Расейскі выдавец Пастарнак пра беларускую інтанацыю Алексіевіч і шматмоўе для Беларусі

Дырэктар расейскага выдавецтва «Время» Барыс Пастарнак у вялікім інтэрвію Свабодзе згадвае жыцьцё ў Менску, разважае пра беларускі слоўнік Сьвятланы Алексіевіч, успамінае, як падтрымліваў зьняволенага сябра Ўладзімера Някляева, як выдаваў беларускіх пісьменьнікаў Віктара Марціновіча і Сашу Філіпенку, тлумачыць, чаму сучасная літаратура для падлеткаў можа быць прыбытковай, а таксама чаму нельга падпарадкоўвацца большасьці.

«Сур’ёзны чалавек пытаецца, як хлопчыка завуць. Настаўніца кажа: Барыс Пастарнак. Ён скалануўся: «Не, давайце іншага»

— Ці часта вам даводзіцца адказваць на пытаньне, што вас зьвязвае з паэтам, нобэлеўскім ляўрэатам Барысам Пастарнакам?

— Часта, пры кожным знаёмстве. Нас нічога ня зьвязвае. Аднойчы разам з сынам Барыса Леанідавіча Яўгенам Барысавічам мы паспрабавалі знайсьці агульныя карані. Не знайшлі. Тым ня менш, я думаю, што недзе глыбока пад зямлёй, гэта ўсё перасякаецца.

— Можна сказаць, што пэўным чынам вы зьвязаныя і Нобэлеўскай прэміяй па літаратуры, якую меў Барыс Пастарнак, і якую атрымала Сьвятлана Алексіевіч, творы якой «Время» выдае шмат гадоў.

— Можа быць і так. Памятаю сьмешны выпадак з майго школьнага жыцьця ў 1958 годзе. Было абвешчана пра Нобэлеўскую прэмію Барысу Леанідавічу, якую, натуральна, усе асуджалі ў Савецкім Саюзе.

А я быў актывіст-выдатнік, і мяне запрасілі выступаць ад школы на нейкім сходзе. Прыйшоў сурʼёзны чалавек, пытаецца, як хлопчыка завуць. Настаўніца кажа: «Барыс Пастарнак». Ён скалануўся і сказаў: «Не, давайце іншага». Так што непрыемнасьці ў мяне пачаліся з 1958 году.

«Беларусь была больш кансэрватыўным месцам, чым Масква па тых часах»

— Вы нарадзіліся, вучыліся і працавалі ў Менску, вас вельмі шмат зьвязвае зь Беларусьсю — вучоба на фізфаку, потым на журфаку, праца ў папулярных выданьнях «Знамя юности», «Парус», выдавецкім доме «Паліфакт». Гісторыя ня ведае ўмоўнага ладу, але ці задумваліся вы калі-небудзь, як бы склалася вашае жыцьцё, каб вы ня зьехалі ў Маскву? Ці калі б, зьяжджаючы зь Менску, выбралі ня ўсходні кірунак?

— Заходні кірунак чамусьці не абмяркоўваўся. Многія сябры, аднаклясьнікі, аднакурсьнікі і проста знаёмыя зьехалі, жыцьцё ў іх цалкам адбылося. А я нават і не абмяркоўваў гэта. Так выйшла. Чаму Масква? Я шукаў новую працу. У Маскве ў 1989 годзе было больш цікава. Беларусь заўсёды была больш інэрцыйным, больш кансэрватыўным месцам, чым Масква па тых часах. Можна гэта называць памяркоўнасьцю, як нашы землякі кажуць, можна неяк інакш, але ў Маскве пачалася перабудова, а ў Менску яўна хацелі захаваць старыя камандныя структуры, дзяржаўную прэсу, дзяржаўныя выдавецтвы. Як мы цяпер бачым, гэта збольшага атрымалася.

Лепш гэта ці горш, чым у Маскве? Кожны вырашае для сябе. З майго пункту гледжаньня, дык горш. Толькі давайце памятаць, што тады была адна краіна і Масква была сталіцай гэтай краіны. Па сутнасьці я ехаў з правінцыі ў сталіцу, а не мяняў краіну на краіну. Гэта іншая справа. З Масквы ішлі перамены, якія, я спадзяваўся, дойдуць да Менску. Распаду краіны я прадугледзець ня мог. Каб застаўся ў Менску, не згубіўся б, я думаю. Я чалавек актыўны, прыдумаў бы нешта ў творчай частцы, не ў палітычнай.

