Фатограф Максім Дандзюк здымаў Майдан і вайну на ўсходзе Украіны з абодвух бакоў. Ён можа расказаць, як яму пагражалі расстрэлам прарасейскія сепаратысты, як ён быў у атачэньні пад Ілавайскам і як яму перашкаджалі працаваць ўкраінскія штабісты.
Напярэдадні другой гадавіны перамогі Майдану, уцёкаў прэзыдэнта Віктара Януковіча, пасьля якіх адбылася расейская анэксія Крыма і пачалася вайна на Данбасе, Радыё Свабода публікуе яшчэ нявыдадзеныя фатаграфіі Максіма Дандзюка. Фатограф адказаў на пытаньні Валянціна Барышнікава.
Дандзюк: Для мяне тое, што адбылося на Майдане — гэта Бэрлінская сьцяна, якая ўпала, — яна проста працягвае сваё прасоўваньне да Краснай плошчы, мяняе геаграфічнае разьмяшчэньне. На Майдане ў цэнтры Кіева адбылося супрацьстаяньне паміж дзьвюма абсалютна рознымі культурамі, двума рознымі пластамі ўспрыманьня і сьветапогляду. Гэта не азначае, што былі маладыя супраць старога пакаленьня. Проста адна культура — гэта спроба быць незалежнымі, спроба зьмяніць жыцьцё, стаць часткай... — я б не сказаў часткай Эўропы, мы разумеем, што Украіна мае шмат праблем і стаць часткай Эўропы вельмі складана, — але паспрабаваць жыць самастойна, без навязанага пункту гледжаньня, жыць, як нам трэба жыць. Іншая культура настальгуе, хоча вярнуць былыя часы, для яе нецікавая гэтая іншая будучыня. Мой праект называўся «Культура канфрантацыі», гэта супрацьстаяньне дзьвюх абсалютна розных культур было ў Бэрліне, Чэхія да таго, «Салідарнасьць» і гэтак далей. Сьцяна рухаецца, і ўплыў Расеі паступова зрушваецца, вось тут і адбыўся такі раскол. Таму што многія людзі — тыя, хто узросьце, — запалоханыя. А моладзь, якая нарадзілася ў 1991 годзе, у незалежнай Украіне, яны наогул не разумелі, калі ім казалі, маўляў, мы хочам Савецкі Саюз або былую імпэрыю, — казалі яны: я ня ведаю, што гэта, я нарадзіўся ў Украіне, я не разумею, пра што вы. Для мяне гэта супрацьстаяньне абсалютна розных культур. Нельга сказаць, што адна добрая, а другая дрэнная, яны глядзяць проста зусім у розныя бакі.
— Вы працавалі на Данбасе, фактычна, ваенным карэспандэнтам. Як вы ставіцеся да тых, хто, груба кажучы, на другім баку?
