Лінкі ўнівэрсальнага доступу

Шабаны вы мае, Шабаны... Ні праклясьці вас, ні палюбіць


Валер Гапееў
Валер Гапееў

Валеры Гапееў

«Шабаны» Альгерда Бахарэвіча я ня мог не прачытаць. І не таму, што гэта — Бахарэвіч, не таму, што кніга намінавалася ды нейкім чынам ня трапіла ў фінал Гедройца.

Вось чаму. Мінімум чатыры разы на год чатыры гады запар Менск сустракаў мяне Шабанамі. Страшны указальнік зьявіўся ў акне аўтобуса, у якім я, 15-гадовы салага, ехаў вучыцца ў Менск. У першы раз прачытаным слове было нешта вялікае, грубае, небясьпечнае і загадкавае. І пасьля, ці то ехаў я з дому, ці то дамоў — пагрозьлівы знак бы прысмоктваў мае вочы, быццам прадказваючы: ён яшчэ станецца для мяне асаблівым.

Нам, вяскоўцам у Менску, гарадзкія адразу давялі: Шабаны — страшны раён, бандыцкі. Я упэўніўся ў гэтым на другім годзе вучобы: нейкі чорт занясе мяне туды вечарам, і там не абрабуюць мяне, не паб’юць, а ўсяго толькі кароткім тыканьнем вострай фінкі парэжуць зімовае паліто. Спалохацца я не пасьпеў, а вось за паліто было крыўдна да сьлёз. Але і пасьля Шабаны не адпускалі, указальнік яшчэ больш прыцягваў увагу, абяцаючы яшчэ нешта. І абяцаньне стрымаў...

У той 2013 год на прэмію Гедройца былі вылучаны дзьве кнігі Альгерда Бахарэвіча: «Шабаны» і «Гамбурскі рахунак». У шасьцёрку лепшых, а пасьля і ў фінал на другое месца патрапіў «Рахунак». «Шабаны» засталіся ў лонг-лісьце.

Можна было б зьдзівіцца такому выбару журы. Як для мяне, дык «Шабаны» — сапраўдная мастацкая проза, вышэйшы гатунак, гэта адно. Другое — тэма, якой ніхто не кранаўся настолькі глыбока ў нашай сучаснай (а тым больш, у ранейшай) літаратуры. Ня думаю, што ў журы гэтага ня ўбачылі, не зразумелі кнігі, не парадаваліся навізьне тэмы. Не, тут, хутчэй, спрацаваў шаблён успрыманьня Бахарэвіча як пісьменьніка-разбуральніка мітаў, як пісьменьніка-правакатара, скандаліста і нават хулігана.

Іншы Бахарэвіч — лірык, філёзаф, мяккі і датклівы — нашаму журы (чытаем — нашай літаратуры) на гэты час не патрэбны. Беларускай літаратуры бракуе скандалу, і праз скандал — вядомасьці. Што ж, тут цяжка спрачацца, рацыя безумоўная...

Бахарэвіч адразу ж прызнаўся адносна «Шабаноў»: на ніякі камэрцыйны посьпех раману ён не разьлічвае. Як і на тое, што кніга займее тысячы прыхільнікаў, вялікую прэсу... «Занадта асабістае».

Прызнаюся: за першае прачытаньне раман мне «не зайшоў». Пэўна ж, я чытаў яго, чакаючы вядомага Бахарэвіча: які зьдзіўляе і правакуе. А тут... Што праўда, лінія вяртаньня хлопца ў Шабаны з другога канца гораду па трамвайных рэйках мне вельмі спадабалася. Успаміны пра дзяцінства і юнацтва, асьвечаныя праз прызму набытага жыцьцёвага вопыту, дзе кожны дыяпазон сьвятла суадносіўся з адчуваньнямі і такім чынам набываў сваю энэргетычную вартасьць у душы сёньняшняга героя, прываблівалі. Былі яшчэ цікавосткі пра мову, ды і гістарычна-біяграфічныя ўстаўкі надавалі драйву.

А вось галоўная лінія, з дэтэктыўнай завязкай, падалася нудотлівай. І зразумець яе не атрымалася: зьнік муж, а жыцьцё яго жонкі пасьля здарэньня нясецца ў ранейшай плыні. Чаму і навошта?