«У мяне дом у Дудутках. Жонка там жыве зь вясны да восені»

— Неўзабаве будзе 30 гадоў, як вы не ў Беларусі. Наколькі глыбока вы ўсё яшчэ зьвязаныя з вашай радзімай? Які сантымэнт ці практычны інтарэс вы маеце цяпер у Беларусі?

— Гэта Радзіма. Я тут нарадзіўся, дачка тут нарадзілася, абедзьве ўнучкі тут нарадзіліся, мае бацькі ў Менску пахаваныя. У мяне дом у Дудутках. Жонка там жыве па паўгода зь вясны да восені, а я — як атрымліваецца. Гэта, вядома, ня матчына хата у традыцыйным беларускім разуменьні, таму што мы людзі не вясковыя. Гэтаму дому ўжо 25 гадоў, і для маіх унучак гэта дом дзядулі і бабулі. Яны там расьлі, купаліся ў Пцічы, там жылі іх улюблёныя кошкі і сабака. Гэта немагчыма скасаваць.

Гэтае месца ёсьць на асабістым глёбусе. Гэта Радзіма. Што тычыцца сантымэнтаў, то тут усё зразумела. Практычнага інтарэсу, напэўна, цяпер няма. Няма нейкага супольнага праекту, супольнай справы. Я зь цікавасьцю сачу за справамі дачкі і яе сямʼі, часам удзельнічаю ў гэтых справах, але калі папросяць.

«Каб працягнуць сэрыю "Итоги века", трэба было, каб Будзінас, як лінкор, ішоў наперадзе, расьсякаючы хвалі»

​— Калісьці вы разам зь пісьменьнікам, выдаўцом і бізнэсоўцам Яўгенам Будзінасам ажыцьцявілі ўнікальны праект — выданьне сэрыі анталёгій «Итоги века», якія былі важкія ня толькі паводле зьместу, але і вагі. Ці даступныя гэтыя кнігі цяпер? Ці можа сэрыя атрымаць новае разьвіцьцё з улікам ХХІ стагодзьдзя? Ці для гэтага будзе не хапаць энэргіі Будзінаса, які ўжо пайшоў з жыцьця?

— На якіх паліцах стаяць? Яны вельмі нядрэнна разышліся ў Расеі і Беларусі. У Беларусі даволі шмат людзей у свой час на іх падпісаліся і купілі. Рэшткі ёсьць, іх няшмат, па дзясятку асобнікаў. Яны ляжаць у мяне ў кабінэце ў Маскве. Час ад часу я каму-небудзь дару том, які пасуе да сытуацыі. І заўсёды я бачу, што гэта выклікае пэўнае зьдзіўленьне і нават зьбянтэжанасьць. Якая кніга! Я гэта часта чую. Так, сапраўды, гэта былі цудоўныя кнігі. Ці можа гэта разьвівацца? Думаю, што не. Час сышоў, цяпер іншыя мультымэдыйныя інтэрнэт-праекты больш у хаду, таму ствараць такія энцыкляпэдыі і анталёгіі, напэўна, ужо і сэнсу няма.

Яўген Аляксандравіч Еўтушэнка ўкладаў «Строфы века». Некалькі гадоў таму мы зь ім абмяркоўвалі гэта. Справа ў тым, што многа народу цікавіцца, пытаюцца нас, ці не перавыдадзім. І мы зь Еўтушэнкам вырашылі гэта абмеркаваць. Ён сказаў, што падумае. Потым патэлефанаваў мне і сказаў: «Не. Там шмат чаго трэба перарабляць, дарабляць апошнюю чвэрць зусім інакш. 25 гадоў прайшло, хай гэта застанецца помнікам часу, эпосе, гісторыі». Напэўна, гэта слушнае рашэньне, таму што складана да гэтага вяртацца ў тым самым выглядзе, у якім гэта было раней зроблена.