— Першыя некалькі месяцаў я быў на Данбасе нелегальна, рабіў выгляд, быццам я расейскі карэспандэнт, пакуль мяне нашы доблесныя украінскія СМІ не выявілі. Я там знаходзіўся з расейскімі «ксівамі» як масквіч, акаў, бекаў. Для мяне было важна знаходзіцца там зь людзьмі, якія акупуюць маю краіну, з расейскімі сьцягамі, я хацеў усё гэта бачыць не праз тэлевізар, а асабіста. Я бачыў, як сэпаратысты, акупанты, якія прыяжджалі са зброяй ўжо з Крыма, захопліваюць маю краіну. І бывала, што кіеўскі ўрад пагаршаў выбуханебясьпечную сытуацыю, чаго можна было пазьбегнуць. Да людзей, якія ўзялі там зброю, вядома, я стаўлюся нэгатыўна, таму што я сам сядзеў пад абстрэлам расейскай артылерыі, я страціў сяброў і знаёмых з-за людзей з расейскімі сьцягамі. У мяне асабістыя прэтэнзіі, таму што захапілі частку маёй краіны. Мяне дапытвалі, мяне вялі расстрэльваць, мне на галаву апраналі мяшок, я аказваўся ў сумных, адчайных сытуацыях. Таму ў мяне як у грамадзяніна Украіны і проста як у чалавека, на якога наводзілі аўтаматы гэтыя людзі, да іх вялікія прэтэнзіі. Насамрэч уся сытуацыя стандартная — гэта паўтор таго, што было ў Прыднястроўі, у Асеціі, усё па крузе ідзе. Проста шкада людзей, якія паверылі і выйшлі, убачыўшы, што Крым так мірна далучылі, — яны падумалі, што іх далучаць гэтак жа. Гэта звычайныя людзі, у іх няма нават замежнага пашпарту, яны кажуць: я ў Кіеве ніколі не быў, я ў Растоў ежджу на базар. У іх абсалютна свой сьвет. У Луганскай і Данецкай вобласьці са сьцягамі «ДНР» і «ЛНР» выходзілі з 2005 году, і ўрад у Кіеве ніяк не рэагаваў на гэта, ніхто не ўздымаў шуму. Гэтыя сьцягі прыдумалі не ў 2014 годзе. Вядома, Расея дапамагла узбраеньнем і людзьмі, якія гэта ўсё захоплівалі. Але тое, што людзі на той тэрыторыі і ў Крыме былі настроеныя супраць Украіны — гэта вялікая праблема 20-гадовай палітыкі Ўкраіны ў адносінах да гэтых людзей. Яны проста не захацелі жыць у гэтай краіне і дапамаглі акупантам і людзям са зброяй.
— У вас быў праект у Крыме аб дзіцячым ваенна-патрыятычным лягеры, які таксама раскалоўся на праўкраінскую і прарасейскую частку.
— Цяпер я працую над першым дакумэнтальным фільмам, які быў зьняты за некалькі месяцаў да Майдану — менавіта пра гэты лягер «Крым-Сичь». Ужо ў гэтым фільме выразна відаць, што гэтая праблема не з-за Майдану, яна існавала, проста Майдан быў апошняй кропкай, калі кожны павінен быў сказаць, на чыім ён баку. Канфлікт існаваў і яго ня гасілі. Чаму яны там ня ўсталі на бок Украіны? Там рабацягі, у шахту спусьціліся-падняліся, шмат хто ў Кіеве ня быў за ўсё сваё жыцьцё. Вось ён жыве ў Макееўцы або ў Луганску, ён наогул ня быў ніколі ў Кіеве. Ён у гэтай прапагандзе заграз, ён ня ведае, што адбываецца. Гэта праблема краіны, чаму туды не даносілі, чаму не дапамагалі. У навінах пра Луганскую вобласьць наагул не ўспаміналі ніколі, пакуль не пачалася вайна. Як пра Паўночны полюс. А там ужо сьцягі «ЛНР» былі, мітынгі, жорсткія сьвяты 9 траўня, якія нічым не адрозьніваліся ад таго, што цяпер, такое ж трызьненьне адбывалася і раней.
— А што за гісторыя, калі вас на расстрэл выводзілі?