Была нават думка, што Бахарэвіч скарыстаў дэтэктыўны сюжэт адно для прыцягненьня ўвагі, як (помніце ж?) Чарнышэўскі пачаў свой некалі славуты раман з самазабойства на мосьце.

Карацей, лінія адносінаў жанчыны і мужчын у рамане «Шабаны» падалася мне настолькі няўцямнай, што, калі я прачытаў пра спэктакль па матывах рамана, і пра тое, што рэжысэрам была ўзятая асноўнай для увасабленьня на сцэне менавіта лінія каханьня, я разгубіўся.

Хіба я чытаў так няўважліва? Хіба там ёсьць тое, што завецца адносінамі? Ды адно малюсенькія згадкі пра дзяўчат у другой лініі рамана маюць куды больш вобразнасьці! Няўжо я нечага ня мог разгледзіць? Але што там разглядаць, калі цэнтральная фігура, жонка зьніклага, не вымалёўваецца! Ня бачу я яе, хоць забіся: ці то яна распаўнелая і абмежаваная хатняя гаспадыня, ці то сучасная разумная маладзіца, ці то затурканая жыцьцём кабета, ці то практычная самка? Вобраз, які намаляваны вугалем на чорнай сьцяне. А ўжо калі казаць пра адносіны яе і брата загінулага, дык якія тут пошукі, якія пакуты, якія жарсьці?

Ня можа быць, каб Бахарэвіч паказваў каханьне, драму жанчыны — і паказваў так блякла, мярцьвячна-безэмацыйна. Не таго ўзроўню аўтар.

А калі ён зусім не каханьне меў на ўвазе?

Хто ня любіць сустракаць асабістае ў такіх тэкстах, можа прапусьціць гэта абзац. Дык вось, ня толькі раман і размовы вакол яго прымусілі мяне ўспомніць пра Шабаны. Было так: на прэзэнтацыю (ўжо майго рамана) у кнігарню Логвінава прыйшла мая аднаклясьніца. Мы ня бачыліся з ёй больш за 35 гадоў. Паразмаўлялі мы трошкі пазьней. Выявілася: яна жыве ў... Шабанах. І калі мы пачалі ўспамінаць школу, думаць пра тое, як бы сабраць былых аднаклясьнікаў, і як бы добра тое было, яна адказала: «Паглядзім». І я ўздрыгнуў, бо запомніў гэтае бахарэвічаўскае: «У Шабанах ня кажуць ні добра, ні дрэнна, а „паглядзім“». Ну, містыка нейкая...

Таму, згадзіцеся, перачытаць раман «Шабаны» мне падалося неабходнасьцю, прадыктаванай лёсам.

Перачытаў.

І цяпер мушу згадзіцца з Бахарэвічам, які крыўдуе, калі яго Шабаны хочуць зрабіць гэткім запаведнікам саўка. Ні горад, ні вёска, ні Ўсход, ні Захад — за гэта ўчапіліся і пабачылі тут асаблівы смак. Атрымліваецца, сутнасьць Шабаноў у знаходжаньні яго жыхароў у часова-падвешаным стане: зь вёскі выйшлі, да горада не дайшлі; з сацыялізму выпаўзлі — да капіталізму не дакараскаліся; зь вясковых забабонаў вылузаліся — да рэальнай свабоды не даляцелі.

Ня згодзен катэгарычна. Такое ўяўленьне пра месца — гэта абсалютна спрошчанае успрыманьне таго, пра што расказвае аўтар.

Шабаны — ні вёска, ні горад таму, што яны — неіснуючая ў прасторава-часовым кантынууме.

Шабаны — кропка невяртаньня.

Шабаны — унутры кожнага, і ў кожнага — свае.

Дзіўна, але не адзін раз Бахарэвіч сам паўтараў, што яго раман — пра немагчымасьць вяртаньня і пра магчымасьці мовы.

Нельга вярнуцца ў мінулае. Нельга вярнуцца ў дом, зь якога выйшаў. Вернесься ў іншы дом! Ну, помніце ў мудрага грэка: у адну раку немагчыма зайсьці двойчы?

Бахарэвіч разгарнуў гэты тэзіс і выказаў яго праз мастацтва. І адначасова паспрабаваў зразумець для самога сябе: чаму вяртаньне немагчымае.