Гэта была ў пэўнай ступені авантура. Але авантура творчая, карысная. Будзінас у такіх справах быў абсалютна незаменны. Чыстая праўда. У яго была жорсткая хватка бізнэсоўца — увязацца ў справу, у бойку, а там паглядзім. І часта гэта атрымлівалася. У гэтай справе атрымалася. Хаця я зраблю агаворку. Давайце не забываць, што мы дайшлі толькі да сярэдзіны праекту, таму што потым гэты праект спыніў час — спачатку дэфолт, потым крызіс, грошы зьніклі. Але восем тамоў мы зрабілі, і кожным з гэтых васьмі тамоў я магу сурʼёзна ганарыцца. Мне вельмі шкада, што так да канца мы яго не давялі. Хаця гэта было цяжка, для гэтага быў патрэбны Будзінас, трэба было, каб ён, як лінкор, ішоў наперадзе, расьсякаючы хвалі. Цяпер безь яго такога кшталту праект будзе цяжка пацягнуць.

«Ва ўнутраным камэртоне Алексіевіч закладзеная і беларуская інтанацыя, і нават беларускі слоўнік»

— Больш за дзесяць гадоў вы выдаяце творы Сьвятланы Алексіевіч. Калісьці ў інтэрвію вы казалі пра тое, што былі абсалютна перакананы ў тым, што яна атрымае Нобэлеўскую прэмію, і сьвядома працавалі на гэта. Неўзабаве ў Беларусі будзе выдадзены збор твораў Сьвятланы Алексіевіч па-беларуску. Калі месяц таму была прэзэнтацыя гэтага праекту, амаль усе перакладчыкі, не згаворваючыся, прадстаўляючы кожны зь пяці твораў, гаварылі пра тое, што перакладзеная кожным зь іх кніга Алексіевіч найбольш беларуская па духу. Ці пагадзіліся б вы зь імі як чытач, і як чалавек, вялікая частка жыцьця якога прайшла ў Беларусі?

— Гэта вельмі цікавы эфэкт, прычым эфэкт, з майго пункту гледжаньня, чаканы. Так, мне самому таксама так здаецца. Яе кнігі — гэта маналёгі, а народная мова ў добрым беларускім перакладзе гучыць вельмі арганічна. Сьвятлана пра сябе кажа, што яна — чалавек-вуха. Гэта так. Але ж яна ня толькі вуха, яна яшчэ і адбірае, і кампануе тэкст вельмі старанна. Я лічу, што ў нейкім яе ўнутраным камэртоне ад нараджэньня, ад культурнага выхаваньня, ад жыцьця ў Беларусі закладзеная і беларуская інтанацыя, і нават беларускі слоўнік. І гэта выяўляецца, калі зроблены годны пераклад.

Але ёсьць і другі бок. У сувязі з Нобэлеўскай прэміяй, а раней Прэміяй міру ад нямецкіх кнігагандляроў нам прыйшлося шмат размаўляць з чытачамі Алексіевіч у розных краінах — Нямеччыне, Францыі, Швэцыі, Польшчы і іншых. Ва ўсіх размовах гэта быў абсалютна агульны момант: «Як яна ўгадала? Гэта ж усё пра нас!» Гэта адказ тым, хто працягвае нешта сьцьвярджаць пра ачарненьне, паклёп на народ. Я з усёй адказнасьцю сьцьвярджаю, што самыя розныя людзі ў самых розных краінах прымяраюць гэтыя кнігі на сябе, на свае нацыянальныя трагедыі, на сваю гісторыю. І чалавечае гора, рэакцыя на яго, расповед пра гэта аказваюцца цалкам унівэрсальнымі. І ў гэтым адкрыцьці сакрэт фэнамэнальнага посьпеху ў сьвеце кніг Сьвятланы Алексіевіч. Яе паўсюль прымаюць аднолькава. Гэта кнігі ўнівэрсальныя.

«Ва ўсім падпарадкоўвацца большасьці — абсалютны тупік у разьвіцьці»

— У сьнежні 2010 году Сьвятлана Алексіевіч зьвярнулася да Аляксандра Лукашэнкі з адкрытым лістом, дзе заклікала вызваліць паэта Ўладзімера Някляева, які быў за кратамі, які быў моцна зьбіты пасьля прэзыдэнцкіх выбараў. І вы тады актыўна выступалі ў абарону паэта, выдалі ягоную кнігу вершаў. Маглі б вы назваць імёны самых важных для вас людзей, якія для вас атаясамліваюцца зь Беларусьсю.