— Гэта у Славянску было. Я ўвайшоў настолькі блізка ў кантакт, што мог заходзіць у кабінэт да Панамарова, такі мэр быў, я ведаў усіх, хто захопліваў Краматорск і Славянск. У мяне былі два сябры, сапраўды масквічы, расейскія карэспандэнты, добрыя сябры. Яны насамрэч мне жыцьцё ратавалі нашмат больш, чым многія ўкраінскія СМІ, з-за якіх потым у мяне было шмат праблем. Яны прыкрыліся расейкімі пашпартамі, а я ліпавымі «корачкамі», мы тыпу ўтрох масквічы, — яны ведалі, што я не масквіч, прасілі мяне, каб я ня цалкам зьліваў, што адбываецца, таму што тады галовы ўсім зьнясуць. Я ўвесь час выстаўляў фатаграфіі ў Інстаграме: заяву робіць [міністар унутраных спраў Украіны] Авакаў , што ўсе блокпасты ў Славянску зьнішчаныя, Нацыянальная гвардыя цалкам захапіла Славянск. Украінскія СМІ тады хлусілі так, што ў мяне вушы заварочваліся. Я ехаў, здымаў на тэлефон ўсе блокпасты, дзе стаяць сэпаратысты, і гэта выстаўляў у Інстаграме, — кшталту, хлопцы, гэта ня так. Калі ўкраінская армія пераходзіла на іх бок, я здымаў нумары БМП, увесь час паказваў, што вельмі шмат хлусяць ўкраінскія каналы. Бо я там быў ад украінцаў, і ўкраінскія СМІ пачалі рабіць матэрыялы, дзе нейкі журналіст выходзіць на чорным фоне і кажа: я вяду спэцрэпартаж з Славянску. Называюць маё рэальнае імя, прозьвішча, якое ў мяне ў расейскіх пасьведчаньнях, і кажуць: вось ён нам паведаміў. Пачынаюць несьці нейкую лухту, паказваць мае фатаграфіі з байцамі, якіх я здымаю ў Інстаграм, пачынаюць казаць: ён нам паведаміў, што яны спэцагенты ГРУ. З-за гэтых дзеяньняў мяне арыштоўвалі, выводзілі на расстрэл, але, як аказалася потым, — проста палохалі, усё было халастое. Мяшок на галаву, 6 гадзінаў цікавых размоваў, але ўсё скончылася добра.
— Вы назіралі паблізу так званае «ДНР», у вас якое ўражаньне — гэта ідэйныя людзі?
— Спачатку ўсё ідэйныя з мясцовага насельніцтва, таму што яны хочуць быць часткай Расеі, яны ўбачылі, што ў Крыму адбылося. А гэтая «вярхушка», што ваявала, там прыяжджаюць тыя, хто ў Чачэніі ваяваў, у Асеціі ваяваў. «Стралок» [Ігар Стралкоў, былы міністр абароны так званай «ДНР»] ваяваў у Босьніі. Ведаеце, ёсьць такія турысты-вайскоўцы. Яны за ідэю, але за якую, хрэн зразумееш, проста, напэўна, у іх проста паваяваць. У кожнага свой «рускі сьвет» у галаве быў, — я не магу сказаць, што гэта не за ідэю. Дакладна не за тое, каб ім заплацілі купу «бабла». Большасьць — гэта людзі, якія прыехалі з Расеі, з Крыма, з натхненьнем, азартам, шмат мясцовых. Але былі наркаманы, алькаголікі, якія за 300 рублёў стаялі на блокпастах, — але калі бачылі БМП, яны ўсё кідалі і зьяжджалі. Насамрэч гэта вельмі адпрацаваная сыстэма, якую Расея выкарыстоўвала шмат разоў ня толькі ва Украіне, усё паўтараецца і паўтараецца...
— Я хацеў запытацца ў вас, як вы ставіцеся да Расеі, чым гэты рух сьцяны, з вашага гледзішча, скончыцца?
