзень выступіў дырэктар „батаруўкі“ (школы імя Стэфана Баторыя — РС) і сказаў: „Дарагія мае дзеці, Польшча знаходзіцца ў вельмі цяжкай сытуацыі. Трэба ўзбраеньне, хто можа чым дапамагчы: жалеза, грошы“», — успамінае Ежы Кежкоўскі.
Малы прыйшоў дадому, набраў крупаў на кухні, а ў маці стаў прасіць грошы. Іншыя дзеці прыносілі на патрэбы польскага войска па 5–10 злотых, бедныя па 2. Мама дала толькі 50 грошаў.
«Я ёй у адказ: „Што ты мне даеш? За гэтыя грошы нічога нельга купіць, ані карабіна“. Але мама казала, што за 5 злотых можна тры дні жыць, а за 10 і тыдзень. Я кажу: „Мама, ня трэба нам жыць, трэба абараняцца, 5 злотых і канец“. У выніку яна дала мне 2 злотыя. Мы тады, школьнікі, думалі, што трэба абараняцца, а калі не абараняцца, то Польшча зьнікне з карты».
8. Гішпанцы частавалі цукеркамі
Вера Чарнышова, нарадзілася ў 1928 годзе
У вайну разам зь немцамі ў Горадні зьявіліся гішпанскія салдаты. Многія зь іх жылі ў кватэрах у гарадзенцаў. Але калі пачалася адпраўка на фронт, шмат зь іх паўцякала.
«У гішпанцаў у Горадні быў нейкі зборачны пункт. Памятаю іх добра: невысокага росту, чарнявыя і сьмешныя. Неяк я сядзела на падваконьні, і якраз гішпанцы па горадзе ішлі. І адзін зь іх пазірае на мяне — пацалункі паветраныя шле. Пасьля падышоў і дастаў з кішэні цэлую жменю цукерак і пачаставаў мяне. І гэта было падчас вайны.
А наагул гішпанцы не хацелі ваяваць. І калі ім трэба ўжо было зьбірацца на фронт, то многія хаваліся па горадзе. Мама распавядала, што адзін забег да нас і схаваўся пад ложкам. Пасьля ён сышоў і пакінуў нам крыж», — узгадвае Вера Чарнышова.
9. Камуністы забралі сямейную краму, немцы — вярнулі
Зыгмунт Левандовіч, нарадзіўся ў 1929 годзе
Сям’я Левандовічаў трымала краму ў самым цэнтры гораду, каля самага Фарнага касьцёла. Шыльду з прозьвішчам сям’і нават можна ўбачыць на старых паштоўках. Там прадавалі кнігі, пісьмовыя прылады.
У 1939 годзе, калі ў горад прыйшлі саветы, дзядулю кінулі ў вязьніцу як буржуя, бацькоў — як сяброў таемнай польскай арганізацыі. Бацьку асудзілі на сьмяротнае пакараньне, маці зь дзядулем — на 10 гадоў лягераў. Зыгмунта зь сёстрамі і бабуляю павезьлі ў Сыбір 20 чэрвеня 1941 году.
Калі напалі немцы, то празь некалькі дзён Левандовічам удалося зьбегчы з разбамбаванай турмы, а Зыгмунту зь сёстрамі і бабуляй — вярнуцца ў горад.
«Саветы краму ў дзеда забралі, а немцы, як прыйшлі, то вярнулі і дазволілі зноў гандляваць», — кажа Зыгмунт Левандовіч.
10. Нямецкія шпіёны пераапраналіся ў вулічных музыкаў
Анатоль Песьняк, нарадзіўся ў 1926 годзе
Напярэдадні Другой усясьветнай вайны ў Горадні зьявіліся дзіўныя вулічныя музыкі. Яны хадзілі ў асноўным па цэнтры гораду і шмат фатаграфавалі. Аказалася, што гэта нямецкія шпіёны, якія складалі падрабязныя карты мясцовасьці.
«Мы, 13-гадовыя падлеткі, злавілі такіх музыкаў на Віленскай вуліцы каля лазьні... Мы паведамілі ў паліцыю, што музыкі ня граюць, а ўвесь час фатаграфуюць. У выніку затрымалі гэтых дзіўных музыкаў, і ў іх пры сабе было шмат розных дакумэнтаў і картаў. Нам потым аддзячылі шакалядам», — распавядае Анатоль Песьняк.
* * *
Замовіць кнігу «Горад адзін, успаміны розныя» можна на плятформе Ulej.by да 30 сьнежня.
Руслан Кулевіч — горадзенскі журналіст, працуе для парталу Hrodna.Life. Яго называюць «журналіст на ровары», бо цэлымі днямі езьдзіць па горадзе ў пошуку навінаў.
Дзякуючы гэтаму займеў рэпутацыю «самага хуткага горадзенскага журналіста». Успаміны гарадзенцаў зьбіраў больш за год. Пасьля гэтага зьявіўся шэраг артыкулаў, а цяпер і кніга.