— Сьвятлана Алексіевіч, безумоўна. І побач зь ёй мне цяжка некага паставіць. Я, на жаль, вельмі мала ўзаемадзейнічаю цяпер з палітычнымі дзеячамі Беларусі. Валодзю Някляева я ня мог не падтрымаць. Ён зьдзейсьніў тады мужны крок, грамадзянскі ўчынак, як мы разумеем, безь вялікіх шанцаў на посьпех і зь вельмі вялікімі шанцамі на непрыемнасьць, якія ж адразу і зьявіліся. Мне неаднаразова прыходзілася спрачацца наконт яго вылучэньня на прэзыдэнта. Многа сымэтрычнага адбывалася і ў Расеі. Але я быў на яго баку, і аргумэнт у мяне адзін.

Я гэты аргумэнт даўно сфармуляваў і заўсёды ўжываю: у грамадзяніна перад Радзімай ёсьць ня толькі канстытуцыйны абавязак плаціць падаткі, служыць у войску і гэтак далей, але ёсьць яшчэ і маральны абавязак — думаць пра лёс Радзімы і выказваць свае думкі. Калі табе затыкаюць рот, то твой маральны абавязак, грамадзянскі абавязак — супраціўляцца гэтаму. А калі затыкаюць рот некаму іншаму, то твой грамадзянскі абавязак — не дазваляць гэтага.

Калі нам кажуць пра выбар большасьці, пра падпарадкаваньне волі народа, то гэта хітраватыя словы, гэта падман. Ва ўсім падпарадкоўвацца большасьці — абсалютны тупік у разьвіцьці. Гэта ў вельмі архаічных грамадзтвах тыя, хто пацярпеў паразу, станавіліся рабамі пераможцаў. Мы ж, дзякуй Богу, гэты этап прайшлі.

У нармальнай, слушна арганізаванай краіне, пераможцы перамагаюць не дзеля таго, каб навекі заткнуць раты астатнім, а яны перамагаюць толькі часова, на той час, пакуль на іх спадзяюцца, а калі вера сыходзіць, то сыходзяць і былыя пераможцы. Я думаю, што Валодзя паводзіў сябе як сапраўды грамадзянін, разумеючы свой грамадзянскі абавязак.

«У Андрэя Жвалеўскага і Жэні Пастарнак ёсьць пазыцыя — яны заўсёды на баку падлеткаў»

— У адным з інтэрвію вы гаворыце пра тое, што вельмі вялікі прыбытак вашаму выдавецтву дае сучасная літаратура для падлеткаў, а дакладней кнігі беларускіх аўтараў Андрэя Жвалеўскага і Яўгеніі Пастарнак. У чым палягае гэты фэномэн?

— Справа ў тым, што адбыўся нейкі перакос на рынку дзіцячай літаратуры для падлеткаў. Раптам усе кінуліся ў фэнтэзі — прынцэсы, вядзьмаркі і гэтак далей. А дзеці ня раз казалі нам пры сустрэчах у аўдыторыях, бібліятэках, школах, што яны хочуць чытаць пра саміх сябе. І гэты інтарэс чытаць кнігі пра саміх сябе, а ня толькі пра Гары Потэра, нікуды не падзеўся. Вядома, трэба гэтыя кнігі даваць ім у рукі, каб ім гэта падабалася.

У Андрэя і Жэні ёсьць пазыцыя — яны заўсёды на баку падлеткаў, яны самі (сьмяецца) ня вельмі выйшлі з гэтага ўзросту. Я бачу, як яны адказваюць на пытаньні, і я разумею, што яны заўсёды з таго боку, а не на баку дарослых, настаўнікаў, бацькоў, начальнікаў. Дзеці гэта заўсёды адчуваюць, яны разумеюць, што гэта свае, што гэта людзі, якім можна давяраць.

І яшчэ. Яны працуюць як ненармальныя, езьдзяць увесь час па краіне, іх запрашаюць, зь дзецьмі сустракаюцца зь вялікім задаваленьнем, яны сілкуюцца ад іх. Гэты запал — вучыцца ў дзяцей і разумець іх — ня зьнік. Пры тым, што ў іх на дваіх пяцёра дзяцей у розных семʼях, і ўсе яны рознага ўзросту. Таму і кнігі такія атрымліваюцца — 6+, 10+, 14+. Просяць і 16+ пра каханьне.