— Гэта вельмі складанае пытаньне, таму што ў мяне ў Расеі ёсьць шмат сяброў, з якімі ў нас вельмі добрыя адносіны. Да ўсяго, што здарылася, я часта прыяжджаў у Расею, быў у Маскве. Гэта больш падобна да шаленства. Я стаўлюся добра да людзей, якіх ведаю ў Расеі, а да агульнай масы ў мяне дрэннае стаўленьне, таму што яны падтрымліваюць пекла, што робіць іх ўрад. Яны маўчаць, баяцца, не хочуць нічога казаць. У мяне, напэўна, больш не нянавісьць, а расчараваньне або неразуменьне, як можна не бачыць, што адбываецца. Таму што адчуваньне, што гэта вяртаньне назад, цалкам у Савецкі Саюз, і людзі шчасьлівыя ад таго, што гэта адбываецца. Людзі задаволеныя, людзі падтрымліваюць вайну, людзі максымальна распальваюць нянавісьць, — усе гэтыя лёзунгі, заклікі і тое, як яны рэагавалі, казала пра тое, што праблема не ў Майдане. Варта было толькі назваць украінцаў фашыстамі, адразу ж большая частка насельніцтва Расеі гэта падтрымала. Гэта сьведчыць аб тым, што гэтая думка ў галаве культывавалася, Маларосіі, усё астатняе — было ўжо ў галовах, гэта не магло зьявіцца за адзін тыдзень. Стаўленьне сапраўднае... Мне здаецца вялікая праблема расейцаў — гэта імпэрыялізм, яны хочуць вярнуць сваю імпэрыю, свой уплыў на суседнія дзяржавы. Яны не могуць знайсьці нічога іншага, як зрабіць гэта сілай, і ў гэтым менавіта мая прэтэнзія да Расеі. Яны забіваюць мой народ. Як можна расказаць дзецям, у якіх стаяць дома фатаграфіі іх бацькоў, бацькоў, якія былі забітыя людзьмі з расейскімі сьцягамі, што гэта наша братэрская краіна. Тая вайна, якая адбылася, ужо нас падзяліла. Насамрэч гэта за год, за два, нават за пяць, за дзесяць гадоў — не вырашыцца, таму што гэтая вайна закранула кожнага. У кожнага хто-небудзь са знаёмых загінуў, або прыйшоў паранены, ці быў на фронце, ці ён быў там сам. Насамрэч гэта глябальная праблема, таму што людзі страцілі блізкіх. І з таго боку тая ж сытуацыя.
— А пра сьцяну?
— Так атрымалася, што ва Ўкраіне цяпер адсоткавыя суадносіны людзей, — яшчэ да Майдану было — трохі іншыя, яны хочуць іншага жыцьця, не жадаюць вяртацца ў тое жыцьцё з Савецкім Саюзам, у тыя часы. А на Данбасе — людзі, якія адстойваюць гэта. Сьцяна — гэта мяжа імпэрыялізму, яна зрушваецца. Гэта проста геапалітычны ўплыў. Цяпер Расея не мае такога ўплыву на Ўкраіну, — на тую частку Ўкраіны, якая кантралюецца ўкраінскай арміяй, украінскім урадам, — як яна ўплывала да Майдана. Гэтая сьцяна — уплыў Расеі на суседнія дзяржавы, уплыў на розумы. Таму што калі чалавек перастае глядзець толькі расейскае тэлебачаньне, толькі расейскія навіны, то ён пачынае мець іншы пункт гледжаньня. Мы ўсё думаем, што ў нас ва ўсіх ёсьць свабода, мы можам зайсьці ў інтэрнэт, усё ўбачыць, усе пачытаць, але большасьць людзей, што ў Расеі, што ва Украіне ўключаюць тэлевізар і глядзяць тое, што там паказваюць, слухаюць, чытаюць газэты, маюць зносіны. Калі я быў у Крыме і ў Данбасе, то часам даходзіла да сьмешнага, людзі распавядаюць такія казкі. Я быў сьведкам нейкай сытуацыі, а людзі праз гадзіну ўжо ўсё настолькі перакручвалі і ў гэта верылі, нейкі «Правы сектар», які камусьці адрэзаў галаву, сядзіць недзе ў склепе. У чым Расея добрая, дык гэта ў інфармацыйнай вайне. Насамрэч уся вайна Расеі ва Ўкраіне пачалася дзякуючы СМІ. У мяне часам шмат пытаньняў да СМІ, таму што людзі вераць.
Прачытаць інтэрвію цалкам можна тут.
