Лінкі ўнівэрсальнага доступу

Як Дэклярацыя аб незалежнасьці 25 жніўня 1991 году набыла канстытуцыйную сілу


Дэпутаты Апазыцыі БНФ на мітынгу супраць ГКЧП, жнівень 1991 г.
Дэпутаты Апазыцыі БНФ на мітынгу супраць ГКЧП, жнівень 1991 г.

Раніцай 19 жніўня 1991 года дэпутаты Апазыцыі БНФ назвалі стварэньне ГКЧП спробай дзяржаўнага перавароту і заклікалі людзей выходзіць на вуліцы.

Члены ГКЧП (расшыфроўваецца як «государственный комитет по чрезвычайному положению») заявілі пра няздольнасьць Гарбачова выконваць абавязкі прэзыдэнта СССР паводле стану здароўя і пра навядзеньне парадку.

Было і шмат іншых словаў, але галоўнае было — захаваньне СССР як імпэрыі і камуністычнай партыі як манапаліста ўлады. Гарбачоў зь ягонай ідэяй «абноўленага саюзу» ўжо не задавальняў кіраўніцтва КДБ і вайскова-прамысловага комплексу. Генэралы ў пагонах і ў цывільным прагнулі аднаўленьня імпэрыі ў «сталінскім» варыянце і сталінскімі мэтадамі. Таму ў Маскву былі ўведзеныя танкі, а ў Менск на чыгуначную станцыю падагнаныя восем закратаваных вагонаў (ім здавалася, што восем хопіць на ўсіх).

Фотаздымак з газэты "Свабода".
Фотаздымак з газэты "Свабода".


У палітыцы інструмэнт — гэта слова. Важныя таксама — уменьне сфармуляваць, талент дамаўляцца, здольнасьць пераканаць. Праграмы, заявы, дэклярацыі, законапраекты — гэтага нязьменнага, традыцыйнага прадукту палітычнай дзейнасьці у краінах устойлівай дэмакратыі зусім дастаткова.

Але ў час, калі лёс нацыі апынаецца пад пагрозай — тады можа спатрэбіцца дзеяньне фізычнае. І тады некалькі дзесяткаў людзей могуць пераламіць хаду гісторыі (нядаўні прыклад — рашучасьць некалькіх сотняў людзей на кіеўскім Майдане 22-23 лютага).

І калі слушна, што шлях грамадзтва вызначае актыўная меншасьць, дык у экстрэмальных сытуацыях ягоны лёс можа вызначыць дзеяньне зусім невялікай групы асобаў. Прычым — не абавязкова з крывёю.

Калі казаць пра жнівеньскі путч 91-га, дык пераломным момантам была ноч з 20 на 21 жніўня ў Маскве — тады некалькі дзесяткаў тысяч чалавек атачылі «Белы дом», дзе знаходзіўся Ельцын з паплечнікамі, і менавіта гэта ўратавала расейскае кіраўніцтва: «Альфа» адмовілася ісьці на штурм, ацаніўшы патэнцыйную колькасьць ахвяраў мінімальна ў 3-5 тысяч.

У Маскве вырашаўся лёс дэмакратыі, а ў Менску — лёс беларускай Незалежнасьці.

Дэпутат Апазыцыі БНФ С. Навумчык на плошчы, 24 жніўня 1991 г.
Дэпутат Апазыцыі БНФ С. Навумчык на плошчы, 24 жніўня 1991 г.

На заклік дэпутатаў БНФ у першы дзень путчу ў Менску на плошчу выйшла мо дзьве сотні чалавек, але з кожным наступным днём людзей большала, 21 жніўня іх было ўжо некалькі тысяч. Яны прыходзілі да Дому ўраду, а ў самім Вярхоўным Савеце дэпутаты-фронтаўцы працягвалі патрабаваць склікаць нечарговую сэсію.

У выніку, на 24 жніўня на патрабаваньне дэпутатаў Апазыцыя БНФ (далучыліся і іншыя дэпутаты — усяго мы сабралі 84 подпісы) была склікана надзвычайная сэсія Вярхоўнага Савету, якая на наступны дзень, 25 жніўня, абвясьціла незалежнасьць Беларусі.

Падкрэсьлю: склікаць сэсію нам удалося толькі праз ціск на членаў Прэзыдыюму Вярхоўнага Савету, выяўляючы рашучасьць — і ў сьценах Дому ўраду, і на плошчы. Не было б гэтага ціску — не было б і сэсіі. Адпаведна, і Незалежнасьці не было б — у той час.

Валянцін Голубеў, Зянон Пазьняк і Вольга Галубовіч у першы дзень сэсіі Незалежнасьці.
Валянцін Голубеў, Зянон Пазьняк і Вольга Галубовіч у першы дзень сэсіі Незалежнасьці.


Але і сэсія сама па сабе яшчэ нічога не гарантавала: Прэзыдыюм (ад яго імя выступаў Станіслаў Шушкевіч) прапанаваў у парадак дня толькі два пытаньні — «Аб цякучым моманце» і «Аб саюзным дагаворы»; наш пакет законапраектаў аб Незалежнасьці (іх было больш за дваццаць) быў адкінуты.

Вось вынікі галасаваньня: за павестку дня Прэзыдыюму — 210 дэпутатаў.

За прапанову надаць Дэклярацыі аб незалежнасьці статус канстытуцыйнай сілы, якую выносіў Пазьняк, — 161 голас. Для прыняцьця рашэньня трэба было 174.