​— Вы кажаце, што яны на баку дзяцей. Напэўна гэта — адна з прычынаў таго, чаму вашая дачка Яўгенія Пастарнак у Беларусі вельмі актыўна ўздымае праблемы сыстэмы адукацыі, пасьлядоўна іх крытыкуе, выступае з прапановамі, з адкрытымі лістамі і мае вялікі маральны аўтарытэт за сваю адкрытую пазыцыю. Ці падтрымліваеце вы яе грамадзкую актыўнасьць? У чым вы зь ёй падобныя, а ў чым прынцыпова адрозьніваецеся ў поглядах на жыцьцё?

— Я вельмі ўхваляю гэтую актыўнасьць. Я ведаю, што ў яе ёсьць падтрымка, і вынікі ёсьць, я лічу. Зьявілася прафэсійная грамадзянская супольнасьць, абʼяднаная годнай грамадзкай справай, і гэта ўжо вынік. Прынамсі гэтае абмеркаваньне пра лёс адукацыі, якое яна стымулюе, ідзе ў грамадзтве вельмі актыўна. Агульнага ў нас шмат, але яна больш актыўная за мяне, больш кантактная, больш сьмела ідзе на канфлікты. Яна вельмі творчая. Апошняе, спадзяюся, у нечым спадчыннае...

«Трэба перакладацца на ўсе мовы, ня толькі на расейскую»

— Вы стала супрацоўнічаеце зь беларускімі аўтарамі — ляўрэатам «Рускай прэміі» Сашам Філіпенкам і Віктарам Марціновічам. Дзякуючы выдавецтву «Время» іх кнігі становяцца даступнымі вельмі шырокай аўдыторыі. У свой час некаторыя клясыкі беларускай літаратуры, у тым ліку і Васіль Быкаў, самі перакладалі свае творы на расейскую мову. Нядаўна выйшаў вялікі раман Альгерда Бахарэвіча «Сабакі Эўропы», які мае вельмі добрыя водгукі. Як вы мяркуеце, ці ёсьць шанец у яго атрымаць больш шырокага чытача на ўсходзе, калі ён будзе перакладзены на расейскую мову? Як вы лічыце, ці гэта той шлях, якім варта ісьці беларускім пісьменьнікам, якія пішуць па-беларуску, каб займець больш чытачоў?

— Трэба перакладацца на ўсе мовы, ня толькі на расейскую. Ня трэба замыкацца ў любых рамках, у тым ліку і нацыянальных. Мы з Сашам Філіпенкам толькі што былі ў Парыжы на кніжным салёне. У яго выйшла кніга «Чырвоны крыж» на францускай мове. Яго запрашалі на францускія пляцоўкі, а ня толькі на расейскі стэнд, між іншым. І калі мы зьяжджалі, уладальнік швайцарскага выдавецтва «Éditions des Syrtes», казаў, што нас не адпусьціць, пакуль не падпіша дамову на іншыя яго кнігі.

Талент унівэрсальны. Ён гучыць і на іншай мове цудоўна. І зразумела, што для пісьменьніка такая сусьветная шырыня вельмі карысная. У Віктара Марціновіча восеньню выходзіць раман на нямецкай мове. Я на расейскай мове чытаў ягоны новы, сучасны раман «Рэвалюцыя», напісаны па-расейску. Напэўна ён перакладзе яго калі-небудзь на беларускую мову. Ён яшчэ ня вырашыў, дзе будзе выдаваць, але ён таксама шматмоўны пісьменьнік. Беларусь, на мой погляд, краіна шчасьліва дзьвюхмоўная. Было б здорава, каб кнігі, напісаныя па-беларуску, дзеці чыталі па-беларуску, а кнігі, напісаныя па-расейску, чыталі па-расейску, і каб гэта было шырока распаўсюджана. Тое самае можна і пра ангельскую і польскую мовы сказаць.

У нас нядаўна выйшаў раман смаленскага пісьменьніка Алега Ермакова «Вясёлка і Верас». У ягоным рамане перапляценьне розных часоў — Рэчы Паспалітай і сучаснасьці, а сюжэт закручаны вакол гісторыі Смаленску. Ермакоў пайшоў на вельмі рызыкоўны творчы крок, траціну раману героі розных нацыянальнасьцяў і розных народаў гавораць на сваіх мовах — на старарасейскай (яны яе называюць маскавіцкай), на сучаснай расейскай, беларускай, польскай, нямецкай мове, нават на латыні. І я, чытаючы раман, лавіў рэдкі кайф, як герой раману, які раптам чуў і разумеў гэтыя розныя мовы, не зьвяртаючыся да зносак зь перакладам. Гэта, напэўна, ідэальная сытуацыя для Беларусі, каб у нас было не дзьвюхмоўе, а шматмоўе, таму што краіна да гэта прыстасаваная, яна ў цэнтры культурных плыняў, традыцый, моўных традыцый.