Што цікава: калі толькі мы адпрэчваем тую самую лінію каханьня, якую пабачылі рэжысэры, тады гісторыя зьнікненьня беднага мужа і жыцьцяпіс яго жонкі набывае поўную лягічнасьць, становіцца зразумелай дарэшты.

Момант зьнікненьня — гэта тая самая адпраўная кропка, зь якой гераіні трэба адважыцца зрабіць новы крок. Пачаць з нуля, пачаць па-новаму бачыць сьвет вакол сябе.

Але яна імкнецца вярнуць мінулае. Вярнуцца ў мінулае.

І з гэтага моманту яе існаваньне напаўняецца абсурдам, бадай што сюрам: вось сьвякруха шле да яе «пажыць» свайго другога сына. Абсурд узмацняецца заняткам пражывальца — дзіўным мастацтвам разбурэньня. Асобныя эпізоды цалкам запоўнены алягічнасьцю. Жыцьцё вакол гераіні пачынае ісьці асобна ад яе: усё вакол замыкаецца на марных спробах жыць у памежным стане: ні вярнуцца, ні ісьці далей.

Заплянаваны рамонт у кватэры — адчайныя высілкі намацаць наперадзе сябе цьвёрдую сьцяжынку; але і рамонт пераўтвараецца ў сюррэалістычны спэктакль. Жыць — не атрымліваецца. Пакутнае мінулае ня столькі засмоктвае яе, колькі яна сама ня хоча вылезьці з той яміны. Спадзяецца намацаць цьвёрдае дно.

Тое, што гэты раман — асабісты да шчымлівай інтымнасьці, кажуць апошнія старонкі. Гераіня хоча атрымаць інфармацыю, самую важную для яе — і пераступае дзеля свайго веданьня цераз свой сорам, цераз пакутнае асэнсаваньне непрыстойнасьці свайго ўчынку.

І потым нават ня хоча дачуць да канца ўсёй праўды.

Ня помню дзе, але сустрэлася мне думка пра нейкі палітычны падтэкст тут. Маўляў, вось — мужчына зьнік празь міліцыянтаў, гэта значыць, Бахарэвіч закрануў, намякнуў...

Ня трэба тлумачыць нежаданьне гераіні чуць пра падрабязнасьці зьнікненьня і адсутнасьць жаданьня бегчы ў міліцыю ды ўзьнімаць там вэрхал яе страхам перад усемагутнай міліцэйскай сыстэмай. Гераіні сапраўды сталася няважным, як і чаму тое адбылося. Гэтак жа нармальны чалавек ня будзе калупацца, ня стане «высьвятляць адносіны», бо для яго важны факт сапраўднага зьнікненьня. Да самой сустрэчы з хлопчыкам гераіня не магла паверыць у гэты факт, і таму імкнулася вярнуцца ў мінулае. Але ўрэшце ісьціна адкрываецца перад ёй: зьнікненьне адбылося! Яна атрымала доказы.

Так чалавек раптоўна асэнсоўвае: каханьня больш няма. Вернасьці больш няма. Няма больш еднасьці. Зьнікла мэта. «Няма таго, што раньш было».

Балючае, горкае асэнсаваньне. Ды усе ж лекі такія: горкія, нясмачныя і балючыя. Хочаш жыць далей — прымай. Ня хочаш — жыві ў тэатры абсурду. Бо нельга вярнуць таго, чаго няма, і вярнуцца туды, што зьнікла..

Гераіня шукае сваю кропку невяртаньня — і знаходзіць яе, усьведамляе, асэнсоўвае. Шабаны. Тут праўда, тут самая горкая пігулка для працьверазеньня.

І цяпер цалкам зразумела, чаму той самы хлопец, які ў другой лініі рамана ішоў па трамвайных пуцях, ня змог патрапіць у Шабаны. Бо ён выйшаў з Шабаноў. Шлях пройдзены.

...Шабаны. Чуецца нешта ад Шамбалы, праўда? Кропка нашага невяртаньня. Балючая і існая. У кожнага — свая. Кропка, ад якой трэба пачынаць новы адлік свайго часу, прынесьці ў ахвяру нешта сваё дарагое, вытрымаць і прайсьці ачышчэньне пякучым болем, каб пачаць жыць, пабачыць новыя сэнс і мэту.

Ігар Лосік Кацярына Андрэева Ірына Слаўнікава Марына Золатава Андрэй Кузьнечык
XS
SM
MD
LG