Усе наступныя гадзіны сэсіі — ціск дэпутатаў БНФ, прамовы і з трыбуны, і ад мікрафонаў. Тое ж і з раніцы 25 жніўня. Камуністы выкручваюцца, заяўляюць, што не падтрымлівалі ГКЧП — мы з фактамі ловім іх на хлусьні. Зьвяртаемся да менчукоў (мы дамагліся прамой радыётрансьляцыі) з заклікам прыйсьці да Дому ўраду — там з раніцы было некалькі тысяч «фронтаўцаў». І людзі ўсё падыходзяць.

І вось тут адбыўся пераломны момант.

Да трыбуны пайшоў першы сакратар ЦК КПБ Анатоль Малафееў, на той момант рэальны кіраўнік рэспублікі і адзін з найбольш адыёзных членаў Палітбюро ЦК КПСС, які патрабаваў увядзеньня надзвычайнага становішча і энэргічна падтрымаў ГКЧП. Малафееў ня быў дэпутатам Вярхоўнага Савета БССР, але як народны дэпутат СССР меў права ўдзелу ў сэсіі. Меў права і на выступ — у парадку чаргі. Але, выглядала, свае правы ён успрымаў як магчымасьць беспадзельна валадарыць і ў Беларусі, і ў гэтай залі — ён, уздымаючыся з крэсла, зрабіў жэст у бок Дземяньцея (гэтак дырыжор падае сыгнал даўно зладжанаму аркестру) — і старшыня ВС з разуменьнем заківаў галавой: так, так, калі ласка, на трыбуну.

Далейшае адбылося спантанна. Мы паўскоквалі са сваіх месцаў і пабеглі да трыбуны — Галіна Сямдзянава, Ігар Гермянчук, Валянцін Голубеў, Мікола Крыжаноўскі, Віктар Ганчар, Іван Герасюк, Алесь Шут, Павал Холад, Яўген Глушкевіч, Сяргей Папкоў... (Мітусіўся Лукашэнка і ўгаворваў нас спыніцца — яго ня слухалі, на відэа гэта добра бачна). «Пайшоў вон!», «На месца!», «Бандыт!» — мы па-просту выштурхнулі Малафеева з трыбуны.

Малафеева не пускаюць на трыбуну (1991 год)
пачакайце

No media source currently available

0:00 0:01:06 0:00


Дэпутатаў-камуністаў, сакратароў абкамаў і райкамаў, старшынь і намесьнікаў рай- і аблвыканкамаў, генэралаў і палкоўнікаў, старшыняў калгасаў гэта прывяло у стан здраньцьвеньня. Усемагутнага першага сакратара ЦК, які дзесяцігодзьдзямі ўспрымаўся намесьнікам Бога на зямлі (а яны яшчэ памяталі Сьлюнькова, Машэрава, некаторыя і Мазурава) — сагналі, выкінулі, як школьніка-недарэку. Сьвет, які складаўся дзесяцігодзьдзямі, абрынаўся — у іх галовах.

Дземяньцей папрасіў абвясьціць перапынак, у перапынку раіўся з членамі Прэзыдыюму: «Што рабіць?», і, калі праца сэсіі аднавілася, заявіў пра адстаўку. Людзі на плошчы сустрэлі гэта магутнымі воклічамі, якія, здавалася, даходзілі ў Авальную залю.

Камуністы былі псыхалягічна надломленыя і пачалі здаваць свае «бастыёны» адзін за другім. Вярнуліся да нашай прапановы аб Незалежнасьці. Тады і прагучала зусім нечаканая для парлямэнцкай большасьці прамова Пазьняка, у якой лідэру БНФ удалося закрануць нейкія глыбінныя пачуцьці. Гэта канчаткова павярнула сытуацыю — з прапановай «падтрымаць Пазьняка» выступілі Кебіч і кіраўнікі вобласьцяў. І — у 20 гадзін 12 хвілінаў за Незалежнасьць галасуюць 256 дэпутатаў, добрая палова зь якіх за некалькі дзён да гэтага, 19 жніўня, пацірала рукі і гатовая была расправіцца з усімі, хто не падзяляў радасьці ад абяцанай ГКЧП пэрспэктывы ўмацаваць імпэрыю ды «навесьці парадак».

Людзі вітаюць Незалежнасьць. Жнівень 1991 г.
Людзі вітаюць Незалежнасьць. Жнівень 1991 г.


25 жніўня 1991 году зьдзейсьнілася мэта пакаленьняў беларусаў — іх Бацькаўшчына зрабілася незалежнай краінай. Прызнацца, спачатку я быў напісаў «ажыцьцявілася мара», і такая фармулёўка слушная, але — ня поўная. Бо можна мроіць і чакаць, пакуль «упадзе зь неба», а можна — мець канкрэтную мэту і пасьлядоўна яе дамагацца. Дамагацца дзеяньнямі. Хай бы нават гэтых дзеяньняў спатрэбілася ня пяць і ня дзесяць, а высілкаў — не ад аднаго пакаленьня.

І тады непазьбежна здарыцца так, што вашыя апанэнты атрымаюць зусім іншае, чым тое, на што разьлічваюць.

Напрыклад, замест умацаваньня сваёй імпэрыі ды захопу іншых дзяржаў — некалькі незалежных дзяржаў на колішняй «сваёй» тэрыторыі. Як у жніўні 91-га.

(Першая публікацыя: 18.08.2014)

Ігар Лосік Кацярына Андрэева Ірына Слаўнікава Марына Золатава Андрэй Кузьнечык
XS
SM
MD
LG