«Папяровай кнізе мала што пагражае»

​— Якія галоўныя выклікі стаяць цяпер перад вашым выдавецтвам? Ці карэктуеце вы сваю стратэгію ў залежнасьці ад патрабаваньняў рынку?

— Карэктуем, канечне. Вымушаныя. Выяўляем пункты росту, інтарэсу, стараемся ісьці за інтарэсамі чытача. Гэта мы павінны ўлоўліваць сваімі антэнамі. Пры гэтым мы разумеем сваю місію, верым у яе і не адмаўляемся ад яе. Сучасная расейская проза — аснова ўсяго для нас.

— Ці разглядаеце вы як выклік, што папяровая кніга стане менш запатрабаваная з часам, што яе выцісьне электронная кніга?

— Мы назіраем за гэтым працэсам, знаходзячыся ўнутры яго. Мы разумеем, што папяровай кнізе мала што пагражае. У некаторых краінах парытэт ужо дасягнуты. У Вялікабрытаніі 30% ад усяго продажу складаюць электронныя кнігі, усё астатняе — папера. У Расеі — каля 5 працэнтаў, у Францыі — 10 працэнтаў. Пакуль гэта невялікая частка. Тэндэнцыя такая, мы рухаемся ў той бок. Справа ў тым, што электронная кніга абсалютна не выціскае папяровую. Яны цудоўна суіснуюць.

Усе кнігі, якія выпускаем на паперы, мы тут жа выкладваем у электронным выглядзе ў продаж. І чым лепей яна прадаецца ў электронным выглядзе, тым лепш прадаецца ў папяровым. Гэтая залежнасьць абсалютна дакладная. Мы яе зусім не баімся. Потым у папяровай кнігі крыху функцыя мяняецца. Цяпер кніга — рэч, падарунак, прыгожы выраб. Яна становіцца ўсё лепшай чыста вонкава. Тактыльнасьць нейкая свая існуе. Напрыклад, падарыць можна толькі папяровую кнігу ў пераплёце, таму што немагчыма падарыць флэшку з кнігай ці спасылку на яе. А кніга застаецца адным з найлепшых падарункаў. Так што гэтага мы не баімся.

Насамрэч у кнігі іншы вораг — недахоп вольнага часу. Раней у кнігі не было супернікаў. Не было чым заняцца — пачытай. А цяпер гэта і кіно, і электронныя гульні, і шмат чаго, і ўсё гэта адцягвае ад кнігі. Гэта галоўная праблема, трэба рабіць вольны час больш зьмястоўным і вяртаць яго да кнігі. Гэта магчыма, калі зь дзяцінства прывучыць дзяцей да чытаньня.

«У выдавецтва "Время", можна сказаць, суцэльны краўдфандынг»

​— Як вы ставіцеся да краўдфандынгу? У якіх выпадках ён апраўданы? Ці асабіста падтрымліваеце пэўныя выданьні такім чынам?

— Я вельмі добра стаўлюся да краўдфандынгу, я лічу яго вельмі эфэктыўным і сучасным інструмэнтам выдавецкай палітыкі. Асабліва ў такіх умовах, як у Беларусі. Калі няма нармальнага фінансаваньня важных кніг для грамадзтва, калі пераважаюць дзяржаўныя выдавецтвы, якія вельмі забюракратызаваныя, калі няма хуткага вяртаньня грошай з гандлю (а гэта так), то гэта ледзь не адзінае выйсьце — краўдфандынг. Сабраць грошы і выпусьціць. Можна спадзявацца на спонсараў, але гэта малаверагодна.

Андрэй Жвалеўскі адзначыў вельмі цікавую тэндэнцыю, якая мне вельмі падабаецца і блізкая. Гэта тое, што беларускія буйныя кніжныя крамы ўносяць самі сурʼёзныя сумы на выдавецтва кніг — у прыватнасьці пяцітомніка Алексіевіч на беларускай мове. Яны прадбачаць посьпех продажу, яны гатовыя ўкласьціся на выдавецкай стадыі, і гэта забясьпечвае ім больш высокі прыбытак, калі кніга выйдзе. Яны разумеюць, што гэтую кнігу яны прададуць. Стыхійна складваецца новая сыстэма гандлю з нармальнай зваротнай сувязьзю з чытачамі. Гэта цудоўна. Калі атрымаецца з гэтай кнігай так і крамы і далей будуць сачыць за кнігамі і неяк падтрымліваць іх, гэта будзе здорава.

Што тычыцца нашага ўдзелу. У выдавецтва «Время», можна сказаць, суцэльны краўдфандынг. Таму што мы — прыватнае выдавецтва, усе кнігі выдаём за свае грошы. Ніякага вонкавага фінансаваньня. Усе памылкі за наш кошт. Выдаём мы ў год 100-150 кніг. Зь іх прыкладна 60% — стратныя. Прычым многія стратныя плянава, калі мы лічым, што гэтую кнігу мы абавязаныя выдаць з розных прычынаў, яна нам падаецца важнай і патрэбнай, і мы не глядзім на дрэнны прагноз гандлю. На шчасьце, гандаль часам памыляецца, і некаторыя з кніг, якія мы выдавалі без надзеі на прыбытак, потым выстрэльвалі.

У нас была абсалютна стратная задума — аграмадная кніга, раман Валерыя Залатухі «Сьвечка». Ён — ляўрэат расейскай прэміі «Большая книга». Гэта два тамы на 1700 старонак. Гандаль паціскаў плячыма, круціў пальцам ля скроні, вы што зварʼяцелі, можа хто і купіць, але чытаць дакладна ня будзе, маўляў, сёньня такіх кніг не чытаюць. А мы трэці наклад ужо выпускаем. Ужо ўсе выдаткі пакрытыя, а яна прадаецца і прадаецца, і выклікае ўсё большы інтарэс. Сарафаннае радыё пра яе расказвае.

Ёсьць цудоўная кніга «Адзін у акіяне» Славы Курылава, расповед пра тое, як ён за савецкім часам скокнуў з круізнага лайнэра ў Індыйскім акіяне і трое сутак дабіраўся да берагу. Яркая, прыгодніцкая кніга, яна прадаецца шмат гадоў, нават не лічу, колькі было накладаў. Людзі пра яе расказваюць адны адным.

Ёсьць цудоўная кніга перакладчыцы і пісьменьніцы Норы Галь «Слова жывое і мёртвае», захапляльны расповед пра ўжываньне словаў, пра майстэрства пісьменьніка. Мы разумелі, што адзін наклад прадамо, што мы хочам, каб кніга была ў нашым кніжным шэрагу па літаратуразнаўстве, але ніяк не разьлічвалі, што яна так пойдзе. Выкладчыкі ў інстытутах, на філфаках, у школах, моўных гуртках пачалі рэкамэндаваць гэтую кнігу сваім студэнтам і вучням. І ўсё — наклад за накладам. Так што не заўсёды ўгадаеш. Літаратура — рэч удзячная, і яна шчодра кампэнсуе ўсе нашыя выдаткі.

— Беларуская служба Радыё Свабода таксама выдае кнігі, ужо больш за 60 выданьняў у «Бібліятэцы Свабоды», пачынаючы з 2001 году. Нядаўна былі прэзэнтаваныя кнігі «Падарожжа ў БНР» Сяргея Шупы і новае выданьне кнігі Івонкі Сурвілы «Дарога». Беларуская Свабода кнігі не прадае, а прэзэнтуе мэтавай аўдыторыі. Які ваш пункт гледжаньня як прафэсійнага выдаўца на бібліятэку беларускай Свабоды?

— Я сачу за кнігамі Свабоды, яны мне вельмі падабаюцца. Гэта дзейнасьць абсалютна цудоўная, асьветніцкая, вельмі важная, таму што вы выдаяце такія кнігі, якія мала хто можа выдаць. У вас у руках вялізарны матэрыял, вы ўмееце яго зьбіраць, групаваць. Толькі дзякуй вялікі можна сказаць. Вельмі важна, што гэта на беларускай мове, што гэта трапляе ў патрэбныя рукі. Я разумею, што вы не прадаяце, але такая кніга часта перадаецца з рук у рукі. Я проста ведаю такія выпадкі. У мяне некалькі вашых кніг на паліцы стаіць, я іх таксама атрымаў ад некага, хто прапанаваў пачытаць. Гэта здорава і цікава.